View of The Greek Translation of the Book of Daniel in the Patristic Testimonies

GRECKI PRZEKŁAD

KSIĘGI DANIELA

W ŚWIADECTWACH PATRYSTYCZNYCH

n o n ic z n e , ma p r z e k ła d g r e c k i. A le te n w ła ś n ie g r e c k i p r z e k ła d tr a d y ­ c j a p r z e k a z a ła w dwóch w ersja ch : S ie d e m d z ie s ię c iu /LXX/2 i w tzw . p r z e k ła d z ie T eodocjona / T / . I tu zaczyn a s i ę nowy problem . Grecki p r z e k ła d c a łe g o S ta r e g o Testam entu r e p r e z e n tu je LXX. Tymczasem w o d n ie s ie n iu do K s ię g i D a n ie la pow szech n ie p r z y ją ł s i ę p r zek ła d T.

1 Kom entatorzy n ie s ą jed n o m y śln i w w y ja śn ia n iu t e j k w e s t i i . J ed n i uw ażają, że K się g a D a n ie la p o ch o d zi od a u to r a z kręgu chasydów i b y ła redagowana w ję z y k u h eb ra jsk im , m a te r ia ł z a ś źród łow y, z k tó r e g o k o r z y s t a ł a u to r -r e d a k to r , p isa n y w ję z y k u aram ejskim , z o s t a ł p rzez n ie g o w łączony w t e k s t d z i e ł a w ję z y k u oryginalnym / t a k s ą d z i np. M. D e lc o r , Le l i v r e de D a n ie l, P a r is 1971, 1 0 -2 0 , 3 6 / . In n i n a to m ia st s ą p r z e k o n a n i, że K się g a D a n ie la b y ła redago­ wana w ję z y k u aram ejskim , a p a r t ie w ję z y k u h eb rajsk im s ą tłum a­ czeniem z ję z y k a aram ejsk ieg o / t a k np. A. Di L e l l a , The Book o f D a n ie l. A New T r a n s la tio n w ith I n tr o d u c tio n and Commentary by L. F. Hartman and A. Di L e l l a . The Anchor B ib ie 2 3 , Garden C ity , N. Y. i9 8 0 , 1 4 - i 8 , 7 3 / . W moim przekonaniu h ip o t e z a p ie r w sz a j e s t b a r d z ie j przekonyw ająca, z w ła sz c z a gdy s i ę weźmie pod uwagę r a ­ c j e przem aw iające za j e d n o ś c ią K s i ę g i , tak zróżn icow an ej pod względem formy l i t e r a c k i e j .

2 Św. H ieronim nazywa go: " v u lg a ta e d i t i o " . P or. PL 25, 498 A, 576 C J . Z le g le r we W stępie do swego k r y ty c z n e g o wydania g r e c k ie g o p r z e ­ k ład u K s ię g i D a n ie la /S e p t u a g in t a . Vetus Testamentum Graecum au cto r i t a t e S o c i e t a t i s L itteraru m G o ttin g e n s ls editum XVI, 2 , GOttingen 1954, 7 /p r z e k ła d te n o k r e ś la znakiem "o " i uważa go za t e k s t p ią t e j kolumny H e k sa p li O rygenesa /= t r z e c i a je g o T e t r a p l i / .

Co o t e j zm ianie zadecydowało? Co na te n tc n a t można p o w ie d z ie ć w o p a rciu o wypowiedzi i św iadectw a Ojców i P isa r z y K o śc io ła ? - o to p y ta n ia , k tó r e przy studium K s ię g i D a n ie la n iem alże sp o n ta ­ n ic z n ie s i ę n a rzu ca ją i na k tó r e spróbujemy dać odpow iedź.

I . PRZEKŁAD LXX

T ekst g r e c k i K s ię g i D a n ie la w w e r s j i LXX d o ta r ł do naszych czasów ty lk o w dwóch r ę k o p isa c h , a m ianow icie w k o d e k sie m inuskuło wym 8 8 , zwanym kodeksem Ch,igi /Codex C h is ia n u s / z IX w. po C h r., znajdującym s i ę o b e c n ie w B ib lio t e c e W atykańskiej i w k o d e k sie syroheksaplarnym , przechowywanym w B ib lio t e c e A m brozjańskiej w Me­ d io la n ie . T ek st K s ię g i D a n ie la w ty c h r ę k o p isa c h mimo r ó ż n ic y j ę ­ zykowej j e s t praw ie jednobrzm iący^ . B rzm ienie t e k s t u t e j w ła ś n ie w e r s j i /LXX/ K s ię g i D a n ie la p o tw ie r d z a ją i od str o n y k r y ty c z n e j w pewnym sto p n iu u z u p e łn ia ją fragm enty g r e c k ie g o j e j p rzek ład u p rzed h e k sa p la r n e g o , zachowane na p a p ir u s ie nr 9 6 7 , zwanym p a p ir u ­ sem C h ester B e a tty z p ie r w sz e j połowy I I I w. po C h r ., k tó r e g o częś<

3 Kodeks t e n po raz p ierw szy wydał Simon de M a g ls tr is : "D aniel se- cundum S e p tu a g in ta ex T e t r a p lis O r ig e n is nunc primum e d lt u s e s] g u la r i C h is ia n o .c o d ic e annorum supra DCCC", Romae 1772. To wyda­ n ie b y ło podstaw ą d a lsz y c h wydań p rzek ład u LXX-Daniela; p o r . J . Z ie g le r , d z . c y t . , 2 7 -2 8 .

4 Ten r ę k o p is , gdy c h o d z i o K się g ę D a n ie la , j e s t bardzo wiernym przekładem sy r y jsk im , pisanym n a jsta r sz y m a lfa b e te m sy r y jsk im zwanym e s t r a n g e lo , dokonanym w la t a c h 615-617 z g r e c k ie j T etrap] O rygenesa p rzez bp Pawła z T e l l i . Po raz p ierw szy wydał go C. Bt g a t i /M ed io la n 1788 r . / , a p ó ź n ie j A. M. C e r ia n i /C odex s y r o -h e - x a p la r is am brosianus p h o to lith o g r a p h ic e e d i t u s . Monumenta s a c r a e t p r o fa n a , v o l . V II, M ed iolan i 1874, 1 4 3 r -1 5 1 v /. Grecki k o lo fo r te g o kodeksu podobnie jak k o lo fo n kodeksu m inuskułow ego 88 w t ł i m aczeniu brzmi: "D aniel według S ie d e m d z ie s ię c iu ; z o s t a ł p r z e p is : ny z egzem plarza m ającego n a stę p u ją c ą a d n o ta c ję : " P rzepisany z T e t r a p li i według n ie j u zu p ełn ion y" /o c z y w iś c ie notam i k r y ty c z nymi O rygenesa. K oniec k o lo fo n u Syh brzmi: "z k tó r ą b y ł porówny­ w any"/. P or. S e p tu a g in ta id c s t Vetus Testamentum g r a e c e iu x t a L l n t e r p r e t e s , E d ld it A. R a h lfs , v o l . I I : L ib r i p o e t i c i e t prophe- t i c i , S t u t t g a r t 1935, 8 6 4 .

5 "mirę con cord an tes" stw ie r d z a A. R a h lfs / d z . c y t . , 8 6 4 /. Obydwa te kodeksy oraz ic h wzajemny sto su n e k do s i e b i e omówił M. LNhr, T e x t k r it is c h e V o ra rb eiten zu e in e r ErklNrung d es Buches D a n ie l, ZAW 1 5 /1 S 9 5 / 7 5 -1 0 3 , 193-225; 1 6 /1 8 9 6 / 1 7 -3 9 .

z n a jd u je s i ę w Londynie , a c z ę ś ć w K o lo n ii? .

D z ie je t e k s t u wyżej wym ienionych ręk o p isó w , zdaniem n ie k tó r y c h krytyków , w sk azu ją, że przekazany p r z e z n ie p r z e k ła d LXX-Daniela j e s t r a c z e j r e c e n z j ą , a n i ż e l i pierwszym p rzekładem , k tó r e g o dokonano z t e k ­ s t u h e b r a js k ie g o , najpraw dopodobniej w A le k s a n d r ii" . Spróbujmy zatem zapoznać s i ę z e św iadectw am i Ojców i P is a r z y K o ś c io ła , k tó r z y p o s łu ­ g iw a li s i ę tym przekładem , lu b na n ie g o s i ę p ow oływ ali; ic h bowiem św iad ectw a r z u c a ją pewne ś w i a t ł o , tak na w a r to ść te g o p r z e k ła d u , jak t e ż na c z a s i z a s ię g p o słu g iw a n ia s i ę nim w K o ś c ie le .

Warto jednak na w s tę p ie zauw ażyć, że g r e c k i p r z e k ła d

I

t

6 Tę c z ę ś ć wydał F. G. Kenyon, The C h ester B e a tty B i b l i c a l P a p y r i. D e s c r lp tio n s and T exts o f Twelve M anuscripts on Papyrus o f th e Greek B ib ie , F asc. VII: E z e k ie l, D a n ie l, E sth e r , London 1937, 1 7 -3 8 . 7 O publikow ali ją : A. G e isse n , Der S e p tu a g in ta -T e x t des Buches D a n ie l.

Kap. 5 -1 2 zusammen m it Susanna, B el e t Draco nach dem KBlner T e ll d es Papyrus 967, P a p y r o lo g isc h e T exte und Abhandlungen 5 , Bonn 1968;

W. Ilamm, Der S e p tu a g in ta -T e x t des Buches D a n ie l. Kap. 1 -2 nach dem KOlner T e i l d es Papyrus 967, P a p y r o lo g isc h e T exte und Abhandlungen 10, Bonn 1969; t e n ż e , Der S e p tu a g in ta -T e x t des Buches D a n ie l. Kap. 3 -4 nach dem KBlner T e il des Papyrus 9 6 7 , P a p y r o lo g isc h e T exte und Abhandlungen 21, Bonn 1977.

8 Z agad n ien ie stosu n k u te g o p rzek ła d u do te k s t u o r y g in a ln e g o , t j . h e ­ b r a js k ie g o - a r a m e jsk le g o , sta n o w i osobny prpblem . Omawiają go sz c z e g ó ło w o : A. Bludau, D ie a le x a n d r in ls c h e U b ersetzu n g des Buches D a n iel und ih r V erh R ltn is zum m a sso r e tisc h e n T e x t, B ib lis c h e S tu - d ie n I I , 2—3 , F reib u rg i . Br. 1897 oraz we Wstępach do swych komen­ ta r z y : J . A. Montgomery, A C r i t i c a l and E x e g e t ic a l Commentary on th e Book o f D a n ie l /IC C /, Edinburgh 1927, 35-37 i R. H. C h a r le s, A C r i t i c a l and E x e g e t ic a l Commentary on th e Book o f D a n ie l, Oxford

1929, LIX-LXX. Podczas gdy ic h ocena p rzek ład u LXX-Daniela j e s t umiarkowana, a nawet pozytyw na, t o o p in ia F. F ie ld a /O r ig e n is Hexa- plorum quae s u p e r s u n t, v o l . I , O xonii 1 8 7 5 ,XXXIX/ j e s t zdecydow anie negatywna: " / . . . / tam p u tid e e t p r a e p o ste r e i a c e t , u t n u lla manu m edica ad E c c le s ia e usum accommodari p o s s e t " .

z a c z e r p n i ę t e z K s i ę g i D a n ie la w " A n t i q u it a t e s J u d a ic a e " J ó z e f a F la w iu s z a lO , a p r z e d e w szy stk im c y t a t y i a l u z j e w K s ię g a c h Nowego T estam en tu ^ , p o t w ie r d z a j ą n i e t y l k o i s t n i e n i e , a l e t a k ż e s z e r o k o r o z p o w s z e c h n io n ą zn ajom ość p r z e k ła d u L X X D an iela w I w. po C h r y s t u -s i e . Zdaniem J . Z i e g l e r a r ó w n ie ż n a j s t a r s z e p ism a c h r z e ś c i j a ń s k i e p o s łu g i w a ł y s i ę p rzek ła d em L X X -D an iela, j a k a u to r " L is t u B a rn ab y" ! ,

, 14

sw . K lem ens R zym ski i Hermas w " P a s t e r z u " . N ie s ą t o w praw d zie c y ­ t a t y d o s ło w n e , tym n ie m n ie j w y r a ź n ie w sk a z u ją na z n a jo m o ść p r z e k ła d u L X X -D an iela.

Ś w . J u s t y n m ęczen n ik / + 1 6 5 / , s ły n n y a p o lo g e t a I I w ., p r z y t a c z a w swoim " D ia lo g u z Żydem Trytonem " d łu ż s z y c y t a t z K s i ę g i D a n ie la / 7 , 9 - 2 8 / w ed łu g p r z e k ła d u .

T e r t u l i a n / + 2 2 0 / , k tó r e g o św ia d e c tw o w o d n i e s i e n i u do K s i ę g i D a n ie la j e s t r ó w n ie ż w ażn e, p o s łu g u j e s i ę w z a s a d z i e t e k s te m su pon ującym p r z e k ła d LXX, c h o ć n ie j e s t mu obcy p r z e k ła d T - D a n i e la . C y ta ty o p a r t e o p r z e k ła d LXX s ą r o z s i a n e w r ó ż n y c h j e g o p ism a c h , j a k w "A dversus M arcionem ", w "De c a r n e C h r i s t i " , w "Ad- v e r s u s Praxeam ", w "De i e i u n i o " , w " S c o r p ia c e " ! . i Mch 1 , i 8 - Dn 1 1 , 2 6; I Mch i , 54 - Dn i i , 3 i / z o b . t a k ż e 9 , 27 i 1 2 , l i / ; t Mch 4 , 4 1 , 43 - Dn 8 , 1 4 . Zob. A. D i L e l l a , d z . c y t . , 7 8 . 10 A n t i ą u i t a t e s J u d a ic a e X 190 - Dn 1 , 1 2 , 1 6 . 11 W ym ienia s i ę n a s t ę p u j ą c e : Mt 2 4 , 30 i 2 6 , 64 - Dn 7 , 13; Obj l , 14a - Dn 7 , 9 ; Obj 1 , 14c - Dn 1 0 , 6; Obj 4 , 1 - Dn 7 , 6; Obj 10 i - Dn 1 0 , 6 ; O bj, 1 0 , 5 - 6 - Dn 1 2 , 7 ; Obj 2 0 , 12 - Dn 7 , 1; Obj 1 4 , 1 4 -1 6 - Dn 7 , 13; Obj 2 0 , 15 - Dn 1 2 , 1 . P o r . P . G r e lo t , Les v e r s i o n s g r e c ą u e s de D a n i e l , " B ib lic a " 4 7 / 1 9 6 6 / 3 8 1 - 4 0 2 , z w ła s z ­ c z a 3 9 0 . 12 P r z y k ła d y Ojców z a m ie s z c z o n e n i ż e j s ą z a c z e r p n i ę t e z j e g o W stę­ pu do k r y t y c z n e g o w yd an ia g r e c k ie g o t e k s t u K s i ę g i D a n i e l a / z o b . p r 2 , s . 2 2 - 2 7 / P r z y to c z o n e tam św ia d e c tw a s ą n i e t y l k o w y c z e r p u ją c e , a l e n a j b a r d z ie j a u t o r y t a t y w n e . T o t e ż na i c h p o d s t a w ie b ęd ziem y o p ie r a ć w n io s k i w ła ś c iw e d l a om awianego p r z e z n as t e m a tu , ch o ć u J . Z i e g l e r a św ia d e c tw a t e s ł u ż ą innemu c e l o w i . 13 E p i s t o ł a Barnabae 4 , SCh 1 7 2 , 9 2 - 9 6 - Dn 7 , 24 i 9 , 2 4 - 2 7 ; 16, SCh 1 7 2 , 1 8 8 -1 9 4 - Dn 9 , 2 4 , 2 5 , 2 7 . In n e m i e j s c a p o r . In d e x s c r i p t u r a i r e , SCh 1 7 2 , 2 2 4 . 14 E p i s t o ł a ad C o r in t h io s 3 4 , SCh 1 6 7 , 156 - Dn 7 , 1 0 . In n e m ie j s c a p o r . In d e x S c r i p t u r a i r e , SCh 1 6 7 , 2 1 6 .

15 D ia lo g u s cum Tryphone Ju d aeo 3 1 , PG 6 , 540C - 541D .

16 A d versu s M arcionem I I I 7 , 4 i IV 3 9 , 1 1 , CCL 1 , 5 1 6 -5 1 7 i 653 w Dn 7 , 1 3 -1 4 ; De c a r n e C h r i s t i 1 5 , 1 , CCL 2 , 901 = Dn 7 , 13a;

O r y g e n e s / + 2 5 4 / w z a s a d z ie p o s łu g iw a ł s i ę p rzek ła d em T - D a n i e la . Jednakow oż w c z t e r e c h p rzy p a d k a ch s i ę g n ą ł do p r z e k ła d u LXX, a m ia n o w ic ie w a p o l o g i i "C ontra C elsu m " ! , g d z i e p o ja w ia s i ę d w u k r o tn ie t e k s t Dn 2 , 2 1 , o r a z w l i ś c i e "Ad A fr ic a n u m " ^ , g d z i e s ą r ó w n ie ż dwa c y t a t y : Dn 3 , 24 i 3 , 9 0 —91 a . W dwóch p rzyp ad k ach Ory— g e n e s w y r a ź n ie z a z n a c z a , że cytow an y p r z e z n ie g o t e k s t D a n ie la j e s t w z ię t y z p r z e k ła d u LXX. Ma t o m i e j s c e w k om en tarzu do M a t e u s z a ^ , g d z i e c y t u j e Dn 3 , 86a. i w h o m i l i i do K s i ę g i L ic z b ^ ^ , g d z ie powo­ ł u j e s i ę na Dn i , 1 7 . 1 9 b -2 0 .

Ś w . C y p r i a n / + 2 5 8 / zd an iem k rytyk ów k o r z y s t a ł z e s t a r o ł a c i ń s k i e g o p r z e k ła d u K s i ę g i D a n i e la , d ok on an ego z LXX, p o p r a ­ w io n eg o ła c iń s k im p rze k ła d e m T^^. C y ta ty z a ś z L X X -D an iela z n a jd u ­ j ą s i ę w j e g o "Ad Q uirinum te s tim o n io r u m l i b r i I I I " , w "De l a p s i s " o r a z w "Ad F ortun atum de e x h o r t a t i o n e m a r t y r ii" ^ ^ .

W i k t o r y n z P e t t a u / + 3 0 4 / k o r z y s t a ł z p r z e ­

k ła d u ł a c i ń s k i e g o , d okon anego z L X X -D a n ie la . P r z e k ła d t e n j e s t d l a t e go c e n n y , ż e n i e p o c h o d z i z r e j o n u ł a c i ń s k i e j A f r y k i . C y ta ty z K s i ę ­ g i D a n ie la z n a j d u j ą s i ę w j e g o " S c h o lio n a c h do K s i ę g i O b ja w ie n ia św . J a n a " 2 3 .

E u z e b i u s z z C e z a r e i / + 3 3 3 / c y t u j e w s w o ic h

p ism a ch t e k s t y z K s i ę g i D a n ie la zarów no z p r z e k ła d u LXX, ja k t e ż

A d v e rsu s Praxeam 3 , 4 i 1 6 , 6 , CCL 2 , 1162 i i i 8 2 = Dn 7 , iO i Dn 3 , 92 ; De i e i u n i o 7 , 8 i 9 , 3 i 1 0 , 1 3 , CCL 2 , 1 2 6 4 , 1265 i 1269 = Dn 9 , l a , 3 c , 23b i Dn 1 0 , l a , 2 - 3 1 Dn 9 , 21; S c o r - p l a c e 8 , 6 = Dn 3 , 16b - 1 8 .

17 C o n tra C elsum V III 6 8 , PG 1 1 , 1 6 2 0 . 18 E p i s t o ł a ad A fricanu m 2 , PG 1 1 , 49 i 5 2 . 19 C om m entaria i n M atthaeum X I I I 2 , PG 1 3 , 1093 C. 20 In Numeros hom. 1 8 , 3 , PG 1 2 , 715 D. 21 P o r . A. B lu d a u , d z . c y t . , 1 9 . 22 Ad Quirinum I I 17 i 2 6 , CCL 3 , 53 i 63 = Dn 2 , 3 lb - 35 i Dn 7 , 1 3 -1 4 ; De l a p s i s 3 1 , CCL 3 , 2 3 8 -2 3 9 = Dn 3 , 25 i 9 , 4 b -7 a ; Ad F ortun atum 1 1 , CCL 3 , 204 = Dn 1 4 , 5 b . In n e m i e j s c a z D a n ie la p o r . In d e x locoru m S . S c r i p t u r a e , CCL 3 , 2 8 0 . 23 S c h o l i a i n A p o c a ly p s in b e a t i J o a n n is 1 3 , PL 5 , 3 3 8 - 3 4 0 = Dn 2 , 3 4 - 3 5 , 3 8 - 4 0 , 4 3 a - 4 4 a ;

7 ,

z T. Z w e r s ji LXX pochodzą c y ta ty zaw arte przede w szystk im w "Eclogae 24

p r o p h e tic a e " .

Poza c y ta ta m i wymienionych wyżej Ojców i P is a r z y K o ś c io ła , po­ chodzącymi b ezp o śred n io lub p ośred n io^ z w e r s j i LXX-Daniela, o d n ie ­ s i e n i a do te g o ż przek ład u znajdujemy j e s z c z e m .in . u św . E p ifa n iu s z a z Salam lny /+ 4 0 3 / w je g o "Adversus h a e r e se s" ^ " , u św. H ieronim a /+ 4 2 0 / w "Komentarzu do K s ię g i D a n ie la '^ ? , k tó r y op arty j e s t wpraw­ d z ie na p r z e k ła d z ie T . , a le c z ę s t o o d n o si s i ę ta k ż e do w e r s j i LXX oraz w pochodzących z 411 r . " C o n su lta tio n e s Z acch aei e t A p o llo n li" ^ ^

Co nam t e św iadectw a mówią? N ajpierw w skazują, że p r z e k ła d LXX-Daniela p o ja w ił s i ę bardzo w c z e ś n ie , bo ju ż ok. 50 l a t po ukaza­ n iu s i ę t e j K s ię g i. D a le j, na p od staw ie powyższych św iadectw możemy

29 s t w ie r d z ić , że t e k s t LXX-Daniela z a w ie r a ł c z ę ś c i d eu ter o k a n o n ic z n e . K się g ę D a n ie la uważano za k s ię g ę prorocką i ja k św ia d czą owe dwa ko­ deksy /8 8 i S y h / um ieszczano j ą wśród z b io r u proroków /p r z e d K sięgą E z e c h i e l a / . N ie u le g a w ą tp liw o ś c i, że w e r sja LXX-Daniela c i e s z y ł a s ię tym samym a u to r y te te r i, j a k i j i a ł y p rzek ła d y innych K sią g św ię ty c h t e j samej w e r s j i . N ie trudno jednak zauw ażyć, i ż obok n ie j i s t n i a ł a rów n ież bardzo w c z e śn ie p o w sta ła w e r sja T -D a n ie la , k tó r ą z a c z ę to s i ę c o r a z c z ę ś c i e j p o s łu g iw a ć . W o p a r c iu o św iadectw a św . J u sty n a , Ter- t u l i a n a , św . C ypriana i W iktoryna z P e tta u można p r z y p u sz c z a ć , że

24 E clo g a e p r o p h e tic a e I I I 42 i 43 oraz IV 13, PG 2 2 , 1172-1173 i 1174 oraz 1220 = Dn 2 , 4 4 -4 5 a i 3 , 9 1 , 92 oraz 2 , 3Sb.

25 B li ż s z e s z c z e g ó ły d o ty c z ą c e s t a r o ła c iń s k ic h cy ta tó w z K s ię g i Da­ n i e l a podaje F. C. B u r k itt, The Old L a tin and I t a l a . T exts and S tu d ie s IV, 3 , Cambridge 1896, 6 - 8 . 1 8 -3 1 . Notę 1. The Use o f th e LXX T ext o f D a n ie l i n L a tin W r ite r s .

26 Adversus h a e r e s e s XXXIV 18 i LXX 6 , PG 4 1 , 617 1 PG 4 2 , 348 = Dn 12, 9 -1 0 1 7 , 9 .

27 Commentarla in D anielem prophetam , CCL 75A, 7 7 1 -9 1 3 . P or. wykaz komentowanych w ie r sz y z K s ię g i D a n ie la w Index looorum S . Scriptu r a e , CCL 75A, 9 9 4 -9 9 9 .

28 C o n s u lta tio n e s Z acch aei c h r i s t l a n i e t A p o llo n ii p h ilo s o p h i I I 6, PL 2 0 , 1118 = Dn 7 , 1 3 -1 4 .

29 P o r . R. H. P f e i f f e r , H isto r y o f New T estam ent Times w ith an In tr o d u o tio n to th e Apocrypha, New York 1949, 4 4 1 -4 4 2 . Warto w tym m ie jsc u zw r ó c ić uwagę na a r ty k u ł J . SchHpphausa, Das Ver- h E lt n is von LXX- und T h eo d o tlo n -T ex t in den ap ok ryp h lsch en Zus&tzen zum D a n ie l Buch /ZAW 8 3 /1 9 7 1 / 4 9 - 7 2 / , w którym omawia c h a r a k te r y sty c z n e cechy obydwóch w e r s j i /LXX i T / g r e c k ie g o te k s t u d eu terok an on iczn ych c z ę ś c i K s ię g i D a n ie la . W j e g o p r z e ­ konaniu w e r sja LXX-Danlela c h c ia ła dodać odwagi 1 s k ł o n i ć do

w Kościele Zachodnim czas posługiwania się wersją LXX-Daniela prze­ dłużył się do III wieku30. Świadectwa natomiast Orygenesa i Euzebiu­ sza z Cezarei dowodzą, że w Kościele Wschodnim przestano się tym przekładem posługiwać w 2. poł. II w. po Chrystusie. S. Jellicoe^^ jest zdania, że stało się to dzięki Orygenesowi. W każdym razie pod koniec IV w. św. Hieronim mógł stwierdzić, że w Kościele nie czyta się już Księgi Daniela według przekładu LXX, lecz używa się przekła­ du T32.

II. PRZEKŁAD T.

Na samym wstępie należy zwrócić uwagę, że w odniesieniu do Księgi Daniela wyrażenie: "przekład Teodocjona" /T/ nie oznacza w ścisłym znaczeniu tego przekładu, który w stosunku do innych Ksiąg świętych przypisuje się Teodocjonowi, osobie żyjącej w cza­ sach cesarza Kommodusa /i80-i92/33. w rzeczywistości bowiem chodzi

większego wewnętrznego 1 zewnętrznego zaangażowania separującej się od świata pogańskiego wspólnoty wiernych. Wersja zaś T-Da- niela usiłowała pocieszyć i dać pełne nadziei obietnice wspólno­ cie wierzących, prześladowanych w różny sposób /duchowo 1 fizycz­ nie/ przez agresywnych pogan.

30 R. H. Pfeiffer /dz.cyt. 440, 443-444/ jest przekonany, że w Koś­ ciele Wschodnim przestano się posługiwać przekładem LXX-Daniela już w latach 150-200, w Kościele Zachodnim zaś w latach 230-250. Natomiast S. Jellicoe /The Septuaginta and Modern Study, Oxford

i968, 86-87/ uważa, iż w Kościele Zachodnim nastąpiło to dopiero w 2. poł. III wieku.

31 Dz.cyt., 87.

32 W Przedmowie do swego komentarza do Księgi Daniela pisze: "Illud quoque lectorem admoneo, Danielem non iuxta LXX interpretes, sed iuxta Theodotioncm Ecclesias legere". /PL 25, 493A/; "et hoc cur acciderit, nescio /.../ Hoc unum affirmare possum, quod multum a veritate /domyślne: hebraica — tak św. Hieronim nazywał tekst oryginalny/ discordet et recto iudlcio repudiatus sit" /PL 28, i291/. Komentując zaś wiersz Dn 4, 6 uoolowa, że LXX nie ma te­ go tekstu 1 mówi: "Unde ludicio maglstrorum Ecclesiae editio eorum /LXX/ in hoc yolmtine repudiata est; et Theodotionis vulgo legitur, quae et hebrae et ceterls translatoribus congrult" /PL 25, 514A/.

33 Wiadomość o Teodocjonie tłumaczu Ksiąg św. Starego Testamentu pochodzi od Epifaniusza z Salaminy, który zamieścił ją w dziele "De mensuris et ponderibus" /17, PG 43, 263/, pochodzącym z 392 r. w słowach: "/.../ hoc est Commodo aitero imperante,/.../

tu o p r z e k ła d n iezn an ego t łu m a c z a /-y ? /, k tó r y i s t n i a ł ju ż w I w. po Chr. obok LXX, a w ięc przed Teodocjonenr .

P rzek ład T ma bogatą dokum entację*^. Poza kodeksam i u n c ja ln y - mi: A /a le k s a n d r y j s k i z IV w . / , B /w a ty k a ń sk i z IV w . / , Q /m arch a-

l i a ń s k i z VI w ./ i V /w en eck i z V III w . / w e r sję T -D a n ie la p o sia d a j e s z c z e 40 kodeksów minuskułowych pochodzących z X-XVI w. z tym, że

t e o s t a t n ie z a w ie r a ją t e k s t bardzo n iek om p letn y, lu b wręcz fragmen­ ta r y c z n y . Bardzo ważny j e s t jednak f a k t , że te n p r zek ła d b ył znany Ojcom i Pisarzom K o ś c io ła o r a z , że z a c z ę to s i ę nim p o słu g iw a ć bardzo s w c z e ś n ie .

Znał p rzek ła d T -D a n iela i k o r z y s t a ł z n ie g o J ó z e f Flawiusz** . P o s łu g iw a li s i ę nim h a g io g r a fo w ie Nowego Testam entu /Mk 14, 62 - Dn 7 , 13; Hbr l i , 33 - Dn 6 , 2 2 /, z w ła sz c z a au tor K s ię g i O bjaw ienia:

T h eo d o tio ąuidam gen ere P o n tic u s ex M arcion is S in o p e n s is h aere- s ia r c h a e f a c t io n e s u i s p a r tib u s o ffe n s u s ad Iudaeos d e f e c it , et c ir c u m c isu s e s t . Dehlnc h e b r a ic a l i n g u a ,e t eorum l i t t e r i s i n s t i - tu tu s privatam e d itio n e m e x o r su s e s t . Qui ąuidem in p le r is ą u e cum S e p tu a g in ta c o n s e n t i t , quod in eorum le c t t o n e t r i t u s , ac longa c o n su e tu d in e e x e r c it a t u s fu e r a t" .

34 Św. Ir e n e u s z /+ 2 0 2 / w "Adversus h a e r e se s" / I I I 21, i , SCh 211, 3 9 8 / z l a t 180-185 mówi, że T eodocjon pochodzący z Efezu i Akwila z P on tu , obaj p o ch o d zen ia żyd ow sk iego, b łę d n ie p r z e ło ż y li tek st I z 7 , 14 p o słu g u ją c s i ę słowem "neanis" zam iast "parthenos". Z wy p o w ie d z i t e j w ynika, że w p rzekonaniu Ir e n e u sz a p rzek ła d , który on p r z y p is u je T eodocjonow i, z o s t a ł dokonany przed przekładem Ak- w i l i z S in op e w P o n c ie , k tó r y d z i a ł a ł za c e s a r z a Hadriana / i l 7 -

1 3 8 /, a w ięc k o n ie c I w. i sam p oczą tek I I w iek u . Nie byłby to zatem p r z e k ła d owego Teodocjona z P on tu , k tó r y , według świadectwa E p ifa n iu s z a , tłu m a c z y ł S ta ry Testam ent pod k o n ie c I I wieku. Opie­ r a ją c s i ę na św ia d e c tw ie Ir e n e u sz a e g z e g e c i nazyw ają ów grecki p r z e k ła d K s ię g i D a n ie la , i s t n i e j ą c y obok p rzek ład u LXX v o r - lub p roto-T eod ocjon em . J . Z ie g le r / d z . c y t . , 6 1 / j e s t z d a n ia , że kodeks B /w a ty k a ń s k i/ p r e z e n tu je te n w ła ś n ie t e k s t . Idąc za zdaniem A. Bi dau a / d z . c y t . , 21, 2 3 / uważa, i ż te n s ta r o ż y tn y p r zek ła d z o sta ł poprawiony w o p a r c iu o t e k s t h e b r a j s k i, a le d o ść p o b ie ż n ie , bo w stosu n k u do te k s tu m asoreck iego wykazuje pewne o p u sz c z e n ia . To te n p r z e k ła d poprawiony w je g o p rzekonaniu sta n o w i d z i s i e j s z y pM k ła d T -D a n ie la . W swoim krytycznym wydaniu g r e c k ie g o przekładu K s ię g i D a n ie la oznacza go znakiem /p o r . d z . c y t . , 2 8 , przypis 1, 6 1 /.

35 P or. J . Z ie g le r d z . c y t . , 2 8 -3 1 . M inuskuł 88 zaw iera zarówno tekst LXX-Daniela /k a r t y : 135a - 1 7 2 b /, ja k t e ż t e k s t T -D a n ie la /karty

189a - 2 2 6 a /. F. F ie ld c z ę ś ć te g o ż kodeksu z a w ie r a ją c ą t e k s t LXX ozn acza numerem 8 7 .

/ J . A. Montgomery**? z n a jd u je w n ie j s z e ś ć c y ta tó w , R. H. Charles** s z e ś ć n a stę p n y c h , a P. G relot" j e s z c z e d a ls z y c h t r z y / . Bardzo c i e ­ kawe j e s t t e ż s p o s t r z e ż e n ie J . Gwynna^O, a m ia n o w ic ie , że i s t n i e j e d o ść ś c i s ł e p ow iązan ie wyrazowe między greckim przekładem K s ię g i Ba- rucha / i , i 5 , 16, 18; 2, 2 , 7 , 11, 14, 1 6 /, a przekładem T -D a n ie la .

O j c o w i e A p o s t o l s c y rów n ież k o r z y s t a l i z p r z e ­ k ła d u T -D a n ie la z w ła s z c z a św . Klemens Rzymski i Hermas w " P a sterzu " , ja k k o lw ie k wiadomo, że p o s łu g iw a li s i ę on i ta k ż e przekładem LXX-Danie-l a . To samo stw ie r d z a s i ę u ś w . J u s t y n a /+ 1 6 5 / w "D ia-

"41

lo g u z Żydem Tryfonem , u ś w . I r e n e u s z a / + 2 0 2 / , a p r z e ­ de w szystkim u je g o u c z n ia ś w . n i p o l i t a R z y m s k i e ­ g o /+ 2 3 5 /, k tó r y p o z o s ta w ił c z t e r y k s i ę g i kom entarza do K s ię g i Da­ n i e l a w ję z y k u greck im , op a rteg o na w e r s j i T ^ . j . Ziegler^** s t w ie r ­ d za , że wysoką w a rto ść te g o kom entarza d la p o zn a n ia t e k s t u g r e c k ie g o T -D a n ie la o b n iż a jednak f a k t , i ż w ie le w ie r sz y w o g ó le n ie p r z e k a z u je /w sumie 125 w ie r sz y na 530 w ie r sz y c a ł o ś c i t e k s t u D a n ie la /, n ie k tó r e n ie s ą cytowane d o s ło w n ie , t e k s t zaś cytow anych w ie r sz y w samym ko­ m entarzu w w ie lu przypadkach j e s t bardzo r o z r z u c o n y .

Przy omawianiu p rzek ła d u LXX-Daniela zau w ażyliśm y, że gdy c h o d zi o K o ś c ió ł W schodni, t o O r y g e n e s /+ 2 5 4 / p o s łu g iw a ł s i ę w za ­ s a d z ie przekładem T -D a n ie la . Gdy z a ś w je d n e j z h o m ilii do K s ię g i L iczb

44

cytow ał t e k s t D a n ie la według w e r s j i LXX , t o r ó w n o cześn ie p r z y ta c z a ł

37 D z . c y t . , 4 7 -4 9 . 38 D z . c y t . , LIV. 39 A r t . c y t . , 3 9 0 .

40 T h eo d o tio n , D ic tio n a r y o f C h r is t ia n B iograp h y, t . 4 , London 1887, 9 7 0 -9 7 9 . Cytowany za A. Di L e l l a , d z . c y t . , 8 0 -8 1 .

41 J . A. Montgomery, d z . c y t . , 4 8 .

42 P or. B. A lta n e r - A. S t u ib e r , P a t r o lo g ie , F reib u r g 1980^, 167: " H ippolyts D anielerkl& rung i s t der R l t e s t e Kommentar zu einem b ib lis c h e n Buch, d er uns aus d er a l t e n K irche e r h a lt e n i s t " . Ko­ mentarz św. H ip o lit a zachował s i ę jednak ty lk o w urywkach /PG 10,

6 3 7 -7 0 0 /. W c a ł o ś c i i s t n i e j e w p r z e k ła d z ie sta r o c e r k ie w n o s ło w la ń - skim . Praw ie c a ły kom entarz za w iera r ę k o p is w k la s z t o r z e V atopedi /G óra A t o s / z X-XI w ., ź l e zachowany i mało c z y t e ln y . R ękopis na­ to m ia st z k la s z t o r u M eteoron /G óra A t o s / dobrze s i ę z ach ow ał, a le n ie z a w ie r a c a łe g o kom entarza. P or. J . Z i e g l e r , d z . c y t . , 3 2 -3 4 . 43 D z . c y t . , 3 3 -3 4 ; t e n ż e , Der B ib e lt e x t im Daniel-Kommentar des H ip -

p o ly t von Rom. N a c h r ic h te n d er Akademie d er W isse n sc h a fte n in G H ttingen. I . P h ilo lo g is c h - H is t o r is c h e K la s s e . l? r .8 , G B ttingen 1952, i6 3 -1 9 9 ; M. R ich ard , Encore l e problem e d 'H ip p o ly t," M e la n - g e s de S c ie n c e R e lig ie u s e " 1 0 /1 9 5 3 / 1 3 -5 2 , 1 4 5 -1 8 0 .

t e n t e k s t w p r z e k ł a d z ie ł a c iń s k im , k t ó r y p okryw ał s i ę c a ł k o w i c i e

z w e r s j ą T, a l e n azyw ał go te k s te m H eb ra jczy k ó w . E u z e b i u s z

z C e z a r e i / + 3 3 3 / w sw o ic h " E k logach " , r a z c y t o w a ł p r z e k ła d L X X -D an iela, innym znów razem p o s łu g iw a ł s i ę p rze k ła d e m T -D a n ie la ^ . R ów nież w K o ś c i e l e Zachodnim z a c z ę t o s i ę c o r a z c z ę ś c i e j p o s łu ­

g iw a ć p rzek ład em T - O a n ie la . Tak na p r z y k ła d u T e r t u l i a n a

/ + 2 2 0 / w "A dversus J u d a eo s" z n a j d u je s i ę d łu ż s z y c y t a t su p o n u ją e y p r z e k ła d T -D a n ie la ^ . Także św . C y p r i a n / + 2 5 8 / k o r z y s t a j ą c z K s i ę g i D a n i e la , o p ró cz w e r s j i LXX, p o s łu g iw a ł s i ę w e r s j ą T.

47

J . Z i e g l e r w y lic z a nawet p ism a , w k tó r y c h s ą c y t a t y z w e r s j i T, a m ia n o w ic ie : "T estim onioru m l i b r i I I I ad Q uirinum ", "De d o m in ic a

48

o r a t io n e " , "De o p e r e e t e le e m o s y n is " . A n a lo g ic z n e c y t a t y s ą ponadto w p ism ach t z w . P se u d o -C y p r ia n a : "Ad N ovatianu m " , "De p asch a-com p u tu s"

49 1 " O r a tio C y p r ia n i quam sub d i e p a s s i o n i s su a e d i x i t " .

W 2 . p o ł . IV i w V w ie k u , ta k w K o ś c i e l e W schodnim, ja k i Za­ chodnim p o słu g iw a n o s i ę j u ż p ra w ie w y łą c z n ie w e r s j ą T - D a n ie la . Tak

na p r z y k ła d k om en tarz św . J a n a C h r y z o s t o m a / + 4 0 7 /

do K s i ę g i D a n ie la o p ie r a s i ę j u ż t y l k o na w e r s j i T. Zachow ał s i ę on je d n a k t y l k o w uryw kach p r z e k a z a n y c h w k a te n a c h ^ ^ , z b rak iem o k . 244 na 530 w ie r s z y c a ł e g o t e k s t u K s i ę g i.C h a r a k t e r y s t y c z n e j e s t w nim t o , ż e o p o w ia d a n ie o B e lu i smoku /D n 1 4 / , z k t ó r e g o s ą cy to w a n e t y lk o dwa p ie r w s z e w i e r s z e , n a s t ę p u j e b e z p o ś r e d n io po o s t a tn im w ie r s z u c z ę ś c i p r o t o k a n o n ic z n e j , t j . po w. i 2 , 1 3 . Sw. H i e r o n i m / + 4 2 0 / , op ra co w a ł sw ój k o m en ta rz do K s i ę g i D a n i e la , ja k j u ż wspom­ n ia n o , w o p a r c iu o w e r s ję T ^ . Na tym r ó w n ie ż p r z e k ł a d z i e o p ie r a 45 P o r . E c lo g a e p r o p h e t ic a e I I I 44 i 4 5 , PG 2 2 , 1173 i l i 7 6 - Dn 7, 1 3 -1 4 i Dn 9 , 2 2 b -2 7 . 46 A d versu s J u d a e o s 8 , i - i O , CCL 2 , 1 3 5 6 -1 3 5 9 - Dn 9 , l - 2 a ; 9 , 20-21 47 D z . c y t . , 2 5 . 48 Ad Quirinum te s tim o n io r u m I 4 , I I I 1 0 , I I I 2 0 , CCL 3 , 9 , 9 8 , 11§- 1 1 7 , - Dn 1 2 , 4 , 7 c ; Dn 3 , 1 6 -1 8 ; Dn 3 , 37b - 4 2 , 1 3 , 1 - 3 , 6 , 24- 28; De d o m in ic a o r a t i o n e 8 , CCL 3A, 93 - Dn 3 , 5 1 ; De o p e r e e t e le e m o s y n is 5 , CCL 3A, 58 - Dn 4 , 2 4 .

49 Ad N ovatianum 1 7 , PL 3 , 1217 - Dn 7 , 9 - 1 0 ; De p a s c h a com putus 13,

PL 4 , 9 5 8 -9 5 9 - Dn 9 , 2 4 - 2 7 ; O r a tio C y p r ia n i quam su b d i e p a s s io ­ n i s su a e d i x i t 2 , PL 4 , 907 - Dn 1 4 , 3 7 - 3 8 .

50 J e s t t o z b ió r o k . 230 s c h o lio n ó w p r z y p isy w a n y c h św . Jan ow i Chry­ z o s to m o w i, p o r . PG 5 6 , 1 9 3 - 2 4 6 .

s i ę kom entarz do K s ię g i D a n ie la P o l i c h r o n i u s z a z A p a m e i /+ 4 3 0 /, z k tó r e g o zachow ały s i ę n i e s t e t y ty lk o fragm enty w sc h o lio n a c h ^ zebranych w k aten ach do W ie lk ic h P roro­ ków, wydanych p r z e z M. F au lh ab era 3 . Podobnie ma s i ę r z e c z z ko­ mentarzem do K s ię g i D a n ie la T e o d o r e t a z C y r u /+ 4 5 8 /, jed n eg o z n a jle p s z y c h egzegetów g r eck ich ^ . W w ie lu p rzy ­ padkach t e k s t n ie j e s t cytowany d o s ło w n ie , a ok. 69 komentowanych w ie r sz y n ie ma p r z y to c z o n e g o t e k s t u b i b l i j n e g o . P ie r w sz e dwa w ie r ­ s z e r o z d z . 14 / o B elu i smoku/ s ą komentowane b e z p o śr e d n io po w ie r ­ sz u 12, 13. Brak j e s t je d n a k , tak kom entarza, ja k i d a ls z e g o te k s t u r o z d z . 14 1 c a łe g o r o z d z . 13 /o p o w ia d a n ie o Z u za n n ie/^ ^ .

Powyższy p r z e g lą d p a tr y sty c z n y c h w ypow iedzi pozw ala s t w ie r ­ d z i ć , że p r z e k ła d T -D a n ie la n ie t y lk o i s t n i a ł , a l e b y ł w u ż y c iu w K o ś c ie le ju ż w 2 . p o ł . I w. po C h r y s tu s ie . M usiał s i ę on c i e s z y ć dużym a u to r y te te m , sk oro p o słu g iw a n o s i ę nim, by u z u p e łn ić lu b po­ praw ić p r z e k ła d LXX-Daniela, a nawet z a c z ę to go nim zastęp ow ać uwa­ ż a j ą c , że j e s t le p s z y i w ie r n ie j s z y w stosu n k u do o r y g in a ln e g o te k ­ s t u h e b r a js k ie g o -a r a m e js k ie g o . Komentarze do K s ię g i D a n ie la ta k wy­ b itn y c h Ojców K o ś c io ła , ja k św. H i p o lit Rzym ski, św. H ieronim , św. Jan Chryzostom, P o lic h r o n iu s z z Apamei i T eod oret z Cyru św ia d c z ą , że przekładem T -D a n ie la p osłu giw an o s i ę praw ie p o w szech n ie j u ż w I I I w. ta k w K o ś c ie le Wschodnim, ja k i Zachodnim. N atom iast p r z e k ła d LKX-Daniela z a c z ą ł szybko z a n ik a ć .

Badania pism Ojców i P is a r z y K o ś c io ła , w k tó ry ch p o ja w ia ją s i ę c y t a t y 1 a lu z j e do K s ię g i D a n ie la , o b a l i ł y d łu go utrzym ujące s i ę p r z e ś w ia d c z e n ie , że g r e c k i p r z e k ła d ŁJCX b y ł pierwszym i jedynym greckim przekładem w sz y stk ic h k s ią g S ta r e g o Testam entu do I I w ie ­ ku. Fakt i s t n i e n i a cytatów i a l u z j i z K s ię g i D a n ie la w jęz y k u greck im , bardzo podobnych w form ie i w s ło w n ic tw ie do przek ład u T eodocjona z końca I I w. w cale n ie p r z e są d z a , że t e n różny od LXX p r z e k ła d p och od zi od T eod ocjon a. C ytaty 1 a lu z j e do te g o w ła ś ­ n ie p r z e k ła d u , różnego od LXX, a tak podobnego do p rzek ład u

52 PG 9 3 , 1 3 -4 7 0 .

53 D le P rop h eten -C aten en nach róm ischen H a n d sc h r ifte n . B ib lis c h e S tu d ie n IV, 2 - 3 , F reib u rg i . B r . 1899, 1 6 5 -1 6 6 . 1 8 1 - i8 2 .

54 Commentarius i n v i s i o n e s D a n ie lis p r o p h e ta e , PG 8 1 , 1 2 5 5-1546. 55 P o r . J . Z i e g l e r , d z . c y t . , 3 6 .

T e o d o c jo n a , w g re ck im p r z e k ł a d z ie K s i ę g i B aru ch a, w g r e c k im p r z e k ł a ­ d z i e i K s i ę g i M a c h a b e j s k ie j , w k s ię g a c h Nowego T esta m en tu /E w a n g e lie Marka i M a te u sz a , L i s t do H eb rajczyk ów i K s ię g a O b ja w ie n ia / i w p i s ­ mach J ó z e f a F la w iu s z a dow odzą, ż e t e n p r z e k ła d i s t n i a ł w I w. i b y ł p o w sz e c h n ie z n a n y . W sto s u n k u do p r z e k ła d u T e o d o c jo n a b y ł ponad j e ­ d en w ie k w c z e ś n i e j s z y , w o d n i e s i e n i u z a ś do t e k s t u o r y g in a ln e g o b ył w i e r n i e j s z y n i ż LXX. Ś w ia d e ctw a Ojców p o z w a la j ą p r z y j ą ó , ż e tym p rze­ kładem p o słu g iw a n o s i ę j u ż w p o c z ą t k a c h I I w. na ró w n i z przekładem L X X -D an iela, z tym , ż e z y s k iw a ł on s o b i e c o r a z t o w ię k s z e u zn an ie i a u t o r y t e t .

W o p a r c iu o samo k o r z y s t a n i e z t e g o p r z e k ła d u p r z e z Ojców i P is a r z y K o ś c i o ł a j e s t d o śó tru d n o u r o b ió s o b i e c a ł k o w ic ie pewne z d a n ie o j e g o g e n e z i e . S ta n o w i ono tym n ie m n ie j r z ec zo w ą podstaw ę do ty c h h i p o t e z , j a k i e na t e n tem a t o b e c n ie i s t n i e j ą * D z ię k i św ia d e c tw u Ojców i P is a r z y K o ś c i o ł a można t w i e r d z i ć , że ta k p r z e ­ k ła d L X X -D an ieIa, j a k t e ż p r z e k ła d T - D a n ie la od p o czą tk u z a w ie r a ły c z ę ś c i d e u te r o k a n o n ic z n e K s i ę g i D a n i e la , a c a ł ą t ę K s ię g ę z a l ic z a n o do z b io r u P rorok ów . T a k ie g o z d a n ia b y l i Qumrańczycy^ , J ó z e f F l a

-56 W r ó ż n y sp o só b u s i ł u j ą e g z e g e c i w y j a ś n ić g e n e z ę t e g o p r z e k ła d u . J . A. Montgomery / d z . c y t . , 5 0 / j e s t p r z e k o n a n y , że tz w . Ur-Theodo- t i o n i s t n i a ł j u ż w I w. p r z e d C hr. w fo r m ie h e l l e n i s t y c z n e g o u s t ­ n ego targu m u . Za i s t n i e n i e m t e g o p r z e k ła d u w I w. p rze d Chr. opo­ w ia d a s i ę S . J e l l i c o e /Som e R e f l e c t i o n s on th e KAIGE R e c e n sio n , VT 2 3 / 1 9 7 3 / 2 3 - 2 4 / . M o ż liw o ść i s t n i e n i a t a k ie g o p r z e k ła d u ju ż w tym c z a s i e z d a j ą s i ę p o tw ie r d z a ć fra g m en ty g r e c k ie g o p rze k ła d u Dwunastu Proroków o d k r y te w Wadi Khabra /N a h a l H e b e r / na p o łu d ­ n i e od Wadi M u rabba'at z I w. p r z e d C hr. i z w c z e sn y c h l a t I w. po C hr. z w ła s z c z a , że t e c h n ik a p r z e k ła d u j e s t t a sam a, c o w prze­ k ł a d z i e T - D a n ie la . D. B a r th elem y /L e s d e v a n c ie r s d A q u ila . P re­ m ie r ę p u b l i c a t i o n in t& g r a le du t e x t e d e s ,fr a g m e n $ s d u ,D od ek ap ro- p h e to n t r o u v e s d ans l e d ś s e r t de Juda p r e c e d e e d une e tu d ę su r l e s t r a d u c t io n s e t r e c e n s i o n s g r e c a u e s de l a B i b i e r & a li s e e s au p r e m ie r s i e c l e de n b t r e e r e s o u s 1 i n f l u e n c e du r a b b in a t p a l e s t i - n i e n , V T S u p l.lO , L e id e n 1 9 6 3 , 1 4 8 - 1 5 0 / s ą d z i , ż e T - D a n ie l n i e je s t p r z e k ła d e m , l e c z r e c e n z j ą , k t ó r e j d o k o n a ł J o n a ta n b en U z z i e l , u - c z e ń R. H i l l e l a p rze d 50 r . po Chr. P o p r a w ił on i s t n i e j ą c y p r z e ­ k ła d Ł X X -D an iela te k s te m h e b r a j s k im , żeby b y ł w i e r n i e j s z y o ry g in a ­ ł o w i , a l e popraw ki t e n ie s ą ta k r a d y k a ln ie d o sło w n e j a k u A k w ili. A. S c h m itt /Stam m t d er so g e n a n n te " V " " -T e x t b e i D a n ie l w ir k lic h von T h e o d o tio n . N a c h r ic h t e n d e r Akadem ie d e r W is s e n s c h a f t e n in G H ttin g e n . I . P h i l o l o g i s c h - H i s t o r i s c h e K l a s s e , N r. 8 , G B ttin g en 1966 / p r z y p i s u j e p r z e k ła d T - D a n ie la Symmachowi / o k . 200 r . pp Chr. 57 P o r . fra g m en t 4 Q 174 datow any na l a t a 3 1 - 3 0 p r z . C h r y stu se m .

w iu sz58 oraz r a b in a c c y n a u c z y c ie le A m oraici i T a n n a ic l.

Trudno j e s t podać przekonyw ujące r a c j e , d la c z e g o w stosu n k u do K s ię g i D a n ie la p r z y ją ł s i ę w K o ś c ie le p r z e k ła d T, a n ie LXX. Być może, i ż w płynął na t o f a k t , że p r zek ła d T p o ja w ił s i ę rów nie w c z e ś n ie , ja k i p rzek ła d LXX. Ponieważ z a ś p ow stał w środow isku pa­ le sty ń sk im i był w ie r n ie j s z y o ry g in a ło w i hebrajskiem u-aram ejskiem u K s ię g i D a n ie la , wzbudzał w ię k sz e z a u f a n ie . J e ś l i b y s i ę p r z y j ę ło w n io sk i J . SchMpphausa, d o ty c z ą c e c z ę ś c i d eu terok an on iczn ych D a n ie - la 5 9 , r o z c ią g a ją c j e rów n ież na c z ę ś c i p r o to k a n o n iczn e tak w e r s j i LXX, ja k i T, t o można by su gerow ać, że p r z e k ła d T d la t e g o tak sz y b ­ ko s i ę p r z y ją ł i c a łk o w ic ie w yelim inow ał z u ż y c ia w K o ś c ie le w e r sję LXX-Daniela, i ż b a r d z ie j odpowiadał duchowym potrzebom w iernych na­ rażonych na p r z e śla d o w a n ia : dodawał bowiem otuchy i b u d z ił n a d z ie ję nagrody. P rzek ład zaś LXX-Daniela akcentow ał r a c z e j w ie r n o ść prawu Bożemu, z a c h ę c a ł do trw a n ia w t e j odm ienności ż y c ia i p ostęp ow an ia w stosu n k u do o ta c z a ją c e g o pogaństw a, ja k a winna cechować w ie r z ą c e g o I z r a e l i t ę czy c h r z e ś c ij a n in a . Sugerował p r z e tr w a n ie , a t e id e a ły prawdopodobnie mniej przekonywały i mniej p o c ią g a ły . A. Bludau " s ą d z i, że o od rzu cen iu p rzek ład u LXX-Daniela zadecydow ało n ie dość w ierne tłu m a c z e n ie te k s t u Dn 9 , 2 4 -2 7 , bo n ie p o z w a la ło t e j perykopy rozum ieć ja k o za p ow ied zi p r z y j ś c i a M esjasza w o s o b ie J e z u sa C hrystu­ sa ; t o t e ż T e r t u lia n , w tym przypadku, p r z y ją ł w e r sję T.

W o s t a t e c z n e j k o n k lu z ji tr z e b a p r zy zn a ć, że w s z y s tk ie d o ty c h c z a ­ sowe próby u z a s a d n ie n ia , d la c z e g o w całym K o ś c ie le p r z y j ę ła s i ę w e r sja T -D a n ie la s ą t y lk o h ip o te z a m i. Jestem przekonany, że mamy tu do c z y ­ n ie n ia z bardzo ch arak terystyczn ym dowodem i s t n i e n i a i d z ia ła n ia w K o ś c ie le owej ważnej zasady h erm en eu tyczn ej, d o ty c z ą c e j a u te n ty c z ­ nej i n t e r p r e t a c j i te k s tu b i b l i j n e g o , o k r e śla n e j mianem se n su s E c c le s ia e , k tó r a j e s t niew ątpliw ym znakiem d z ia ła n ia Ducha Ś w ię te g o w K o ś c ie le . Pisma Ojców i P isa r z y K o ś c io ła w o d n ie s ie n iu do K s ię g i D a n ie la bardzo u ła t w ia j ą j e j d o s t r z e ż e n ie .

K s. J ó z e f Homerski - L u b lin

BB"X nIIquIIaIes"Ju3aIcae X i i , 7 . 59 A r t . c y t . , 6 0 -6 2 , 6 8 -6 9 , 7 1 -7 2 . 60 D z . c y t . , 24.

DE VERSIONE GRAECA LIBRI DANIELIS IN TESTIMONIIS PATRUM /Argumentum/

Sie dicta graeca versio Theodotionis libri Danielis lam saeculo I p.Chr. exstitit. Ergo plus quam unum saeculum antę illum Theodo- tionem viguit, de quo S. Eplphanius seripslt, eum /i.e. Theodotio- nem/ genere Ponticum tempore Commodi lmperatorls /180-i92/ vixisse et Sacras Litteras e lingua hebraica vertisse /PG 43, 264/. Haec libri Danielis versio Theodotionis ob suam originem palestinensem - ut existimatur - et propter maiorem fidelitatem erga hebraicum exemplarem, communitati fidelium magis, quam eodem tempore vulga- ta verslo Septuaginta interpretum /LXX/, placere videtur. Atque fidelium ingenio et religiosa expectatione quam maxlme proficiens, a dimldio saeculi II p.Chr. versionem LXX-Danlelis prius in Eccle- sia Orientali superare incipit, ac saeculo III p.Chr. in universa Ecclesia eius locum occupavit.