Waldemar Rozynkowski
Sprowadzenie Zgromadzenia Sióstr
Pasterek od Opatrzności Bożej do
Torunia w 1920 roku w świetle
dokumentów
Rocznik Toruński 27, 159-166
R O C Z N I K T O R U Ń S K I T O M 27 R O K 2000
Sprowadzenie Zgromadzenia Sióstr Pasterek
od O patrzności Bożej do Torunia
w 1920 roku w świetle dokumentów
W a ld em a r R o zyn ko w ski
W stęp
S ta n b a d a ń n a d d ziejam i z g ro m ad zeń zak o n n y ch , k tó re sw oje losy zw iąza ły z T o ru n ie m , nie n ależy do zaaw ansow anych. U w ag a t a do ty czy całego o k resu dziejow ego m ia s ta . P o śró d zg ro m ad zeń żeńskich n a o p ra c o w anie czeka m iędzy in n y m i Z g ro m ad zen ie S ió str P a s te re k o d O p a trz n o śc i B ożej, k tó re p rzy b y ło do T o ru n ia w 1920 r., ab y pro w ad zić sz p ita l d la k o b iet ch o ry ch n a ch o ro b y w eneryczne.
W dotychczasow ej lite ra tu rz e dom to ru ń sk i p o ja w ia się p rzed e w szy stk im w ogólnych m o n o g rafiach pośw ięconych życiu założycielki z g ro m a d z e n ia s. M a rii K arło w sk iej1. P o n a d to ty lk o d w a niew ielkie o p ra c o w a n ia 1H. Ruszczyńska, Historia Zgromadzenia Sióstr Pasterek od Opatrzności
Bożej, W ąbrzeźno 1936, s. 84-92; J. Stabińska, Bardzo umiłowała, Jabłonowo
Pomorskie 1986, 141-145; E. Piszcz, Karłowska Maria (1865-1935), założycielka
Zgromadzenia Sióstr Pasterek od Opatrzności Bożej, [w:] Hagiografia pol ska. Słownik bio-bibliograficzny, pod red. R. G ustawa, t. 1, Poznań 1971,
s. 700-717; M. Fąka, Maria Karłowska (1865-1935), założycielka Zgroma
dzenia Sióstr Pasterek od Opatrzności Bożej, [w:] Chrześcijanin, pod red.
B. Bejze, t. 5, Warszawa 1980, s. 342-347; A. Narzymska, R ys życia M arii
Karłowskiej (1865-1935), założycielki Zgromadzenia Sióstr Pasterek od Opa trzności Bożej, [w:] Wybór pism M atki M arii Karłowskiej, Warszawa 1981, s. 59-
63; J. Stabińska, Służebnica Boża Maria Karłowska, [w:] Polscy Święci, t. 5, W arszawa 1987, s. 250-251; A. Narzymska, Szukając zaginionej. Błogosławiona
M aria Karłowska, założycielka Zgromadzenia Sióstr Pasterek od Opatrzności Bożej (1865-1935). Szkic biograficzny - Duchowość - Dzieło wychowawcze,
d o ty c z ą b e z p o ś re d n io h isto rii z g ro m a d z e n ia i s z p ita la to ru ń sk ieg o . P ie rw szy m z nich je s t n ie d u ż a książeczka o sz p ita lu z o k resu m ięd zy w o jen n eg o , a u to r s tw a d y r e k to ra teg o ż sz p ita la , d r a m ed . K a z im ie rz a K ozłow skiego2. J e s t ta m z a w a rta p rz e d e w szy stk im c h a ra k te ry s ty k a s z p ita la o d s tro n y o rg a n iz a c y jn e j, głów nie przez p rz e d sta w ie n ie jeg o s t a tu t u , k tó ry zo sta ł za tw ierd zo n y w 1930 r. D ru g i niew ielki a rty k u ł pośw ięcony je s t w sp o m n ie niom H eleny S tein b o rn o w ej n a te m a t p rz y b y c ia sió s tr do T o ru n ia 3. W przy szły ch b a d a n ia c h n a d d ziejam i s z p ita la to ru ń sk ie g o n a w y k o rz y sta n ie o c z e k u ją p rz e d e w szy stk im zaso b y a rch iw aln e, k tó re z n a jd u ją się w D om u G e n e ra ln y m Z g ro m a d z e n ia S ió str P a s te re k w Ja b ło n o w ie P o m o rsk im 4.
W a rto w ty m m iejscu p rz y b liż y ć sylw etkę M . K arłow skiej o ra z dzieje z g ro m a d z e n ia . Z ałożycielka u ro d z iła się 4 w rz e śn ia 1865 r., w m a ją tk u S lu p ó w k a (d ziś K arło w o ), pow . S zubin, w oj. p o zn ań sk ie, p a ra fia Smo- gulec w diecezji g n ieźn ień sk iej. B y ła je d e n a s ty m i o s ta tn im dzieckiem w ielkopolskiej ro d z in y ziem iań sk ie j, M a te u sz a i E u g en ii z D em bińskich. W 1870 r. c a ła ro d z in a M a rii p rz ep ro w ad ziła się do P o z n a n ia . P o śm ierci o b o jg a ro dziców (1882) o p iek ę n a d n ią p rz e ję ła s ta rs z a s io s tra W a n d a . W sie d e m n a sty m ro k u ży c ia M a ria złożyła ślu b dozgonnej czy sto ści n a ręce sw ego spow iednika. B e z p o śre d n ia gen eza jej a p o s to la tu , a n a stę p n ie z g ro m a d z e n ia w iąże się z p rzy p ad k o w y m sp o tk a n ie m z p ro s ty tu tk ą . B yło to we w rześn iu 1892 r. M a ria zo b acz y ła w te d y cały tra g iz m ży c ia dziew czyn i k o b iet, k tó re u p raw iały n ierząd . W 1894 r. o tw o rzy ła w P o z n a niu p ierw sze „ o ra to riu m p ra c y ” d la dziew cząt, k tó re było nie ty lk o m iej scem p racy , a le i w ychow ania. Szybko zg ro m ad ziło się w okół niej g rono
Jabłonowo Pomorskie 1997, s. 28; W. Rozynkowski, Maria Karłowska (1865-
1935), [w:] Toruński Słownik Biograficzny, pod red. K. Mikulskiego, t. 2, Toruń
2000, s. 127-129.
2K. Kozłowski, Szpital Dobrego Pasterza w Toruniu, jego dzieje, zadanie i
stan obecny, Toruń 1930, s. 30. Oprócz tego szpital wspomina K. Przybyszewski, Problemy zdrowia i opieki społecznej w Toruniu w latach 1920-1939, Rocznik
Toruński, t. 13, 1978, s. 93, 100-102.
3W . Rozynkowski, Początki Zgromadzenia Sióstr Pasterek od Opatrzności
Bożej w Toruniu we wspomnieniach dr Heleny Steinbornowej, Studia Pel-
plińskie, t. 30, 2000, s. 273-277.
4 Archiwum Domu Generalnego Zgromadzenia Sióstr Pasterek od O pa trzności Bożej w Jabłonowie Pomorskim: Sługa Boża Maria Karłowska, życie i działalność, opr. Jerzy Mrówczyński, t. 2. Rzym 1987, s. 274-286d (maszyno pis); MK 25, 26, 97.
d ziew cz ąt i k o b iet, k tó re u to ż sa m ia ły się z c h a ry z m a te m jej pracy. Był to p o c z ą te k przy szłeg o z g ro m a d z e n ia . W 1896 r. M a ria w ło ży ła h a b it, a w k ró tc e p o niej p ierw sze sio stry ; 1902 r. złożyła w raz z pierw szym i sio s tra m i p ry w a tn e śluby do zg o n n e w k o nfesjonale, d o d a ją c ja k o c zw a rty ślu b p o św ię cen ia się p ra c y n a d o so b a m i z a g u b io n y m i m o raln ie ; w 1909 r. za tw ie rd z o n o now e z g ro m a d z e n ie n a p raw ie diecezjaln y m ; w 1912 r. zg ro m a d z e n ie uzyskało osobow ość p raw n ą; w 1918 r. a rc y b isk u p E . D a lb o r zatw ie rd z ił k o n sty tu c je z g ro m a d z e n ia . P ie rw sz e placó w k i u tw o rzo n o we w si W in ia ry p o d P o z n a n ie m (1895) o ra z w L u b lin ie -W ik to ry n ie (1906)5.
N a stę p n y m do m em m ia ła być fu n d a c ja to ru ń s k a . P re z e n to w a n e niżej d o k u m e n ty n a ś w ie tla ją jej genezę o ra z sto p n io w ą realizację. S io stry p rzy b y ły do T o ru n ia n a z ap ro sz en ie o d d z ia łu d erm ato lo g ic zn eg o s z p ita la T o ru ń -P o d z a m c z e , p o rozm ow ach z d o k to re m O tto n e m S te in b o rn e m , n a czelnym lek arzem p o licy jn y m w m ieście, k tó ry je s ie n ią 1919 r. byl p rze ja z d e m w P o z n a n iu . Ich p rz y ja z d był b a rd z o p o trz e b n y , p o n iew aż w 1920 r. n iem ieckie sio s try C zerw onego K rz y ż a m iały o p u śc ić sz p ita l i nie byłoby p erso n elu do pracy. P o z a ty m z p rzy b y ciem sió str w iązan o ta k ż e n ad zieje n a zw iększenie o d d z ia ły w a n ia w ychow aw czego n a p a c je n tk i. P ro blem m u siał b y ć palący, poniew aż sa m p re z y d e n t m ia s ta T o ru n ia B olesław W olszlegier p rz y n a g la t K a rło w sk ą listem z d n ia 27 sie rp n ia 1920 r. do p rz y b y c ia . A by erygow ać d om zak o n n y n a te re n ie diecezji chełm ińskiej, w sk ła d k tó rej w chodził m iędzy in n y m i T o ru ń , p o trz e b n a b y ła z g o d a b i s k u p a o rd y n a riu s z a , ów cześnie b isk u p a A u g u s ty n a R o s e n tre te ra . T a k ą zg o d ę o trz y m a ła M . K arło w sk a pism em z d n ia 9 w rz e śn ia 1920 r. Jeszcze w ty m sa m y m m iesiącu, 21 w rześn ia dziew ięć sió str i dw ie p ielęgniarki w raz z p rz e ło ż o n ą z W in ia r s. B e rn a rd ą M a rch lew sk ą p rz y b y ły do T o ru n ia.
J a k się w k ró tce okazało, p rzy b y cie s ió s tr d o T o ru n ia otw orzyło now y e ta p w dziejach zg ro m ad zen ia. S zp ital w en ery czn y p ro w ad zo n y przez sio s tr y w T o ru n iu był ew en em en tem w skali k r a ju . M a tk a K arło w sk a b y ła bezw z g lę d n ą p re k u rs o rk ą p ra c y zak o n n ic w tej d ziedzinie. M u sia ła zrezy gnow ać ze ścisłej klau zu ry , k tó r a b y ła p rz e w id z ia n a w z g ro m ad zen iu od p o c z ą tk u . S p ra w a d o ta r ła aż do R zy m u . W 1928 r. u d a ło się zm ienić k o n sty tu c je z g ro m ad zen ia, w m yśl k tó ry c h p ie lę g n a c ja k o b iet w enerycz nie chorych sta n o w iła je d e n z jego celów , a sio s try p ie lęg n iark i zo stały u z n a n e za zak o n n ice n a rów ni z sio s tra m i m isyjnym i. D n ia 8 g ru d n ia
1929 r. p ie rw sz a g r u p a p ielęg n iarek , p o o d b y ciu ro czn eg o n o w ic ja tu w T o ru n iu , złożyła n a ręce założycielki ślu b y z a k o n n e 6.
C a ło ść publik o w an y ch d o k u m e n tó w sta n o w i osiem listów . W szy stk ie z n a jd u ją się w A rchiw um Z g ro m a d z e n ia w Ja b ło n o w ie P o m o rsk im p o d s y g n a tu ra m i: M K 2 5 /1 ; 2 5 /5 . D w a listy zachow ały się w k o p iach , je d e n n a to m ia s t je s t w e rsją ro b o czą, w k tó re j są sk re śle n ia o ra z p o p raw k i. P rz y ich o p ra c o w y w a n iu z o s ta ła zach o w an a o ry g in a ln a piso w n ia, u jed n o lico n o ty lk o pisow nię d a t.
Dokumenty
1
P rośb a w ładz m ia sta Torunia do s. M. Karłowskiej d otycząca przy b ycia sióstr
T o ru ń , d n ia 27 V III 1920 D o Je n e ra ln e j P rz eło żo n ej Z a k ład u D o b reg o P a s te rz a P rz ew ieleb n ej M a tk i K arło w sk iej. P o z n a ń . W iniary.
W m iesiącu w rześn iu u s tę p u ją z n aszy ch sz p ita ló w m iejskich p r o te sta n c k ie S io stry C zerw onego K rz y ż a . Z in icjaty w y p. D r. S te in b o rn a 7, n a szego n aczeln eg o le k a rz a policyjnego, p o sta n o w iliśm y d a ć sp e c ja ln y u stró j opiece n a d k o b ie ta m i u p a d ły m i. W ty m celu zw ra c a m y się o ła sk a w ą p o m oc, a m ó w iąc ściślej, o o b jęcie w Sw ą opiekę now o p o w sta ją c e j in sty tu c ji, do S zanow nego Z a rz ą d u „D o b re g o P a s te rz a ” . C elem o m ó w ien ia sp raw y n a m iejscu ew ent[ualnej] przyszłej d ziałaln o ści, u p ra sz a m y n a ju p rz e jm ie j o łaskaw e w y sła n ie do T o ru n ia o d p ow iedniej W y sła n k i. W szelkie ko szty w rócim y z w dzięcznością. P ro sim y o łask aw ą n a jsp ie sz n ie jsz ą o dpow iedź.
P re z y d e n t m ia sta . W z[astępstw ie] S. B u szczy ń sk i8. 6W . Rozynkowski, M aria Karłowska (1865-1935), s. 128.
7O tto n Steinborn (1868-1936), lekarz, działacz narodowy i społeczny. W spólnie z żoną Heleną był mocno zaangażowany w sprowadzenie sióstr do Torunia. Państw o Steinbornowie przez całe swoje życie utrzym ywali bliski kontakt ze zgromadzeniem i służyli mu swoją pomocą. Świadectwem tego są chociażby zachowane wspomnienia. Zob. M. Wojciechowski, Otton Steinborn
(1868-1936), lekarz, działacz narodowy i społeczny, [w:] W ybitni ludzie daw nego Torunia, pod red. M. Biskupa, Warszawa 1982, s. 265-272; tenże, Helena Steinbom owa (1875-1952), działaczka narodowa i społeczna, tam że, s. 287-291;
W. Rozynkowski, Początki Zgromadzenia Sióstr Pasterek, s. 274-277. 8Sylwester Buszczyński (1855-1940), drukarz, wydawca gazet, książek i ka
2
Odpowiedź s. Marii Karłowskiej na list władz miasta Torunia9
W in iary , d n ia 1 IX 1920 D o Ja śn ie W ielm o żn eg o P a n a P re z y d e n ta M ia s ta T o ru n ia .
N a pism o z d n ia 27 V III 1920 o d p o w ia d a m n a ju p rz e jm ie j, że w sp raw ie „ o b ję c ia sz p ita li p r o s ty tu te k w T o ru n iu ” p rz y b ę d ą w ydelegow ane dw ie
n a sze S io stry 7. lu b 8. bm . w celu p o w zięcia in fo rm acji w pow yższej
spraw ie.
Z głębokim sz acu n k iem P rz e ło ż o n a G e n e ra ln a . 3
List Matki Generalnej do biskupa chełmińskiego Augustyna
Rosentretera10
W in iary , d n ia 6 IX 1920 N ajp rzew ieleb n iejszy K sięże B is k u p ie 11!
W ła d z a rz ą d o w a w T o ru n iu pow ołuje nasze Z g ro m a d z e n ia D o b reg o P a s te rz a od O p a trz n o śc i B oskiej z W in ia r p o d P o z n a n ie m do o b ję c ia p ra c y w la z a re ta c h ta m te jsz y c h d la z a ra ż o n y c h k o b iet. W obec tego proszę n a jp o k o rn ie j N ajp rzew ieleb n iejszeg o K się d z a B isk u p a o p o zw o len ia o tw a r c ia d o m u filialnego w T o ru n iu w celach Z g ro m a d z e n ia naszego. K lęcząc w raz z sio stra m i u stó p W aszej B iskupiej M ości, p ro szę o p a ste rs k ie błogosław ieństw o, ab y śm y nim w s p a rte w y w iązały się z z a d a n ia , ja k ie nasze pow ołanie i p ra c a a p o sto ls k a k u chw ale B ożej w ra to w a n iu d u sz w y m ag a.
N a jn iż s z a słu g a w P a n u . M [aria] K [arłow ska] P rz e ło ż o n a G en e ra ln a . lendarzy polskich, działacz narodowy i społeczny w Toruniu. Od 1920 r. czynnie zaangażowany w organizowanie życia społecznego w mieście, które po długiej niewoli znalazło się w odrodzonej Polsce. Zob. T. Zakrzewski, Sylwester Bu-
szczyński (1855-1940), [w:] W ybitni ludzie, s. 209-215.
9Kopia listu.
10Zachował się tylko brudnopis listu z poprawkami i skreśleniami.
11 A ugustyn R osentreter, biskup chełmiński w latach 1899-1926. B. Ku mor, Rosentreter Augustyn (18ĄĄ-1926), [w:] Słownik Biograficzny Pomorza
Nadwiślańskiego (dalej SBPN ), t. 4, pod red. Z. Nowaka, Gdańsk 1997, s. 89-
4
Odpowiedź biskupa chełmińskiego na prośbę Matki Karłowskiej
P e lp lin , d n ia 9 IX 1920 D o W ieleb n ej S io stry P rz eło żo n ej Je n e ra ln e j Z g ro m a d z e n ia S.S. D o b reg o P a s te rz a . W in ia ry -P o z n a ń .
N ajp rzew ieleb n iejszy n asz K s. A rc y p a ste rz w ziął c h ę tn ie d o w ia do m o ści, że W ła d z a rz ą d o w a w T o ru n iu po w o łała Z g ro m ad zen ie S.S. D o b reg o P a s te rz a od O p a trz n o śc i B oskiej z W in ia r p o d P o z n a n ie m d la o b ję c ia p ra c y w la z a re ta c h T o ru ń sk ich d la z a ra ż o n y c h k o b iet. D a ją c nin iejszy m sw oje pozw olenie o tw a rc ia dom u filialnego w T o ru n iu w celach Z g ro m a d z e n ia , u d ziela całem u Z g ro m ad zen iu a rc y p a ste rs k ie g o błogosław ieństw a.
K s. B a rtk o w sk i12. 5
List władz miasta Torunia przynaglający siostry do jak najszyb
szego przybycia
T o ru ń , d n ia 11 IX 1920 D o P rz eło żo n ej G en eraln ej Z g ro m a d z e n ia S.S. D o b reg o P a s te rz a Czci g o d n ej M a tk i M a rii K arłow skiej. P o z n a ń -W in ia ry .
P rz e sy ła m y słow a p o d zięk i z a łaskaw e uw zględnienie n aszej pro śb y i p rzesłan ie n a m D e leg atek „ D o b reg o P a s te rz a ” . O b ecn ie u p ra sz a m y o łaskaw ą, ja k n a jsp ie sz n ie jsz ą w iad o m o ść, kiedy m ożem y liczyć n a p rz y bycie S ió str, przezn aczo n y c h d la T o ru n ia o ra z ja k a ich ilość p rzybędzie. P om ieszczenie d la S ió str u rz ą d z a m y w sz y b k im te m p ie . P ro sim y o łask aw ą pro p o zy cję um ow y p o m ięd zy Z g ro m ad zen iem S.S. a n aszy m M a g istra te m . S ądzim y je d n a k , że sp ra w a k o n tra k to w a nie p o w in n a op ó źn ić p rz y b y c ia S.S. do T o ru n ia .
M a g istra t. D e c e rn e n t sz p ita ln y C y ry l D an ielew sk i13. I2Juliusz Bartkowski (1864-1939), wikariusz generalny diecezji chełmińskiej w latach 1920-1926. Zob. H. Mross, Słownik biograficzny kapłanów diecezji
chełmińskiej wyświęconych w latach 1821-1920, Pelplin 1995, s. 4-5.
13Cyryl Danielewski (1864-1923), dram atopisarz, tłum acz, aktor. Od 1920 r. pracował w m agistracie toruńskim , pełniąc różne funkcje, między innymi byl
6
Odpowiedź s. M. Karłowskiej na list przynaglający do przybycia do
Torunia14
W in iary , d n ia 15 IX 1920 D o W ysokiego M a g is tra tu M ia s ta T o ru n ia .
O d eb raw szy cenne pism o z d n ia 11. bm . donoszę n a ju p rz e jm ie j, że do o b ję c ia filii T o ru ń sk iej w celach w iad o m y ch w yślę 10 S ió str. P rz y ja z d S ió str n a s tą p i d o p iero po o trz y m a n iu p o zw o len ia K się d z a B isk u p a R osen- tr e te r a o ra z um ow y ze s tro n y W yso k ieg o M a g is tra tu , n a k tó r ą d o tą d cze kam . S ądzę bow iem , że W yso k i M a g is tra t, w zy w ają c n a s do o b ję c ia szpi ta lu , sw oje w a ru n k i n a m przedłoży. C zekam z a te m łaskaw ego p rz e sia n ia um ow y i p o z o s ta ję z głębokim sz acu n k iem .
P rz e ło ż o n a G en e ra ln a .
7
Prośba s. M. Karłowskiej do arcybiskupa Edmunda Dalbora o po
moc w sprawie uzyskania zgody od biskupa chełmińskiego na otwar
cie domu w Toruniu
W in iary , d n ia 16 IX 1920 E m in en c jo N a jp rzew ieleb n iejszy K sięże K a rd y n a le 15!
O śm ielam się p rzed ło ży ć Je g o E m in e n c ji n a s tę p u ją c ą spraw ę. M agis t r a t m ia s ta T o ru n ia zaw ezw ał n a s d o o b ję c ia sz p ita lu kobiecego d la zakaźnych chorób i p e r tra k ta c je ju ż ro zp o czął. U d a ła m się do K się d z a B i s k u p a R o s e n tre te ra d n ia 6 b m ., a b y zechciał udzielić n am p o zw o len ia n a w stę p do diecezji - nie m a m y d o tą d żad n ej odp o w ied zi, a M a g is tra t n aleg a n a n a s , ab y sio stry p rzy b y ły n a sta n o w isk o p ra c y n a ty c h m ia s t16. W obec tego p ro szę n aju n iżen iej N a jp rzew ieleb n iejszeg o K się d z a K a rd y n a ła , aby naczelnikiem wydziału opieki społecznej. Zob. A. Bukowski, Danielewski Cyryl
(186Ą-1923), SBPN, t. 1, pod red. S. Gierszewskiego, Gdańsk 1992, s. 291-292.
14Zachowala się kopia listu.
15E dm und D albor (1869-1926), arcybiskup gnieźnieński i poznański, od 1919 r. kardynał. Zob. M. Banaszak, Dalbor Edm und, [w:] Encyklopedia K ato
licka, t. 3, Lublin 1995, kol. 976-977.
16Nie wiadomo, dlaczego s. M. Karłowska nie otrzym ała jeszcze odpowiedzi na pismo, skoro zostało ono napisane już 9 września. Zob. dokum ent nr 4.
raczy ł się łaskaw ie t ą s p ra w ą zaopiekow ać i pozw olenie n a m w y jed n ać. K lęcząc u s tó p Je g o E m in e n c ji w ra z z Z g ro m ad zen iem p ro szę p o k o rn ie o błogosław ieństw o A rc y p a ste rsk ie .
N a ju n iż e ń s z a słu g a w P a n u . S. M a ria K arłow ska.
8
List z prośbą o rezerwację miejsc w pociągu do Torunia na dzień
21 IX 1920 r.
W in iary , d n ia 20 IX 1920 J a ś n ie w ielm ożny P a n R a d c a W ow konow icz17. P o z n a ń . P ro sz ę n a j u niżeniej J . W . P a n a R a d c ę , a b y raczy ł udzielić z a o p ła tą je d n e g o osob nego p rz e d z ia łu w ag o n u I II klasy, d la dziesięciu sió s tr naszego Z g ro m ad ze n ia , k tó re w y je ż d ż a ją w ieczorem 21 w rz e śn ia do T o ru n ia w celu o b ję c ia p ra c y w S z p ita lu R z ąd o w y m . P ro s z ę u n iżen ie o sto so w n ą w zm ian k ę d la Ino w ro cła w ia, gdzie sio s try p rz e sia d a ć się m uszą.
Z głęb o k im sz acu n k iem . S. M a ria K arło w sk a. P rz e ło ż o n a G e n e ra ln a 18.
17Bliżej nieznany.
18U dołu listu dopisano: „D la w. Sióstr w pociągu 215/381 z Poznania do T orunia d nia 21/9.20 proszę zarezerwować 1 przedział III klasy. Dyrekcja K.P. Poznań V /2. Krzyżankiewicz” .
