Wpływ nawożenia na zawartość magnezu dostępnego w glebie

R O C Z N IK I G L E B O Z N A W C Z E , T. V III, Z. 2, W A R S Z A W A 1959

OLGIERD N O W O SIELSK I

WPŁYW NAWOŻENIA NA ZAWARTOŚĆ MAGNEZU DOSTĘPNEGO W GLEBIE

Z Z a k ł a d u Chemii Rolniczej SGGW

( P r a c a d o k t o r s k a )

P R Z E G L Ą D L IT E R A T U R Y

Magnez chlorofilu stanowi zaledwie piątą— czwartą część magnezu ogól­ nego rośliny m inim alnie odżywianej tym składnikiem . Funkcje pozosta­ łej, nie wchodzącej w skład chlorofilu części magnezu,, nie zostały dotąd cał­ kowicie wyjaśnione. Przypuszczalnie magnez bierze udział w ogólnym m e­ tabolizmie rośliny i stwierdzono m. in., że aktywuije on enzym y przeno­ szące grupy fosforanowe w procesie oddychania [43], występuje w innych związkach organicznych niż chlorofil [41] oraz jako mocno uwodniony jon dwuwartościowy występuje w dużych ilościach w soku komórkowym, wpływ ając na właściwości fizyczne plazmy. Jest on niezbędnym składni­ kiem roślin bezchlorofilowych, jak bakterie i grzyby, pierwotniaków oraz zwierząt.

Liczne (ale nie wszystkie) prace wskazuiją na to, że magnez zwiększa pobieranie fosforu przez roślinę oraz ułatw ia transport fosforanów [68, 72, 81, 123, 130]. Przypuszczalnie w związku z tym nawożenie m agnezowe jest jednym ze sposobów zwiększania wykorzystania fosforu z gleby i naw o­ zów oraz zwiększania zawartości tłuszczu w roślinach oleistych [95 j.

Nawożenie m agnezowe zwiększa również zawartość skrobi w kartoflach i cukru w burakach oraz plon tych składników [51, 57, 69, 90, 118]. Naw oże­ nie magnezowe przyspiesza dojrzewanie roślin [57, 89].

Rośliny pobierają magnez stosunkowo równomiernie w czasie w ege­ tacji, tj. proporcjonalnie do przyrostu m asy [41]. Najwięcej magnezu za­ wierają młode, bogate w białko części roślin, jak wierzchołki wzrostu, m ło­ de liście, kw iaty i in. tkanki generatywne; zawartość magnezu w tych częściach roślin dochodzi do 1— 2% [13, 41, 58, 61, 128]. Średnio w całej roślinie najwięcej magnezu stwierdza się w początkowym okresie wzrostu

oraz w czasie kwitnienia. Bardzo m łody ow ies zawiera np. w przeliczeniu na p.s. masę do 1,0% M,g; owies w czasie kwitnienia — około 0,35% Mg, a ow ies dojrzały (bez nasion) — 0,24% Mg. Nasiona zawierają wiecej magnezu niż łodygi, liście i łodygi okopowych — więcej niż bulw y czy ko­ rzenie.

Poszczególne rośliny, a naw et poszczególne ich odmiany w czasie in­ tensyw nego wzrostu wymagają różnych ilości magnezu. Zawartości kry­ tyczne, poniżej których w ystępuje chloroza i zahamowanie wzrostu w yno­ szą np. w przeliczeniu na p.s. masę: 0,12% Mg w liściach jęczmienia [82], 0,14% w liściach kukurydzy [41], 0,2% Mg w liściach owsa [25], 0,25% Mg w liściach buraka cukrowego [11], 0,33% Mg w liściach sorga i tytoniu [41], 0,5% w ilościach koniczyny [123], około 1,1% Mg w liściach chmielu [26].

W przypadku zaistnienia niedoborów magnezu w środowisku najpierw m aleje zawartość magnezu w starszych częściach pędu, potem w młodszych; natomiast zawartość magnezu w nasionach pozostaje bez zmian. Podobnie przy wzroście magnezu w środowisku wzrasta jego zawartość w pędach, nie zmienia się zaś w nasionach. Istnieją dane (nie potwierdzone jednak przez w szystkich badaczy), że magnez może się przemieszczać ze starszych części rośliny do m łodszych oraz do nasion [132]. Mimo to niedobory m agne­ zu zwykle bardziej obniżają plony nasion niż plony słom y [71].

Niedobory magnezu podobnie jak i niedobory fosforu najbardziej obni­ żają plon, jeśli występują w początkowym okresie wzrostu roślin, tj. w cza­ sie 2— 3 tygodni od ukazania się wschodów i opóźnione dokarmianie nie zapobiega zmniejszeniu się plonów [12, 14, 58, 130].

Niedobory magnezu obniżają bardzo znacznie plony. W spółczynnik działania magnezu jest wysoki (wg M i t s c h e r l i c h a jest on 5 razy w iększy od współczynnika« dla potasu); już więc małe niedobory magnezu powodują znaczny spadek plonów, a m ałe dawki magnezu — duży ich wzrost [41].

Dojrzałe rośliny zbożowe zawierają przeciętnie od 0,15 do 0,3% Mg w ziarnie i od 0,1 do 0,25% Mg w słomie. Rośliny m otylkowe, podobnie jak i trawy, zawierają dwa razy tyle magnezu co zboże. Jeszcze w ięcej m agne­ zu zawierają rośliny oleiste oraz niektóre warzywa i okopowe [5, 41].

Z plonami zbóż (20— 30 q/ha) w ynosi się przeciętnie z ha 5— 10 kg Mg, z plonami roślin przem ysłowych m otylkowych i traw — 15— 30 kg Mg i z plonami roślin okopowych (200— 400 q buraków i 150— 300 q kartofli z ha) — 20— 50 kg Mig [28, 41, 105, 106].

Podane liczby mogą ulegać bardzo dużym zmianom Pobieranie magnezu, a więc i jego plon zależą bowiem w bardzo dużym stopniu od za­ wartości magnezu i jego stosunku do innych składników w środowisku oraz od przebiegu pogody [5, 8, 120, 127].

W p ły w n a w ożenia na zaw artość m a g n ezu w glebie 97

W danych warunkach wraz ze wzrostem zawartości magnezu w środo­ wisku rośnie jego zawartość w roślinie, przekraczając często kilkakrotnie -zawartości krytyczne [5, 12, 37, 38, 39, 59, 102, 103, 115, 119]. Pobieranie magnezu m aleje natomiast wraz ze wzrostem w środowisku .stężenia in­ nych kationów (tzw. antagonizm kationowy).

Zw ykle w glebach najbardziej antagonistyczny w stosunku do magnezu jest potas [5, 9, 14, 15, 16, 17, 19, 22, 25, 27, 34, 37, 42, 45, 51, 59, 62, 66, 67, 83, 101, 110, 117, 123, 127, 129, 132, 134], i to zarówno jeśli chodzi o odżywia­ nie się przez korzenie, jak i liście [18].

Przy wzrastających stężeniach potasu m aleje pobieranie magnezu, od­ wrotna zależność natomiast nie występuje [86, 99, 123]. Wiąże się to przy­ puszczalnie z dużą ruchliwością jonu potasowego [71]. Przenąwożenie po­ tasem lub duża jego zawartość w form ie dostępnej są często przyczyną głodu m agnezowego u roślin naw et na glebach zawierających ilości m agne­ zu dostępnego znacznie przekraczające wartości graniczne [27, 42, 51, 52, 70, 71, 117, 129]. Niektórzy badacze sądzą naw et, że potrzeby nawożenia gleb m agnezem trafniej można oceniać na podstawie zawartości potasu do­ stępnego niż magnezu dostępnego [101, 117]. Znaczna część badaczy uważa, że przy ocenie potrzeb nawozowych w stosunku do magnezu należy brać pod uwagę stosunek w glebie dostępnego potasu do dostępnego magnezu [7, 26, 27, 34, 37, 92, 134].

Wydaje się jednak, że przy m ałych lub przypuszczalnie też niezbyt du­ żych, najczęściej spotykanych w glebach zawartościach potasu w ym ien­ nego pobieranie i plon magnezu w roślinie są proporcjonalne do zawartości w glebie magnezu dostępnego [83] i w przypadku większości gleb tylko na podstawie zawartości magnezu dostępnego można dość dobrze -oceniać po­ trzeby nawożenia magnezem [7, 8, 11, 13, 26, 32, 37, 40, 41, 48, 49, 50, 66, 70, 71, 85, 97, 98, 104, 109, 110, 113, 114]. W pływ sodu na .pobieranie m agne­ zu jest m niejszy [60].

Pobieranie magnezu utrudniają także jony amonowe. Już jednorazowe lub kilkuletnie stosowanie nawozów amonowych, zwłaszcza na glebach lekkich, kwaśniejszych, jest bardzo często przyczyną symptom ów głodu m agnezowego i zniżek plonów [9, 13, 14, 25, 31, 45, 48, 50, 54, 60, 69, 71, 90, 116]. Niejednokrotnie obserwowano ujemne następcze działanie nawozów amonowych [71]. Nawożenie magnezowe usuwało to ujemne działanie na­ wozów amonowych. Podobnie jak nawozy amonowe działa mocznik [13]; m niejsze tego rodzaju ujemne działanie wykazuje saletrzak [71] i nie wykazuje go w ogóle amoniak [13]. Naw ozy saletrzane, odwrotnie, zwięk­

szają pobieranie magnezu, usuwając niekiedy skuteczniej niedobory magnezu niż nawożenie m agnezowe [71]. Na glebach zawierających gra­ niczne ilości magnezu dostępnego nawozy amonowe w yw ołują głód magne­ zowy u roślin, nawozy zaś azotanowe um ożliwiają im dostateczne zaopa-7 R o c z n ik i G le b o z n a w c z e

trzenie się w ten składnik [71]. Na glebach naw iezionych m agnezem w pływ obu form zanika.

Według M u 1 d e r a ujem ny w pływ nawozów amonowych na pobiera­ nie magnezu może się wiązać ze wzrostem jonów wodorowych wokół ko­ rzeni, na powierzchni ich komórek i w plazmie (jony te wraz z jonami amo­ nowym i tworzą nieprzepuszczalną dla magnezu barierę wokół korzeni [71]), ze stałym stosunkiem anionów do kationów w roślinie i wynikającym stąd m alejącym pobieraniem jonów Mg przy wzrastającym stężeniu jonów N H4 [71, 99] lub z jakimś innym nieznanym dotąd mechanizmem. N iew ątpliw ie fizjologiczna kwasota soli amonowych musi odgrywać tu istotną rolę, po­ nieważ ujem ny w p ływ jonów amonowych na pobieranie magnezu m aleje w miarę wzrostu w środowisku węglanu waipnia.

Pobieranie magnezu m aleje ze wzrostem zakwaszenia środowiska [25, 33, 48, 49, 70, 71, 101]. Jednak stężenia jonów wodorowych spotykane w przeciętnych naw et dość kwaśnych glebach nie mają przypuszczalnie w iększego fizjologicznego wpływ u na pobieranie magnezu, a w każdym razie nie zmniejszają zawartości magnezu w roślinie poniżej zawartości krytycznych; na glebach bardzo kwaśnych w pływ ten może być większy; samo nawiezienie magnezem takich gleb bez uprzedniego zwapnowania jest jednak zabiegiem tylko częściowo skutecznym [33, 41, 49].

Fakt, że wśród gleb kwaśnych spotyka się najczęściej gleby wym agające nawożenia m agnezem, wiąże się z w ym yw aniem większych ilości m agne­ zu z tych gleb [2, 41, 56, 57, 6 6, 71, 91]. Straty magnezu przez wypłukanie rosną wraz ze wzrostem zakwaszenia gleb i dlatego przypuszczalnie gleby kwaśne, szczególnie lżejsze, często bardziej wym agają nawożenia magnezem niż wapnowania i w danym kom pleksie gleb pH może dać równie dobre wskazania o potrzebach nawożenia m agnezem co i zawartość magnezu do­ stępnego [71]. W przypadku gleb bardzo kwaśnych przy stałej zawartości wapnia magnez wychodzi z kompleksu tym trudniej, im bardziej jest on w ysycony wodorem [63] i dlatego -przypuszczalnie umiarkowane wapno­ wanie gleb o pH poniżej 5,0 zmniejsza lub naw et usuwa niekiedy objawy niedoboru magnezu u roślin.

Umiarkowane wapnowanie zmniejsza straty magnezu przez w ypłuka­ nie. Natomiast przy nadmiernej zawartości wapnia w glebie rośliny mogą cierpieć na niedobory magnezu [24, 45, 48, 52, 99]. W związku z tym L o e w na początku tego wieku, a później i inni badacze przywiązywali duże zna­ czenie do stosunku Ca : Mg w kom pleksie sorpcyjnym, ustalając 6 :1 jako optym alny stosunek.

Ostatnio K i e d r o w - Z i c h m a n [46] podaje, że w glebach bielico- w ych rosyjskich stosunek Caw : Mg w powinien wynosić 100 :40—80 (a nie •100 : 20— 40, jak podawał G i e d r o j ć ) . S c h e f f e r i S c h a c h t s c h a - b e l [1 0 0] podają, że gleba w tedy zawiera dostateczną ilość magnezu do­

W p ły w n a w o żen ia na zaw artość m a g n ezu w glebie 99

stępnego, kiedy Ca^ : Mg^ ^ 7 : 1 lub kiedy magnez w ym ienny wysyca kompleks sorpcyjny w 10%. Z badań B e a r a i inny-ch wynikałoby, że magnez powinien w ysycać kompleks sorpcyjny co najmniej w 6%, a naj­ lepiej w 6— 10%, wapń zaś w 40— 60% i według nich w tzw. „idealnej dla wzrostu roślin glebie” wapń powinien zajmować 65% pojemności sorpcyj­ nej gleby, magnez 10% (Ca : Mg = 6,5 : 1), potas 5% i wodór 2-0%. Ten skład „idealnej gleb y”, zależnie od typu m inerałów ilastych i koloidów (w glebach zawierających w przewadze m inerały ilaste kaolinitu oraz dużo koloidów organicznych w ysycenie wapniem może być m niejsze [5, 63, 125]), wielkości kompleksu sorpcyjnego oraz rodzaju roślin, może ulegać dość du­ żym zmianom [7, 38, 41, 63, 98].

P rzy danej zawartości magnezu w kom pleksie sorpcyjnym jony potasu i amonu tym mniej utrudniają roślinie pobieranie magnezu, im kompleks jest bardziej w ysycony wapniem [97], rośnie bowiem wówczas energia wejścia do kom pleksu jonów jednowartościowych i roślina pobiera mniej potasu, a tym samym więcej magnezu. Wapnowanie więc usuwa niedobory m agnezu spowodowane przenawożeniem potasem [47]. Przypuszczalnie optymalne dla roślin stosunki poszczególnych składników w glebie są po­ dobne do ich stosunków w roślinie.

O statnie badania wykazują, że znaczenie stosunku Ca : Mg było przed­ tem w literaturze przeceniane i że chociaż pobieranie i plon magnezu m aleje w miarę jak rośnie w ysycenie kompleksu wapniem, to jednak w nor­ m alnych glebach rolniczych naw et przy stosunkach daleko odbiegających od „idealnych” nie obserwuje się jeszcze objawów głodu magnezowego, jeśli tylko zawartość magnezu w glebie jest dostateczna [32, 45, 48, 125]. Dopiero w glebach wysyconych wapniem mniej niż w 10% (z powodu w y­ m ywania magnezu) lub więcej niż w 70— 80% (antagonizm Ca : Mg) za­ wartość magnezu w niektórych roślinach m aleje poniżej zawartości kry­ tycznej [41, 125]. Na w ielu glebach można znacznie zmniejszyć wielkość skutecznych dawek wapnia, stosując jednocześnie nawożenie magnezowe; naw ożenie m agnezowe um ożliwia stosowanie siarczanu amonu na gleby kwaśne [41]. Niedobory magnezu są jedną z przyczyn niskich plonów za­ równo na glebach zbyt kwaśnych, jak i zbyt zasadowych [33, 41, 48, 52, 97]. Pobieranie i plon magnezu są m niejsze w latach mokrych; część gleb w ykazuje niedobory magnezu w takich latach, mimo że w latach suchszych zaopatruje rośliny w dostateczną ilość magnezu. Może się to wiązać bądź z w iększym w ym yw aniem magnezu w latach z większą ilością opadów, bądź też z trudniejszym w yjściem z kom pleksu sorpcyjnego kationów dwu- wartościowych, które, zgodnie z równowagą Donana, wychodzą z kompleksu sorpcyjnego gleb w ilgotniejszych trudniej niż kationy jednowartościowe [8, 41, 51, 93, 97, 121]. Dlatego przypuszczalnie na niektórych glebach na­ w ożenie m agnezowe daje dobre rezultaty dopiero po uprzednim zwapno-7*

waniu gleb przynajmniej do V4 maksymalnej ich pojemności sorpcyjnej [48, 50]. Pobieranie magnezu i zawartość jego w roślinie m aleje (a pota­

su — rośnie) w miarę jak spada temperatura gleby [5, 127].

Gleby zawierają od śladów 'do kilku procent (rędziny) magnezu. W y­ stępuje on w minerałach pierwotnych (mikach, piroksemach i amfibo- lach, oliw inie, glaukonicie, serpentynie i węglanach), w glebach w ęglano­ wych, w sieci krystalicznej m inerałów ilastych grupy m ontm orylonitu i m ik (izomorficznej w ym ianie podlega tylko magnez m ontm orylonitu), w kom pleksie sorpcyjnym, w związkach z próchnicą oraz w roztworze glebow ym [32, 74, 97]. Dostępny dla roślin jest przypuszczalnie tylko magnez roztworu glebowego oraz część 50— 70% magnezu w ym iennego [66] ; magnez dostępny stanowi zaledwie kilka procent magnezu ogólnego. Uruchamianie pozostałej części magnezu przebiega bardzo powoli. 80% m agnezu rozpuszcza się dopiero wskutek gotowania gleby w stężonym kwasie solnym. Gleby zasadowe prócz magnezu wym iennego zawierają zw ykle kilka procent magnezu ogólnego rozpuszczalnego w rozcieńczonych kwasach: 0,05— 0,5 n HC1, tzw. magnezu zdolnego do uruchomienia się, w glebach zaś kwaśnych zawartość magnezu rozpuszczalnego w tych kw a­ sach często pokrywa się z grubsza z zawartością magnezu wym iennego, tj, w ym ienianego za pomocą 1 n soli obojętnych [32, 66, 98].

Magnez przechodzący do zaproponowanego przez Schachtschabela 0,025 n roztworu chlorku wapnia (10 g gleby wytrząsa się w ciągu 1 go­ dziny ze 100 m l 0,025 n СаСЬ) stanowi około 50— 60% magnezu w ym ien ­ nego gleb ciężkich, 60— 80% magnezu w ym iennego gleb średnich i 80— 90% magnezu wym iennego gleb lekkich i przypuszczalnie z tego względu bar­ dzo dobrze obrazuje zawartość magnezu dostępnego i potrzeby nawożenia gleb magnezem.

W iele ostatnich prac wskazuje na to, że zawartość magnezu dostępne­ go dla Aspergillus niger i magnezu przechodzącego do roztworu Schacht­ schabela oraz w znacznej mierze zawartość magnezu wym iennego, bardzo dobrze, i o w iele lepiej niż stopień w ysycenia gleb m agnezem czy inne formy magnezu, wskazują na potrzeby nawożenia gleb magnezem. Ilości magnezu tych dwóch ostatnich form są na ogół podobne do ilości magnezu dostępne­ go w ykryw anych metodą Aspergillus niger [35, 43, 107].

Liczne doświadczenia polowe z nawożeniem m agnezowym przeprowa­ dzone ostatnio w różnych krajach wykazują zgodnie, że liczbą graniczną dla tych form magnezu dzielącą gleby na wym agające i nie wym agające nawożenia magnezem jest około 5 mg Mg/100 g gleb y w przypadku gleb lekkich, około 7— 9 mg Mg/100 gleb y w przypadku gleb średnich i około 12 mg Mg/100 g gleby w przypadku gleb ciężkich [ff, 11, 25, 26, 32, 34, 40, 41, 52, 66, 71, 85, 97, 98, 104, 106, 109, 110, 114].

W p ły w na w o żen ia na zaw artość m a g n ezu w glebie 101

Te liczby graniczne, w zależności od odczynu, w ysycenia gleb innym i kationami, a zwłaszcza potasem, sodem i wapniem, formy nawożenia azo­ tow ego oraz przebiegu pogody, mogą ulegać zmianom [66]. Z badań ame­ rykańskich i innych wynika, że niedobory magnezu mogą wystąpić na glebach:

a) w których stosunek K/Mg w yrażony w mg-równ. przekracza wartość 1 : 2 ;

b) w których magnez zajmuje mniej niż 6% pojemności kompleksu sorpcyjnego;

c) na których stosuje się dużo nawozów wapniowych i potasowych lub w których w ystępuje nadmiar innych kationów w kompleksie;

d) na glebach, które m ają dużą zdolność wiązania magnezu w formy nie ulegające izomorficznej w ym ianie [7]. Liczby graniczne muszą też być różnie interpretowane dla poszczególnych roślin, a naw et ich odmian [20, 125]. Na tej samej glebie jedne rośliny wym agają nawożenia magnezo­ wego, inne nie wym agają [12]. Według B e a u m o n t a i S n e l l a naj­ wrażliw sze na niedobór m agnezu są gryka i szpinak, dalej rzepa, buraki pastewne, kukurydza, tytoń; mniej w rażliw e są rośliny m ałoziarniste (tra­ wa, koniczyna) i ziem niaki oraz jeszcze mniej pozostałe rośliny uprawne. Ze zbóż najw rażliw szy na niedobory magnezu 'jest ow ies (podobnie jak ziemniaki), później jęczmień; żyto jest najmniej wrażliwe [101, 102].

Niedobory magnezu naijczęściej w ystępują na glebach lżejszych i kwaś­ nych [22, 72, 77, 97, 122].

W Polsce M u s i e r o w i c z i współpracownicy stw ierdzili niedosta­ teczne ilości magnezu w ym iennego oraz niedostateczny stopień w ysyce­ nia kom pleksu sorpcyjnego tym kationem w 'większości gleb bielicow ych piaskowych; badacze ci stw ierdzili także niedostateczne ilości magnezu w y ­ m iennego i niedostateczny stopień w ysycenia nim kompleksu sorpcyjne­ go w porównaniu do wapnia w części gleb bielicow ych lekkich i średnich i naw et niekiedy ciężkich wytworzonych z gliny zwałowej [75, 76, 79, 80]. Na podstawie przeprowadzonych badań Musierowicz dochodzi do wniosku, że na gleby zawierające niedostateczne ilości magnezu w ym iennego i nie­ dostatecznie w ysycone tym kationem należy stosować naw ozy podstawo­ we ze znaczniejszym i domieszkami magnezu (kainit, supertomasyna serpen­ tynowa, tomasyna) oraz wapno dolom itowe w m iejsce nawozów wapnio­ wych bezm agnezowych. T u c h o ł k a , na podstawie zawartości magnezu dostępnego (oznaczonego metodą Schachtschabela) oraz na podstawie w y­ ników nawozowych doświadczeń polow ych i wazonowych z magnezem, są­ dzi, że gleby W ielkopolski wym agają nawożenia magnezem w około 40%. Badacz ten podkreśla, że niemal w szystkie kwaśne gleby są ubogie w magnez dostępny, natomiast gleby obojętne w części są ubogie, a w części zasobne.

Podobne dane pochodzą z innych krajów. Na przykład w Niem czech Środkowych 34% gleb wym aga nawożenia magnezem, z tego 85% należy do gleb lżejszych o pojemności sorpcyjnej poniżej 7,5 mg-równ. (w 56%. moc­ no kwaśnych — pH < 5,5) i 15% do gleb średnich i ciężkich [66]. Schacht- schabel podaje, że z 834 zbadanych gleb dyluw ialnych niemieckich prze­ szło 50% wym agało nawożenia magnezem. W Holandii około 70% gleb piaszczystych wym aga nawożenia m agnezowego. Na glebach takich prze- nawożenie potasem lub nawozami am onowym i często prowadzi do głodu magnezowego i dlatego obecnie Holendrzy i inni stosują nawozy amonowe i potasowe m agnezowane, np. saletrzak zawierający domieszkę dolomitu, a nie węglanu wapnia [19, 116]. Dość często spotyka się gleby wym agające nawożenia m agnezem wśród gleb średnich i ciężkich, zwłaszcza płytszych oraz obojętnych i alkalicznych, natomiast gleby organiczne, marsze, m ady i rędziny nie wym agają nawożenia magnezowego [52, 85].

Gleby tracą duże ilości magnezu przez wypłukanie. Z badań lizym e- trycznych, prowadzonych w różnych warunkach glebow o-klim atycznych, jak również z analizy wód gruntowych wynika, że straty magnezu przez wypłukanie z w arstw y ornej gleb piaszczystych mogą przekraczać 100 kg Mg/ha (przypadki krańcowe) oraz gleb cięższych — kilkadziesiąt kg Mg/ha, wynosząc średnio od kilkunastu do kilkudziesięciu kg Mg/ha [41, 52, 66, 88, 91, 98].

Straty magnezu przez wypłukanie w jednej i tej samej glebie w za­ leżności od zmian jej odczynu, od wielkości i rozkładu opadów, od w ie l­ kości i rodzaju nawożenia oraz pokryw y roślinnej mogą ulegać dużym w a­ haniom.

Ze względu na duże straty magnezu przez w ypłukanie zawartość jego w w ielu glebach rośnie wraz z głębokością [1, 66, 77, 78]. Z badań A l b r e c h t a i innych wynika, że m agnez przemieszcza się w glebie wskutek erozji daleko łatwiej niż wapń.

Magnez dostaje się do gleb z obornikiem, nawozami m ineralnym i oraz z opadami. Obornik zawiera przeciętnie około 0,1% Mg [41, 53, 94], więc z 200 q/ha obornika co 4 lata wprowadza się 20 kg Mg/ha. Nawozy wapnio­ w e nie m agnezowe (wapno palone i wapniak) zawierają przeciętnie 1— 2% Mg, dolom ity około 15%-Mg. Naw ozy potasowe zawierają od 0,5% Mg (sole wysokoprocentowe) do 4— 8% Mg (kalimagnezja); z innych nawozów magnez zawiera tomasyna (około 1,5% Mg) oraz żużel wielkopiecowy. D o­ pływ magnezu do gleby ze wszystkim i nawozami nie przekracza przy­ puszczalnie w naszych i nam podobnych warunkach 7 kg Mg/ha rocznie [40]. Ilości magnezu dostające się do gleby z opadami nie przekraczają przy­ puszczalnie w warunkach naszego klim atu 1 kg Mg/ha rocznie. W Australii dochodzą one do 8 kg Mg/ha [124], w okolicach Charkowa — do kilkunastu kg Mg/ha [21].

W p ły w na w o żen ia na zaw artość m a g n ezu w glebie 103

Przy przyjętym w tych rozważaniach poziomie nawożenia można uwa­ żać, że z plonami wynosi się przeciętnie z ha rocznie około 10 kg Mg; w in ­ nych krajach z w yższym i plonami — 15— 20 kg Mg/ha [7, 28, 41, 94, 98]. Strata ta jest właśnie pokrywana magnezem nawozowym. Natom iast stra­ ty magnezu przez wypłukanie nie są rekompensowane i w skutek tego bilans magnezu jest ujemny. Z gleb lżejszych z warstwy ornej rokrocznie traci się przypuszczalnie około 20 kg Mg z ha, czyli blisko 1 mg M g /l00 g gleby. Taki jest w przybliżeniu bilans magnezu gleb niemieckich [41, 981, holenderskich [71], fińskich [40], amerykańskich [13, 32] i innych. Przy­ puszczalnie w związku ze stratam i magnezu ilość gleb wym agających na­ wożenia m agnezem w różnych krajach stale rośnie [7, 32, 41, 59, 71, 85, 94, 98]. Dla utrzymania zawartości magnezu na stałym poziomie zaleca się w różnych krajach a m.in. w Polsce od kilkunastu do przeszło 100 kg Mg/ha rocznie (głównie w postaci dolom itów jako form y magnezu dość łatwo do­ stępnej, ale jednocześnie niepodatnej na wypłukiwanie) — przeciętnie 30— 40 kg Mg/ha [7, 28, 32, 52, 77, 94].

Ilości te jednak mogą być niedostateczne w przypadku gleb lżejszych, tracących dużo magnezu przez wypłukanie. G a s t e n m i l l e r podaje np., że zawartość magnezu dostępnego w glebie lekkiej, otrzym ującej rok­ rocznie około 30 kg Mg/ha w postaci dolomitu, zmalała w ciągu 10 lat z 18 do 6 mg M g /l00 g gleby [98]. Dopiero 100 kg Mg/ha (50 q dolomitu na ha na 10 lat) jest, według N i e s c h l a g a [85], dawką wystarczającą dla utrzymania zawartości magnezu na pożądanym poziomie w glebach lżej­ szych. Ostatnio coraz liczniejsi badacze stwierdzają, że na zawartość m agne­ zu dostępnego w danej glebie decydujący w pływ ma nawożenie i wiążący się z nim odczyn gleby; jest to uzasadnione, jeśli się weźm ie pod uwagę fakt, że straty magnezu przez wypłukanie stanowią przypuszczalnie dość często około 80% całkowitych strat magnezu z gleby [41, 91] i są dlatego główną przyczyną ujemnego bilansu m agnezowego gleb.

M e г к 1 e [64], M a g n i c k i i M a i k ó w [56], K o r a b l i e w a [49], M u l d e r [71], В i 11 e 1 [10] i inni stwierdzili, że w glebach nawożonych straty magnezu przez wypłukanie rosną w miarę zakwaszania się gleby i stają się szczególnie duże przy pH poniżej 5,5. Mulder podaje np., że w tak zakwaszonej glebie w wyniku nawożenia mineralnego zawartość magnezu dostępnego (dla Aspergillus niger) zmalała z 4 mg/100 g gleby niemal do zera.

O d e l i e n i U h l e n [88], S с h a с h t s с h a b e 1 [97], J а с o b [41], J e n s e n i H e n r i c k s e n [44] i R i s [94] na podstawie w ieloletnich doświadczeń nawozowych stwierdzają, że wapnowanie zmniejsza o blisko połowę straty magnezu powstające w wyniku stosowania nawozów m i­ neralnych, zwłaszcza zakwaszających glebę. Nie podają oni jednak, w ja­ kim stopniu na to działanie nawozów wapniow ych mógł w pływ ać znajdu­

jący się w nich magnez. Odelien i Uhlen badając w p ływ nawożenia na stra­ ty magnezu z ciężkiej gleby w lizym etrach zaobserwowali, że obfite naw o­ żenie potasowe zwiększyło straty magnezu w kombinacji nie wapnowanej 0 230%, w kombinacji zaś wapnowanej tylko o 200%.

Jensen i Henricksen [44] w Danii znajdowali więcej magnezu dostępne­ go w nawożonych od lat glebach wapnowanych niż nie wapnowanych.

Löhnis [54] obserwował szczególnie ostre objawy niedoboru magnezu u roślin na poletkach nie wapnowanych lub nawożonych siarczanem amonu.

Z drugiej jednak strony A lbrecht i inni [1] w w ieloletnich doświad­ czeniach nawozowych (na glebie średniej) obserwowali wzrost strat m agne­ zu przez w ypłukanie w kombinacji CaP. Zaś M e y e r i V o l k [65] poda­ ją, że stosowanie nawozów wapniowych zawierających nieznaczne ilości magnezu prowadzi do zubożenia gleb w w ym ienny magnez, stosow anie 'zaś dolomitów — do ich wzbogacenia. Löhnis obserwował podobnie ostre objawy głodu m agnezowego u roślin na poletkach od lat wapnowanych 1 nie wapnowanych. Te sprzeczne dane św iadczyłyby o tym, że w pływ wapnowania nie został jeszcze dobrze poznany.

Odelien i U hlen [88] obserwowali zm niejszenie się zawartości magnezu dostępnego pod w pływ em nawożenia solami potasowym i w doświadcze­ niach lizym etrycznych. Podają oni, że w ciągu roku przy 750 mm opadów straty magnezu dostępnego z gleby ciężkiej z ha (warstw y ornej) w ynio­ sły w kombinacji bez nawożenia 20 kg Mg, w kom binacji z wapniem —

14 kg, w kombinacji z wapniem i potasem — 63 kg Mg i w kombinacji z sa­ m ym potasem 96 kg. Straty magnezu b y ły proporcjonalne (równoważni- kowo) do ilości stosow anych soli i b y ły największe jesienią i wczesną zi­ mą, kiedy gleba była pozbawiona roślinności. O podobnym w pływ ie sto­ sowania wysokoprocentowych so li potasowych na zawartość dostępnego magnezu donoszą W a l s h [129], M i c h a e l i S c h i l l i n g [66], P r a t t i H a r d i n g [91], podkreślając, że rośnie on z ilością stosowa­ nych soli. Na zm niejszenie się zawartości m agnezu dostępnego pod w p ły­ w em stosowania soli potasowych, zwłaszcza na glebach kw aśniejszych, zwracają uwagę d e G r o o t [33], K n o b l a u c h i O l a n d [47], J a- v i l l i e r i T r o c m é [42], M a g n i e k i [57] oraz M i c h a e l i S c h i l l i n g [66].

J o h s o n i D a v i e s podają, że zawartość magnezu w kom pleksie sorpcyjnym pod w pływ em nawożenia-m agnezowego nie wzrasta, jeśli sto­ suje się jednocześnie nawożenie potasowe lub sodowe.

Większą zawartość magnezu dostępnego w glebie poletek nawożonych surowym i solam i potasowym i niż w glebie poletek nie nawożonych w ogó­ le obserwował w w ieloletnich doświadczeniach polowych Merkle [64] na

/ Wpływ w i e l o l e t n i e g o n a w o ż e n ia n a z a w a r t o ś ć Mg d o s tę p n e g o w g l e b i e n i e wapnowanej 1 n i e naw ożonej o b o r n ik ie m od 35 l a t p r z y dowolnym zm ianowaniu b e z r o ś l i n m o ty l­

kowych / a z o t w p o s t a c i s a l e t r y so d o w e j/ TABLICA 1 I n f l u e n c e o f l o n g - t i m e f e r t i l i z a t i o n on a v a i l a b l e Mg c o n t e n t i n s o i l n o t lim ed n o r manured f o r 35 y e a r s , a r b i t r a r y c r o p r o t a t i o n w i t h o u t p a p i l i o n a c e a e /N i n t h e form o f sodium n i t r a t e / Z a w a rto ś ć Mg d o s tę p n e g o m g / 100 - A v a i l a b l e Mg g g l e b y ; c o n t e n t Względna z a w a r t o ś ć Mg Й1 / н 2 0/ p a s - p l o t Aj p a s - p l o t Aj j _{p a s - p l o t ,ЛП 1} p a s - • p lo t Ar / ■Średnia z p o w tó r z e ń Nawożenie F e r t i l i z e r p o w t ó r z e n i a - r e p e t i t l o n s R e l a t i v e 1 2 3 1 2 3 1 2 3 1 2 3 mean o f r e p e t i t i o n s Mg c o n t e n t 0 4 , 2 3 , 1 2 , 8 2 , 6 2 , 8 2 , 0 1 , 6 2 , 4 1 , 9 1 , 7 2,2 2,1 0 , 8 _2,1 100 CaNPK 7 , 0 4 , 6 3 , 0 2 , 5 3 , 6 4 ,2 2 , 8 3 , 6 3 , 5 2,6 2 , 5 2 , 5 1,8 3 , 1 141 NPK 4 , 6 4 , 0 2 , 7 1,6 2,2 1 , 9 0 , 9 2,0 1,6 2 , 4 1,2 - 1 , 3 2,0 62 PK 4 , 0 3 , 4 2,0 1,1 0,8 1 , 7 0,8 1,1 1 , 3 1,6 _1,1 1,2 1 , 3 1 ,4 64 PN 4 , 9 3 , 2 3 , 0 1 , 5 2,6 2,0 1,1 1 , 5 1,8 1 , 9 1 , 5 1,8 1,6 1 . 9 91 KN 4 ’ 7 i 5 , 0 2 , 5 1,2 1,* 1,6 0,6 1,6 1,8 1 , 7 1,6 1 , 7 1 , 3 1,6 77 Ol W p ły w n a w o ż e n i a n a z a w a r t o ś ć m a g n e z u w g l e b i e

glebie ciężkiej (po 46 latach poletka kombinacji zerowych zawierały w 100 g 7 mg, a poletka nawożone potasem 20 m g magnezu wym iennego) oraz N i c h o l a s i F i e l d i n g [84] w Anglii (po 40 latach gleba z kom bi­ nacji NPK zawierała w 100 g 9 mg, a gleba z kombinacji PN — 5 mg m ag­ nezu dostępnego dla A. niger). Ci ostatni podkreślają jednak, że ze w zglę­ du na dużą zawartość potasu dostępnego gleba z kombinacji NPK reaguje bardzo wyraźnie na nawożenie m agnezowe, zaś gleba z kombinacji PN — nie reaguje w ogóle.

Niem al że brak w pływ u soli potasowych (przypuszczalnie ze względu na zawartość magnezu równoważną ilościom wypieranym z gleby przez potas) na zawartość magnezu dostępnego stw ierdzili Magnicki i Maików [56] na glebie piaszczystej; po 13 latach zawartość magnezu wym iennego w kombinacji nawożonej potasem w postaci średnioprocentowej soli w y ­ nosiła 0,6 m g /l00 g gleby i w kombinacji nie nawożonej w ogóle w yno­ siła 0,5 mg, zaś na glebie gliniastej wynosiła odpowiednio 5,3 i 4,5 mg M g/l 00 g gfleby.

W ieloletnie doświadczenia nawozowe wykazują, że bardzo duży w pływ na zawartość dostępnego magnezu mają naw ozy azotowe. Pratt i Harding [91] stwierdzili, że w 'nawadnianej glebie pod sadem (o pojemności sorp­ cyjnej 5 mg-równ.) w K alifornii w czasie od 1927 do 1953 r. zawartość magnezu zmalała z 13 do 11 m g /l00 g gleb y w kombinacji zerowej, do 9 mg — w kombinacji z mocznikiem, do 6 mg w kombinacji z mniejszą dawką saletry wapniowej (300 kg N/ha w ciągu 28 lat) i do 4,5 mg w kom­ binacji z większą dawką saletry waipniowej (700 kg N/ha), do 7 mg w kom­ binacji z saletrą sodową i do 4 mg w kombinacji z siarczanem amonu; za­ wartość magnezu wym iennego malała je'szcze bardziej, gdy wraz z nawo­ zami azotow ym i stosowano gips; zmniejszanie się zawartości magnezu dostępnego było proporcjonalne do ilości stosowanych soli i stąd najw ięk­ sze było w kombinacjach z pełnym nawożeniem NPK oraz z siarczanem amonu pîlus gips, gdzie rokrocznie zawartość m agnezu zmniejszała się o 0,4 m g /l00 g gleby, mimo że dość duże ilości tego składnika odpowiada­ jącego ilościom w ym yw anym z gleb y nie nawożonej dostaw ały się do gleby wraz z wodą irygacyjną. Tylko niewielką część tego magnezu odna­ leziono w plonach; magnez był więc tracony głów nie wskutek w ym y­ wania.

A l d r i c h i inni [2] podają, że zawartość magnezu w zajętej pod sad glebie średniej (glina gpiaiszczona), sztucznie nawadnia'nej, malała naj­ bardziej pod w pływ em nawożenia siarczanem amonu, wapmamonem i mo­ cznikiem (kombinacje te zawierały około 5 mg M g/100 g po kilkunastu la­ tach), nieco słabiej pod w pływ em nawożenia saletrą wapniową (6 mg M g /l00 g gleby) i jeszcze słabiej pod w pływ em nawożenia saletrą sodową (9 mg Mg/100 g gleby).

W p ły w na w o żen ia na zaw artość m a g n ezu w glebie 107

Merk-le [64] podaje, że zawartość magnezu wym iennego w gleb ie cięż­ kiej po 46 latach była mniejlsza w kombimacji PK + NaNOa niż w kombi­ nacji PK + N H4SO4 oraz że w glebach obu tych kombinacji zawartość magnezu wym iennego była przeszło dw ukrotnie mniejsza niż w kombina­ cji PK. Zawartość magnezu w ym iennego w glebie bielico we j średniej Doł- goprudego Pola (malała bardziej w kombinacji PK + siarczan amonu, niż w kombinacji PK + saletra sodowa.

Na duże zmniejszanie się zawartości magnezu dostępnego i w ym iennego pod w pływ em stosowania siarczanu amonu zwracają uwagę B l u e i E n o [13], Löhnis [54], Mulder [70] oraz Konafoliewa [49]. Ta ostatnia podaje, że zawartość magnezu w ym iennego w glebie nawożonej siarczanem amonu i obsiewanej po kilkunastu latach wynosiła 2 mg Mg/100 g gleby, zaś w gle­ bie nie nawożonej i nie o'bsiewanej 8 m g Mg/100 g (gleby. (

Nicholas i Fielding [84] znajdowali więcej magnezu wym iennego i do­ stępnego dla A. niger w glebie po 40 latach nawożenia z kombinacji PK + saletra sodowa (9 mg Mg/100 g gleby) niż w glebie z kombinacji PK (7 mg Mg/100 g gleby).

A n n e t t [3] na podstawie badań lizym etrycznych podaje, że suiper- fosfat zmniejsza zawartość magnezu dostępnego w glebie pod trawami. Merkle oraż S m i t h na Florydzie nie obserw ow ali natomiast tego ro­ dzaju w pływ u superfósfatu na kwaśnej glebie piaszczystej.

Pratt i Harding [91], M erkle [64], Jensen i Henriksen [43] oraz V o e 1- k e r s (za Jacobem [41]) obserwowali niem al największe straty magnezu w ym iennego przy pełnym nawożeniu m ineralnym , zwłaszcza w glebach nie wapnowanych. Nicholals i Fielding natomiast znajdowali, o czym już wspomniano wyżej, nieco więcej mag<nezu dostępnego i w ym iennego w gle­ bie z kombinacji PK + saletra sodowa niż w glebie z kombinacji PK, co wiąże się przypuszczalnie z różnym wpły wem poszczególnych form azotu.

Aldriich i inni [2], Magnicki [57], Jensen i Henricksen [44], Pratt i Har­ ding [91] stwierdzili, że nawożenie obornikiem zmniejsza straty magnezu

z gleby; w glebie nawożonej obornikiem znajdowali oni więcej magnezu dostępnego niż w glebie nie nawożonej w ogóle, a w tej ostatniej więcej niż w glebie otrzymującej pełne nawożenie m ineralne. Pratt i Harding po­ dają nawet, że stosowanie co roku pełnej dawki obornika (600 q/ha) w gle­ bie zalewanej może niem al całkow icie zrównoważyć straty magnezu przez w ym yw anie. Mimo to M u r t r e y [73], W e b e r [131], Magxiicki [57] podają, że gleby nawożone obornikiem wraz z nawozami m ineralny­ mi (NPK) wym agają nawożenia magnezowego. Zdaniem niektórych bada­ czy obornik .zwiększa rozjpuszczalność związków m agnezowych w glebie (zwiększając tym samym ich w ym yw anie — Jacob [41]) oraz przesuwa stosunek Mg : К w glebie w kierunku niekorzystnym dla wzrostu roślin (Walsh i inni [129]).

B A D A NIA W ŁASNE

Znaczna część przytoczonych badań nad w pływ em nawożenia na za­ wartość magnezu dostępnego, dających częściow o sprzeczne w yniki, była przeprowadzona w .warunkach daleko odbiegających od polskich; pozo­ stała część w warunkach duńskich, angielskich i ro'syfjskich. W tej pracy

badano w p ływ nawożenia na zawartość magnezu dostępnego w warstwie ornej i podglebiu w warunkach reprezentatyw nych dla warunkófw pol­ skich, w ykorzystując do tego celu różnie nawożbną i obsiewaną od 35 lat glebę Pola Doświadczalnego Zakładu Chemii Rolniczej SGGW w Skier­ niewicach.

Szczególną uwagę zwrócono na:

a) znaczenie w pływ u odczynu g leb y i wapnowania oraz wiążącego się z tym w pływ u różnych form naw ozów azotowych oraz

b) na znaczenie obornika i solli potasowych jako na’wozow zawiierają- cych magnez.

W pływ tych i innych nawozów na zawartość magnezu dostępnego ba­ dano m. in. w powszechnie u nas stosowanym płodozmianie norfolskim przy d-aWkach naw ozów przeciętnych dla Większych gospodarstw kraju.

Prócz tego, chcąc zorientować się w znaczeniu badanego w pływ u dla wysokości osiąganych plonów w Polsce, oznaczono magnez dostępny w w ie­

lu typowych glebach pdlskich na różnych głębokościach.

C H A R A K T E R Y S T Y K A G L E B

Gleba różnie nawożona z Pola Doświadczalnego Zakładu Chemii Rolniczej SGGW w Skierniewicach

Gleba Poda D ośw iadczalnego w Skierniewicach jest typo'wą glebą dla Polski. Jest ona bielicą lekką, wytworzoną z gliny zwałowej; w w arstw ie ornej wykazuje skład m echaniczny piasku gliniastego mocnego (18% części spławialnych, .pojemność kompleksu sorpcyjnego 5 m g-równ., oko­ ło 1,5% (próchnicy, średnia opadów w ciągu ostatniich 35 lat — 522 mm, od 1926 r. zdrenowana). Poziom próchniczny od 0 do 20— 25 cm, poziom elu w ialny od 25 do 35 cm, pozîiom iluw ialny »(glina spiaszczona) od 40 do 50 cm, głębiej skała m acierzysta (glina gpiaszczdna z wkładkami iłu lub piasku drobnego luźnego).

W i e l o l e t n i e n a w o ż e n i e . Wpły^w naw ożenia na zawartość różnych form magnezu dostępnego badano w następujących prowadzonych

TABLICA 2 Wpływ w i e l o l e t n i e g o naw o ż e n ia na z a w a r t o ś ć Mg d o s tę p n e g o w g l e b i e wapnowanej

n i e nawożonej o b o r n ik ie m od 35 l a t , p r z y dowolnym zm ianowaniu bez r o ś l i n motylkowych / a z o t w p o s t a c i s a l e t r y so d o w e j/ I n f l u e n c e o f l o n g - t i m e f e r t i l i z a t i o n on a v a i l a b l e Mg c o n t e n t i n lim ed s o i l , n o t manu­ r e d f o r 35 y e a r s , a r b i t r a r y c ro p r o t a t i o n w i t h o u t p a p i l i o n a c e a e /N i n th e f or m o f sodium n i t r a t e / Z a w a rto ś ć Mg d o s tę p n e g o mg/100 A v a i l a b l e Mg c o n t e n t g g l e b y Względna z a w a r t o ś ć Mg Nawożenie F e r t i l i z e r pH / н 20/ pas-- p l o t Ay p a s - p l o t Ay j p a s - p l o t , AV1I p a s - p l o t ЛуХ11 _{ś r e d n i a} p o w t ó r z e n i a r e p e t i t i o n s z p o w tó rz e ń _{R e l a t i v e} 1 2 3 1 2 3 1 2 3 1 2 3 mean o f r e p e t i t i o n s Mg c o n t e n t Ca 6,8 1 ,9 _1,6 1 , 5 2,0 1 ,9 1,8 1 ,9 1,6 2 , 3 1 , 9 1,8 1,6 1,8 100 CaNPX 7 , 0 1,0 - 1,0 2,1 2 , 5 1 ,7 1 ,7 2,0 1,6 1 ,5 1 ,5 1 ,5 1.6 88 NPK 5 , 0 0 , 9 0 , 9 1,6 1,2 0 , 9 ₁Л 1,2 .1,4 0 , 9 1,4 1,0 1.1 60 CaPK 6 , 4 _{1.2 1,2} 1,2 2,2 2,0 1 ,3 1.2 1 ,7 1,4 1 , 3 1.5 1,2 1 Л 76 CaFN 6,8 1,1 1,0 1 ,3 2,1 1,0 0 , 9 2,0 1,6 2,0 1,6 1,6 1 , 3 ₁.* 78 CaKN 6 , 7 1 .7 2,1 1, “ 2 , 4 1,6 1 , 3 1 ,3 1 , 5 _{Ч 5} 1,6 1 ,5 1 , 4 1.6 88 W p ły w n a w o ż e n i a n a z a w a r t o ś ć m a g n e z u w g le b ie 1 0 9

bez przerwy na tym polu od 1922 r. w ieloletnich doświadczeniach na­ w ozow ych1:

1. Z różnym nawożeniem m ineralnym (O, CaNPK, NPK, PK, PN, KN i PK + różne form y azotu — patrz tabl. 6) co 4 lata, na tle nawożenia .obornikiem (200 q/ha co 4 lata pod okopowe) w płodozmianie norfołskim. W okresie trwania doświadczeriia, tj. w ciągu 35 lat .zależnie od kom bina­ c ji gleba w przeliczeniu na ha otrzym ała: 1050 kg N w (postaci saletry so­ dowej lub innych nawozów ażotowyich, 1200 kg K2O w postaci soli po­ tasow ych 20— 40%, 1200 kg P2O5 w postaci superfosfatu i 420 q CaO w postaci wapna palonego; prócz tego całe pole otrzymało w przeliczeniu да ha 1800 q obornika i 108 q CaO w ipostaci wapna (pailonego. W ielkość poletek 66 m 2, powtórzeń 6.

2. Ze stonowanym co roku różnym naw ożeniem azotlo'wym oraz kom­ binowanym m ineralnym (jak w 1 — ipatrz tabl. 5) i dla porównania obor­ nikiem (200 q/ha co roku) przy stale uprawianym ż y c ie oraz ziemniakach. W tym doświadczeniu dawki nawozów m ineralnych były 2 razy w iększe i stosowane co roku, gleba otrzymała więc, zależnie od kombinacji, 8 razy .więcej naw ozów m ineralnych i 4 ra'zy więcej obornika niż w doświadcze­ niu poprzednim; powtórzeń 6, wielkość poletka 60 m 2.

TABLICA 3 Wpływ w i e l o l e t n i e g o n a w o ż e n ia na z a w a r t o ś ć Mg d o s tę p n e g o w g l e b i e wapnowanej a l e n i e naw ożonej o b o r n ik ie m od 35 l a t , p r z y dowolnym zm ianowaniu z r o ś l i n ą m otylkową / a z o t w p o s t a c i s a l e t r y s o d o w e j / ' I n f l u e n c e o f l o n g - t i m e f e r t i l i z a t i o n on a v a i l a b l e Mg c o n t e n t i n lim ed s o i l n o t manured f o r 35 y e a r s , a r b i t r a r y c r o p r o t a t i o n w ith

p a p i l i o n a c e a e /N i n form o f sodium n i t r a t e / Nawożenie F e r t i l i z e r pH / н 20/ Z a w a rto ś ć Mg d o s tę p n e g o c o n t e n t mg/100 g; g l e b y- A v a i l a b l e Mg _Względna z a w a r t o ś ć Mg R e l a t i v e Mg c o n t e n t p a s - p l o t A1X p a s - p l o t AX p a s - p l o t AXI ś r e d n i a powtó­ r z e ń mean o f r e p e ­ t i t i o n s p o w t ó r z e n i a - r e p e t i t i o n s 1 2 3 Ca 6 , 9 3 , 3 3 , : 2,1 1,6 2,0 2 , 5 100 CaNPK 7 , 1 2 , 9 2,0 1 , 7 1 ,8 2 , 0 2,0 86 NPK _{^ >7 1 , 5 1 , 3 1,0 1,3 1, 3 1,2 53} CaPK 6 , 7 2 , 3 2 , 5 1 , 7 _1,6 1 , 5 1 , 9 77 CaPN 6 , 9 2 , 6 ₂,f 1,6 1, e 1 , 6 2,0 82 CaKN 7 , 0 2 , 9 ₂, 't _{1,8 2,0 2 , 0 2,2 93}

1 Z aw a rto ś ć m a gnez u w stosowanych naw ozach nie była oznaczona, p r z y p u ­

szczalnie była ona podobna do powszechnie spotykanych, a p odanyc h we w stępie t e j pracy, zawartośc i.

W p ły w n a w o żen ia na zaw artość m a g n ezu w glebie 111

За. Ze stosowanym co roku wyłącznie nawożeniem m ineralnym (O, CaNPK, NPK, PK, PN i KN; N — w postaci saletry sodowej) bez oborni­ cka i wapnowania, przy zmiano^walniiu do'woilmym bez rośfin m otylkow ych. W tym doświadczeniu zależnie od .ko-mhinaioji gleba w przeliczeniu na ha otrzymała 1575 kg N, 1050 kg P2O5 (superfosfat) i 2100 kg K 20 (20— 40% sól potasowa) i 144 q CaO; wielkość poletek 6 6 m 2, powtórzenia 3.

3b. Z nawożeniem i żmianowaniem jak w За, ale z wapnowaniem iwszystkic'h komJbinacjii (16 q/ha co roku) z wyjątkiem NPK ^(tabl. 2).

3c. Z naw ożeniem jak w 3b i zjmiainoKvaniem dow olnym z rośliną m o­ tylkow ą co 4 lata nie przyorywaną ńa naw óz zielony (tabl. 3).

j 3d. Z naw ożeniem i zmianiowamem jak w За .(tahl. 4), ale z azotem w postaci siarczanu amonu i wapnowaniem w szystkich kombinacji co 4 la­ ta (co roku wapno otrzym uje tylko kombinacja CaNPK w ilości 16 q (CaO/ha w ipostaci waip'na palonego ,lub wapniaka).

TABLICA 4 Wpływ w i e l o l e t n i e g o n aw o ż en ia na z a w a rto ś ć Mg d o s tę p n e g o w g l e b i e wapnowanej ty lk o co 4 l a t a 1 n ie naw ożonej o b o rn ik ie m od 35 l a t ,

p r z y dowolnym zm ianow aniu bez r o ś l i n y m otylkow ej / a z o t w p o s t a c i s i a r c z a n u amonu/

I n f lu e n c e o f lo n g - tim e f e r t i l i z a t i o n on a v a i l a b l e Mg c o n t e n t in s o i l lim e d e v e ry 4 y e a r o n ly and n o t manured f o r 35 y e a r s ,

a r b i t r a r y c ro p r o t a t i o n w ith o u t p a p l l l o n a c e a e /N i n th e form o f ammonium s u l p h a t e / Z a w a rto ść Mg d o s tę p n e g o - A v a il a b le Mg mg/100 g g le b y c o n t e n t _{W zględ­} Nawo­ ż e n ie _pH p a s - p l o t AFi p a s - p l o t АКц p a s - p l o t " n i Ś r e d n ia z po­ w tó rz e ń Mean o f r e p e ­ t i t i o n s n a z a ­ w a rto ś ć Mg F e r t i ­ l i z e r / н 2 о / 1 2 3 1 2 3 1 2 3 R e l a t i v e Mg c o n t e n t 0 5 ,0 _{1 .*} 1 .3 1,2 2 ,5 2 ,3 1 ,7 2 ,9 1 ,5 2 ,0 1 ,8 100 CaNPK 6,8 1 Л 1,2 1 ,3 2 ,5 2 ,8 2 ,2 3 ,1 2 ,3 3 ,2 2 ,2 118 NPK 5 ,3 0 , 5 0 , 4 0 , 4 1 ,4 ś l ! 1 ,0 0 , 4 0 ,3 1 , 0 0,6 33 PK 4 , 9 _{1,2 1.1 0 ,9 3 ,1 2 ,* 1 ,7} 2 ,3 2,0 3,0 1,8 100 PN 4 ,4 0,8 0 ,7 0,6 0 , 9 0 ,2 1 ,2 1 , 3 1, 0 1,8 0 ,9 52 KN ■ 4 , 2 0 ,3 0,6 0 ,6 1 ,7 ś l ? 0 ,8 1 Л 0 ,7 1,6 0 ,9 45 * ś l . = ś la d y

4. Ze wzrastającym i dawkam i oborni'ka (200, 400, 600 q/ha) i dla po­ równania ze wzrastającym i dawkam i ptadstawowych /składników m ine­ ralnych NPK:

organicznym 200 q obornika na ha i w kom binacji z naw ożeniem m ine­ ralnym: 24 kg N (saletrzak, 22 kg P2O5 (superfosfat) i 43,5 kg K2O (20— 4-0% sól .potasowa),

b) przy stale uprawianych porach (rocznie dwa razy więcej oborni­ ka i naw ozów m ineralnych niż pod falsolę) i

c) przy stale uprawianych pomidorach rocznie trzy razy więcej obor­ nika i nawozów m ineralnych niż pod fasolę (tabl. 7).

K i l k u l e t n i e n a w o ż e n i e . Badano też w pływ dwuletniego na­ wożenia tej gleby wzrastającym i dawkami obornika (200, 300 i 400 q/ha)

TABLICA 5

Wpływ w i e l o l e t n i e g o n a w o ż e n ia n a z a w a rto ś ó magnezu d o s tę p n e g o w g l e b i e n i e wapnowanej od 35 l a t p r z y s t a l e upraw ianym

ż y c ie i z ie m n ia k a c h

I n f l u e n c e o f l o n g - tim e f e r t i l i z a t i o n on a v a i l a b l e Mg c o n t e n t i n s o i l n o t lim e d f o r 35 y e a r s u n d e r c o n tin u o u s r y e and po­

t a t o c u l t u r e Z a w a rto śó Mg d o s tę p n e g o - A v a il a b le Mg c o n t e n t m g/100 g g le b y N aw ożenie F e r t i l i ­ z e r PH / н 20/ g l e b a pod wiecznym żytem s o i l u n d e r e t e r n a l r y e g l e b a pod w iecznym i z ie m n ia k a m i s o i l u n d e r e t e r n a l p o t a t o e s ś r e d n i a z po­ w tó rz e ń mean o f r e p e ­ t i t i o n s W zględna z a w a r to ś ć Mg p o w tó r z e n ia r e p e t i t i o n s p ró b k a m ie s z a n a p o w tó r z e n iar e p e t i t i o n s R e l a t i v e Mg c o n t e n t 1 2 z 5 po­ w tó rz e ń sa m p le s m ixed from 5 r e p e t l t . 1 2 0 4 ,6 3 , 1 3 , 8 4 , 0 3 , 5 _{* , 1} 3 ,7 100 CaNPK 7 ,1 3 ,0 _{* , 1} 3 ,0 3 , 2 * , 2 3 ,5 95 NPK 5 ,9 1 ,8 2 ,6 2 ,0 2 , 5 4 , 0 2 ,5 69 PK 4 ,9 1 ,6 2 ,0 1 ,8 2 , 0 2 , 8 2 ,0 55 PN 5 ,8 2 ,8 4 , 0 3 ,6 3 , 6 4 , 0 3 ,6 98 KN o b o r n ik 5 ,5 2 ,7 3 , 8 3 ,4 3 , 5 3 ,5 3 ,3 93 fa rm y a rd m anure 5 ,6 1 0 ,0 7 , 8 8 , 8 8 , 5 9 ,0 8 , 8 240 NaN03 5 ,1 3 ,6 3 ,0 3 ,6 3 , 0 3 ,0 3 ,2 85 /nh4/ 2so4 4 , 0 2 ,0 1 , 8 2 ,0 1 , 8 2 ,6 2 ,0 55 a z o t n i ak lim e n i ­ tr o g e n 6 , 1 3 , 9 2 ,5 2 ,9 3 ,0 3 ,2 3 , 1 83

8 R o c z n ik i G le b o z n a w c z e Wpływ w i e l o l e t n i e g o n aw o ż en ia na z a w a r to ś ć Mg d o stę p n e g o w g l e b i e co 4 l a t a naw ożonej o b o rn ik ie m p rz y zm ianow aniu n o r fo ls k im

TABLICA 6

I n f l u e n c e o f lo n g - tim e f e r t i l i z a t i o n on a v a i l a b l e Mg c o n t e n t in s o i l manured e v e ry 4 - t h y e a r , N o rfo lk cro p r o t a t i o n

Z a w a rto ść Mg d o s tę p n e g o m g/100 g- A v a il a b le g le b y Mg c o n t e n t W zględna zaw ar­ t o ś ć Mg KombinacJ e pH / н 2 о / p o l e - p l o t EI I a p o l e - p l o t EI I b p o l e - p l o t EI I I b p o l o - p l o t EIVa p o l e - p l o t EIVd ś r e d n i a *% -P0-w fó rze ń nawozowe p o w tó r z e n ia «- r e p e t i t i o n s R e l a t i v e Mg c o n t e n t 1 2 1 2 1 2 1 2 1 2 mean o f r e p e ­ t i t i o n s 0 4 , э 7 ,5 6 , 0 2 ,7 2 ,8 3 , 0 2 ,0 2 ,1 2 ,0 1 ,6 2 ,0 3 ,1 100 CaNPK / s a l e t r a sodowa - sodium n i t r a t e / 6 ,7 4 , 0 2 ,9 3 ,7 3 ,7 2 ,9 3 ,2 3 ,0 2 ,7 4 ,0 5 ,5 3 ,5 122 NPK / s a l e t r a sodowa - sodium n i t r a t e / 4 ,6 4 .5 2 ,9 2 ,2 2 ,6 2 ,7 1 ,9 1 ,6 1 ,9 1 ,0 3 ,5 2 ,4 83 NPK / a z o t n i a k - lim e n i t r o g e n / 5 ,1 4 , 4 3 ,5 2 ,8 2 , 6 2 ,3 2 ,7 2 ,2 1 ,8 1 ,8 3 ,0 2 ,7 90 NPK / s i a r c z a n amonu - ammonium s u l p h a t e / 4 ,1 3 , 3 2 ,4 1 ,7 1 ,7 2 ,2 ** 1 ,6 1 ,3 * * 1 ,7 1 ,3 2 ,0 1 ,9 62 NPK / a z o t a n amonu - ammonium n i t r a t e / 4 ,4 2 , 5 2 , 0 1 ,9 1,8* 1 ,8 * 2 ,0 * 1 ,4 * 1 ,9 2 ,0 3 ,1 2 ,0 67 MPK , / s a l e t r z a k - c a lc iu m ammonium n i t r a t e / 5 , 0 2 ,8 2 , 4 2 , 4 3 , 2 1 ,7 2 ,0 3 ,1 2 ,5 2 ,8 3 ,8 2 ,5 93 PK 4 , 3 6 , 7 5 , 4 2 , 5 2 ,8 1,4 2 ,0 1 ,1 2 ,6 1 ,1 2 ,7 2 ,8 89 PN 5 , 0 4 , 5 2 , 8 2 , 2 2 ,2 2 ,5 2 ,9 2 ,2 2 ,7 3 ,7 4 ,0 2 ,9 100 KN 4 ,1 4 , 2 3 , 3 2 ,7 2 ,4 3 ,4 2 ,6 2 ,3 1 ,7 1 ,8 3 ,0 2 ,7 93 * S a l e t r a wapniowa - C alcium n i t r a t e Od 1955 r . woda a m o n ia k a ln a - S in c e 1955 ammonia w a te r W pły w n aw oż en ia na za w a rto ść m ag n ez u w gle bi e

/i wapna na,wozowego (2 0, 30 i 40 q CaO/ha), stosow anym i razem i od­ dzielnie pod pszenicę (tabl. 9) oraz w p ływ 3-letniego nawożenia jej wzra­ stającym i dawkami saletrzaku (na tle PK) pod trawy; w tym ostatnim (doświadczeniu gleba otrzym yw ała co roku w przeliczeniu .na ha 60 kg N w kombinacji z pełną da'wką tego składnika 45 kg P2O5 i 45 K 20 (40% isól pbtasowa^tabela 8).

Próbki ze wtezystk&h poletek b yły .pobierane v$*końcu lata 1957 z war­ stw y ornej laską Eigner a z okoiJb 25— 30 mjiejisc (po:letka i pb wymieiszaniu i przesiainiu (2 mm, 0 ) pi'zefcbowywane w stanie powietrzfnie suchym w wa­ runkach pokojdwych do czalsu dokonywania ozlnaićzeń. ,

Z doświadczeń w ielo letnich pobrano także próbki z głębszych warstw gleb y (20— 30 cm, 40— 50 /cm i «80— 100 cm), robiąc w tym celu odkrywki do głębokości 60— 70 cm (próbki z głębszej w arstw y pobierano za pomo­ cą świdra).

TABLICA 7

Wpływ w i e l o l e t n i e g o n a w o ż e n ia w z r a s ta ją c y m i dawkami o b o r n ik a i nawozów m in e r a ln y c h n a z a w a r to ś ć Mg i ró ż n y c h Jego form

w g l e b i e pod warzywami

I n f l u e n c e o f lo n g - tim e f e r t i l i z a t i o n w ith r i s i n g farm manure and m in e r a l f e r t i l i z e r d r e s s i n g s on c o n t e n t o f Mg and i t s v a r i o u s form s i n s o i l u n d er v e g e t a b l e s Mg d o s tę p n y A v a il a b le Mg mg/100 g g le b y Mg o g ó ln y / ś r e d n i a z 2 po­ w tó r z e ń / Mg r o z p . na zimno w s t ę ż o ­ nym HCl Mg r o z p . w H20 N aw ożenie F e r t i l i z e r pH / н 2 0 / p o w tó r z e n ia r e p e t i t i o n s T o ta l Mg /m ean o f 2 r e p e ­ t i t i o n s / mg/100 g g le b y Mg s o l u ­ b l e in Mg s o l u ­ b le in 1 2 3 4 c o n c e n tr c o ld HCl н 2о mg/100 g g le b y O b o rn ik

F arm yard manure

200 q /h a 5 , 8 8 9 10 10 160 17 400 q /h a 6 , 8 12 13 14 15 - - -600 q /h a 7 , 3 16 17 18 18 200 25 0 ,6 P e łn e naw o żen ie m in e r a ln e F u l l m in e r a l f e r t i l i z a t i o n 1 /3 daw ki 5 , 9 1 ,6 2 ,0 3 ,0 3 ,2 120 21 2 /3 dawki 5 , 7 1 ,5 1 ,5 1 ,7 2 ,* - - -c a ł a dawka _{5 , 0 1 ,4 2 ,0 2 ,0 2 ,3 90} 10 0 ,2 f u l l dose у 7 v

W p ły w na w o żen ia na zaw artość m a g n ezu w glebie 115

P r ó b k i g l e b y n i e U|p(r a , w - i . a n e j o d 35 l a t . N ie d y ­ sponowano .próbkami g leb y badanego pola sprzed 35 lat pozwalającym i ocenić zm iany w zawartości m agnezu zalszłe w glebie niie лawbżoJnej w w y ­ niku samej u'pra'wy. W ^ iejsice ich рюЪгаШ wię<c próbki z gleby znaj­ dującej sdę od 35 lat (pod dachem hali wegetacyjnej i szofpy oraz z gleby pod darnią. Gleby te stykają się z glebą pod doświadczeniami, z tym że gleba pod dachem i gleba pod darnią leżą w przeciwnych krańcach pola doświadczalnego. Pobierając z nich próbki zdawano sobie sprawę z tego,

TABLICA 8 Wpływ t r z y l e t n i e g o s to s o w a n ia w z r a s t a ją c y c h dawek a z o tu w p o s t a c i s a l e t r z a k a n a z a w a r to ś ć Mg d o s tę p n e g o w g l e b i e pod traw am i I n f l u e n c e o f t h r e e y e a r s a p p l i c a t i o n o f r i s i n g n i t r o g e n d o s e s I n th e form o f c a lc iu m ammonium n i t r a t e on a v a ­ i l a b l e magnesium c o n t e n t in s o i l u n d er g r a s s e s N aw ożenie F e r t i l i z e r Mg d o s tę p n y - A v a il a b le Mg mg/100 g g le b y p o w tó r z e n ia - r e p e t i t i o n s

G leb a pod s t o k ł o s ą , kom onicą S o i l u n d e r Bromus L . , L o tu s L.

PK 3 ,3 3 ,3 5 ,0

PK + 1 /3 N 3 ,8 ■ 3 ,6 3 ,8

PK + 2 /3 N 3 ,0 3 ,3 3 ,3

PK ♦ 2 /3 N .2 ,3 3 ,3 3 ,6

G leb a pod kupkówką S o i l u n d e r D a c t y l l s L. PK PK 3 /3 N 3 ,3 2 , 1 3 ,7 У A 3 ,7 *,0

że w cią'gu 35 la.t zawartość w nich magnezu m ogła ulec z różnych w zglę­ dów zmiantom. Próbki pdbramo z kilku m iejsc pod halą, .szopą i darnią z różnych głębokości profilu ,g!lebtowego. Budowa profilu ,w różnych m iej­ scach pcd S’Z o:p ą ,i halą była .podobna. BudoSwa profilu g leb y ,pod darnią

była zmieniona tylko w wierzchniej w arstw ie i eluwium .

Wlszystkie om aw iane doświadczenia mieszczą się w obrębie 30-hekta- iiowego pola o k ształcie w ,przybliżeniu kwadratfowyim.

Typowe gleby polskie

Próbki różnych typów gleb pobrano w drugiej połowie lata 1957 r. z różnych głębokości2. N ażw y i .pochodzenie tych .gleb oraiz niektóre ich właściw ości pk>dano w tabl. 21.

M E T O D Y K A Magnez dostępny

Magnez dbstępny w e w szystkich próbkach oznaczano metodą A . niger w wykonaniu Nicholasa i Fieldinga [84] oraz G u n h o l d a i S c h ü l ­ l e r a [35] po wprowadzeniu do niej zm ian3.

Ze w zględu na te zm iany zamlielszczam tu króitki opiis jej .wykonania i właściwości. Dokładny opiis' m etody i wprowadzonych zm'ian .podano w poprzedniej pracy (N bw teielski 1957). ZaWartość magnezu ,w tej m e- tlod'zie oikcreśla stię na ,podlsfta<wie pkrnów grzybni krojplidlaka A. niger roz­ w ijającego się na kom pletnej ipożywce bez m agnesu z dodatkiem bada­ nej gleby czy jej w yciągu. W ykonanie oznaczenia sprbwadiza się do k il­ ku prostych czynności. Od ważkę gleby 1— 3 g (lub porcję wyciągu) um ie­ szcza się w krylstaliza'ttorze ( 0 7 om, wylsioikaść 6— 10 cm), zalewa pożyw ­ ką w ilości 40 m'l i szczeci ^uthyrciï. zarodnikam i zmieß'zajnymi z talkiem (w stosunku 1 : 90). Fo .3 dobach wżtoistu w 33— 35 °C uizyskaną grzybnię zbiera się, suszy i w aży i z krzywej wzorcowej (tj. z krzywej plonów grzyba wyrosłego w kombinacjach ze (wdrażającym i dawkami ;mag(nezu od 0 do 800 Mg/40 ml pożywki — wykr. ) odczytuje się zawartość m a­ gnezu. Wypada z naciskiem podkreślić, że w ртяурасРки oznaczania m a- gnézu dositępnegio tą metodą unlika ^ię (sporządzania wylciągów.

2 Próbki znacznej części gleb .wraz z opisem niektórych ich właściwości i cha­ rakterystyką typologiczną otrzymałem od kol. dr J. Siuty i mgr Z. Brogowskiego z Zakładu Gleboznawstwa SGGW, za co jestem im bardzo zobowiązany.

3 Początkowo usiłowano oznaczyć magnez dostępny inną metodą biologiczną, mianowicie za pomocą grzyba Cunninghamella elegans na podstawie średnicy grzyb­ ni rozwijającej się wprost na glebie badanej nasyconej pożywką. Okazało się jed­ nak, ze organizm ten ma stosunkowo małe wymagania w stosunku do magnezu i dla­ tego nawet na glebach ubogich w dostępny magnez rozwija dość duże średnice. Stwierdzono wprawdzie, że za pomocą C. elegans można oznaczać magnez na pod­ stawie ciężaru grzybni; okazało się jednak, że grzyb ten w czasie wzrostu na po­ żywkach płynnych konkuruje o wiele słaibiej niż A. niger z pozostałą mikroflorą i dla­ tego sterylizowanie gleby i pożywki staje się niezbędne.

W p ły w n a w o żen ia na za w a rto ść m a g n ezu w glebie 117

W tej jpjracy jstotsiowalnO pteywikę Mulder a, zmienioną nieco przez N i­ cholasa i współpracowników, z tym jednak, że wprowadzono do niej po­ dobnie jak Gunhold i Schüller taninę w ilości 20 g/litr4.

Pożyw ka w 1 -litrze w^ody destylow anej zaiwtoa: 50 g gl!u'kk>zy ,(lub sacharozy),

5 g ^ N 0 3, 2,5 g K2HPO4, 1,0 g Na2SC)4, 20 g taniny, 25 m g FeCls 6H20 , 10 mg ZnSOé 7H20 , TABLICA 9 Wpływ d w u le tn ie g o n a w o ż e n ia w z r a s ta ją c y m i dawkami o b o r n ik a i wapna nawozowego n a z a w a rto ś ć magnezu d o s tę p n e g o I n f l u e n c e o f two y e a r s f e r t i l i z a t i o n w ith r i s i n g d o se s o f

farm m anure and lim e f e r t i l i z e r on a v a i l a b l e Mg c o n t e n t

N aw ożenie F e r t i l i z e r Mg d o s tę p n y A v a il a b le Mg mg/100 g g le b y Mg r o z p u s z c z a ln y w w odzie W ater s o l u b l e Mg mg/kg g le b y p o w tó r z e n ia - r e p e t i t i o n s 1 2 1 0 4 ,0 3 ,3 1, 5 O b o rn ik

F arm yard m anure

200 q /h a .4 ,3 4 , 0 3 ,0 400 q /h a 6 ,0 - 5 ,0 Wapno nawozowe Limen f e r t i l i z e r 15 q) * ,1 3 ,0 5 ,0 *0 q ] C a 0 /h a 3 ,3 2 ,5 2 ,5 O b o rn ik

F arm yard m anure

200 q + 15 q ' *»5 2 ,8

-200 q + 30 q 3 ,5 2 ,5 —

400 q + 15 q UcLU 5 ,8 4 ,1 —

400 q -»■ 30 q. 5 ,0 4 ,0

4 Tanina może być źródłem węgla dla A. niger, a jednocześnie częściowo steryli­ zuje środowisko; dzięki wprowadzeniu jej unika się więc kłopotliwego sterylizowania pożywki z glebą, co jest znacznym uproszczeniem metody.

3 mg C11SO4 5H20 , 1,5 mg MnSC>4 4H2O, 0,75 mg N a2MoÜ4 2H2O.

Mikropożywkę można sporządzić jednorazowo w większej ilości na nie­ określony przeciąg czasu; zaś makropożywkę można przechowywać nie dłużej niż 10 dni w tem peraturze pokojowej, znacznie dłużej zaś w niższych temperaturach. TABLICA 19 Wpływ w i e l o l e t n i e g o n a w o ż e n ia n a z a w a rto ś ó Mg d o stę p n e g o w p r o f i3 u g le b y n i e w apnowanej od 35 l a t p r z y s t a l e u p r a ­ w ianych z ie m n ia k a c h / ś r e d n i a z 4 p o w tó r z e ń / I n f l u e n c e o f lo n g - tim e f e r t i l i z a t i o n on a v a i l a b l e Mg c o n t e n t i n th e p r o f i l e o f a s o i l n o t lim e d f o r 35 y e a r s sind u n d er c o n tin u o u s p o t a t o c u l t u r e /m ean o f k r e p e t i t i o n s / G łęb o k o ść p o b r a n ia p r ó b k i - cm Sam ples ta k e n a t d e p th o f . . . . cm Z aw a rto śó Mg d o s tę p n e g o - A v a i l a b l e Mg c o n t e n t mg/100 g g le b y n aw o ż en ie - f e r t i l i z e r 0 o b o r n ik f a r ­ myard manure s a l e ­ t r a sodowa sodium n i t r a ­ t e s i a r c z a n amonu ammonium s u lp h a te CaNPK NPK PK PN KN 10 - 15 3 ,5 8 ,5 3 ,2 1 ,8 3 ,7 3 ,2 2 ,0 3 ,9 3 ,7 20 - 30 8 ,0 1 3 ,0 6 ,5 3 ,6 2 ,8 - 5 ,8 - 5 ,8 50 - 60 1 3 ,0 1 3 ,0 1 2 ,0 • 9 ,0 9 ,0 1 3 ,0 - 9 ,0 9 ,0 80 - 90 8 ,0 1 3 ,0 1 1 ,0 1 3 ,0 - - - -

-Pożywiki nie odzylszczano od magnezu, ponie'waż dzięki wyprowadze­ niu do niej taniny plon s.m. grzybni w kombinacji 0 nie przekraczał 40— 50 mg (na poży wce be<z taniny wÿnoisil zw ykle pr'ze&zlo 100 mg).

Zarodniki do szczepienia pobierano iz grzybni <A. niger, wyr‘osłej i pr’ze- szcsepionej kilkaktriotiiie na sterylizow anym ch leb ie wzbogaconym w m a­

gnes.

C z u ł o ś ć i d o k ł a d m o ś . ć m e t o d y . W stosbwanych w tej pracy warunkach wykonania pod w pływ em dodatku 10 у Mg/40 ml po­ żywki uzyskuje się wzrost plonu grzybni (20— 30 mg) przekraczający średnią (Wielkość wahań .między rów noległym i p'znaczeniami, tj. będący