Konferencja naukowa "Francuska ustawa o rozdziale kościołów i państwa z 9 grudnia 1905 r. z perspektywy 100 lat, Warszawa, 16 stycznia 2006 r.

Aneta Maria Anasiewicz

Konferencja naukowa "Francuska

ustawa o rozdziale kościołów i

państwa z 9 grudnia 1905 r. z

perspektywy 100 lat, Warszawa, 16

stycznia 2006 r.

Zeszyty Prawnicze 6/2, 353-359

ius c o m m u n e o raz naw iązał do w spólnych p o d staw w spółczesnego

p ra w a w E u ro p ie , w tym zw łaszcza p ra w a w spólnotow ego.

Ta u d a n a im p re z a przyczyniła się d o dalszej w ym iany poglądów p olskich i n iem ieck ich ro m an istó w cywilistów, zaró w n o ze śro d o ­ w isk uniw ersyteckich, ja k te ż i praktyki praw niczej.

A n d rzej K rem er*

Ko n f e r e n c j a n a u k o w a Fr a n c u s k a u s t a w a or o z d z i a l e

KOŚCIOŁÓW I PAŃSTWA Z 9 GRUDNIA 1905 R. Z PERSPEKTYW Y 100 LAT,

Wa r s z a w a, 16 s t y c z n i a 2006 r .

P rzy p a d ająca n a 2005 r. s e tn a ro czn ica u ch w alen ia ustaw y re g u ­ lującej relacje p aństw o - kościół w e F rancji sta ła się o kazją do p rz ed y sk u to w an ia podstaw ow ych p ro b lem ó w zw iązanych z ob o w ią­ zyw aniem teg o d o n io słeg o a k tu p raw n eg o w ra m a c h ko n feren cji n aukow ej pt. Francuska ustawa o rozdziale kościołów i p a ń stw a z 9

grudnia 1905 r. z perspektyw y 100 lat, k tó ra o dbyła się d n ia 16 stycz­

n ia 2006 r. w W arszaw ie. K o n fe ren c ja zo sta ła zo rg an izo w an a p rzez W ydział P raw a i A d m in istracji o ra z K a te d rę P raw a W yznaniow ego U n iw e rsy tetu W arszaw skiego w e w spó łpracy z C h rześcijań sk ą A k a ­ d e m ią Teologiczną. W zięli w niej u d ział przed staw iciele w ielu śro ­ dow isk naukow ych, podejm u jący ch w sw oich b a d a n ia c h tem aty k ę w yznaniow ą.

U roczy steg o o tw arcia k o n fe ren c ji naukow ej d o k o n a ł jej w sp ó ł­ o rg a n iz a to r prof. d r hab. M ich ał P ietrzak . P o d k reślił o n h isto ry cz­ n ą d o niosłość francuskiej ustaw y o rozd ziale kościołów i państw a, b ędącej pierw szą ustaw ą, w k tó rej całościow o u n o rm o w a n o sto su n ­ ki państw o-kościół. Z w rócił rów nież uw agę n a jej m ięd zyn aro do w e znaczenie. U sta w a ta sta ła bow iem w zo rem d la u chw alanych p o ­ dobnych aktów w innych państw ach, tak ich ja k P o rtu g a lia (1911)

czy H iszp a n ia (1933). Prof. P ie trz a k przytoczył rów nież słow a L i s t u n a 1 0 0 - l e c ie u s t a w y o r o z d z ia l e k o ś c i o ł a o d p a ń s t w a, n ap isan eg o

p rz ez J a n a P aw ła II. P ap ież wzywał, aby w ykorzystać tę rocznicę do za sta n o w ien ia się n a d h isto rią religii w e Francji. P o d k reślał rów ­ nież zn aczen ie w łaściw ego ro z u m ie n ia zasady laickości.

D o zeb ran y ch słow o w stęp n e w ygłosił rów nież przybyły n a tę uroczystość a tta c h é am b asad y francuskiej w W arszaw ie. N a to m iast n a m ery to ry czn ą część o b ra d złożyło się 10 referató w .

Z a s a d n ic z a p ro b le m a ty k a k o n fe re n c ji z o s ta ła p o d ję ta p rz ez p ro f. d r h ab . M ic h a ła P ie trz a k a w re fe ra c ie pt. G e n e z a i z a s a d y u s t a w y o r o z d z i a l e k o ś c i o ł a i p a ń s t w a z 9 g r u d n i a 1 9 0 5 r. Z o s ta ła tu p rz e d s ta w ia n a h isto ry c z n a g e n e z a u n o rm o w a ń an a liz o w an eg o a k tu n o rm aty w n e g o . P rz y p o m n ia n o ró w n ie ż n ajw a żn iejsze ro z ­ w ią z a n ia d o ty czą ce re la cji p a ń stw o - k o śció ł z czasów W ielkiej R ew o lu cji F ra n c u sk ie j, w sk a z a n o n a zasad y b ę d ą c e p o d s ta w ą ty ch re la c ji z g o d n ie z D e k la ra c ją P raw C zło w iek a i O b y w a tela o ra z inn ym i a k ta m i w ydaw anym i w rew o lu cyjnej F ran c ji. Z w r ó ­ c o n o ró w n ie ż uw agę n a ro z w ią z a n ia p rz y ję te w k o n sty tu c ji U S A , w k tó re j re la c je p ań stw o -k o śc ió ł o p a r to n a tych sam ych z a s a ­ d ac h , o d m ie n n ie je d n a k in te rp re to w a n y c h . A u to r r e fe ra tu w sk a ­ zał p o n a d to n a p o d sta w o w e zasad y o m a w ia n e g o a k tu n o rm a ty w ­ n eg o . Z alicz y ł d o n ic h p rz e d e w szystkim w o ln o ść w y z n an ia i w y­ k o n y w a n ia k u ltu , laicyzację życia p u b lic z n e g o , p e łn ą a u to n o m ię i n ie z a le ż n o ść w s to su n k a c h p ań stw o -k o śc ió ł. W sk a z a n e zostały ró w n ie ż fak ty c zn e d z ia ła n ia p a ń stw a , k tó ry c h p o d sta w ę n o r m a ­ tyw ną sta n o w iła o m a w ia n a u sta w a (n ie u z n a w a n o d u cho w ny ch, n ie u z n a w a n o św iąt k o ścieln y ch , d o p ro w a d z o n o d o p o w s ta n ia sto w arzy szeń k ultow ych).

K olejny re fe ra t pt. F r a n c u s k i m o d e l r o z d z i a ł u k o ś c i o ł a i p a ń s t w a p o 1 0 0 l a t a c h, w ygłoszony zo stał p rz ez d r A n d rz e ja C zoch arę. A u ­

to r zauw ażył, że w ustaw ie z 1905 r. zostały sfo rm u ło w an e cechy p ań stw a laickiego. F ra n c ja z o sta ła bow iem o k re ślo n a ja k o re p u b li­ k a laicka, zap ew n iająca rów ność i w olność w yznania. Z g o d n ie z ty­ m i za sad am i F ra n c ja je s t pań stw em , k tó re d ystansuje się o d w szel­ kich w yznań, je s t n e u tra ln e i areligijne. R e fe re n t zw rócił uw agę, że

do tej po ry fu n k c jo n u ją tam stow arzyszenia ku ltow e, zajm ujące się m ajątkow ym i i praw nym i sferam i działalności kościołów . Z asa d zie laickości p ań stw a zo sta ła p o d p o rz ą d k o w a n a rów nież o rganizacja szkolnictw a. D r C z o c h a ra p o d ją ł p o n a d to te m a t za k azu n o szen ia w szkole w iększych sym boli religijnych, p rz ez co naśw ietlony został d o d atk o w o p ro b lem b ra k u asym ilacji napływ ającej do F ran cji lu d ­ ności naro d o w o ści arabskiej. Z d a n ie m p re le g e n ta F ra n c ja s ta ła się ak tu aln ie p ań stw em aktyw nie świeckim , co należy ro zpatryw ać w zw iązku z p a n u ją c ą tam sytuacją społeczną.

S tan o w isk o K o ścio ła R zy m sk o k ato lic k ieg o w o b e c zasad y ro z ­ d ziału z o sta ło p rz e d sta w io n e p rz e z ks. d r h ab ., p ro f. U W F r a n ­ ciszka L o n g c h a m p s de B é rie r (K o ś c i ó ł R z y m s k o k a t o l i c k i w o b e c r o z d z i a ł u k o ś c i o ł a i p a ń s t w a). J a k zauw ażył a u to r, p o p rz e d n i p a ­

p ieże p o tę p ia li n ie tyle id e ę ro z d z ia łu k o śc io ła o d p ań stw a , ile r a ­ czej jej k o n k re tn ą , h isto ry c z n ą ak tu aliza cję. N a to m ia s t S o b ó r W a­ tykań sk i I I w yraźnie d o w a rto ścio w ał a u to n o m ię o b u p o d m io tó w relacji p ań stw o -k o śc ió ł. W w y stąp ien iu p o d ję te z o s ta ło rów n ież zn a cze n ie p o ję c ia św ieckości (laick ości) p ań stw a . J a k z o sta ło d o ­ strz e ż o n e p o jęcie to m o że być ró ż n ie ro z u m ia n e . Z g o d n ie ze s ta ­ now iskiem a u to r a re fe ra tu p o w in n o się je p o jm o w ać ja k o zdrow e ro z ró ż n ie n ie obydw u w ładz, sza cu n ek d la ich w zajem n y ch k o m p e ­ ten cji, z z a ch o w a n ie m m ożliw ości ich w sp ó łd z ia ła n ia n a rzecz d o ­ b r a obyw ateli.

K olejny re fe ra t zo stał przygotow any p rz ez a b p a prof. d r hab . J e ­ re m ia sz a -Ja n a A n c h im iu k a (K o ś c io ł y C h r z e ś c i ja ń s k i e w o b e c r o z ­ d z i a ł u k o ś c i o ł a i p a ń s t w a). P rze p ro w ad z o n e ro zw ażan ia d o p ro w a ­

dziły a u to ra do w niosku, że p aństw o w yznaniow e staje się z n atu ry rzeczy p ań stw em auto ry tarn y m . P o d ję ta zo sta ła też te m a ty k a zw ią­ z a n a z m ożliw ościam i w spółp racy p ań stw a i kościołów .

P o w ygłoszeniu pow yższych re fe ra tó w u czestn icy k o n fe re n c ji p o d ję li dyskusję, w k tó re j a u to rz y pow yższych w y stąp ień u s to s u n ­ kow yw ali się d o staw ianych p y tań , a m ianow icie: J a k w sytuacji a u to n o m ii i n ie za leżn o śc i p a ń stw a i k o ścio ła n ależy rozw iązać p ro b le m o ceny z religii n a św iadectw ie szkolnym ? Czy m am y do c z y n ien ia o b e c n ie z p rz e śla d o w a n ie m religijnym w e F ran c ji? P o d ­

j ę ta z o s ta ła p o le m ik a n a te m a t ro z u m ie n ia p o ję c ia laickości o raz n a te m a t kw estii w s p ó łd z ia ła n ia k o śc io ła i p a ń stw a d la d o b ra w sp ó ln eg o , d o b ra człow ieka. Z a s ta n a w ia n o się rów n ież, czy w sp ó łd z ia ła n ie tych p o d m io tó w n ie p o d w a ż a zasad y ro z d z ia łu k o ­ ścio ła i państw a.

N a stę p n e w ystąp ienie w ygłoszone zo stało p rzez d r Jaro sła w a M atw ieju k a nt. R o s y j s k i m o d e l r o z d z i a ł u k o ś c i o ł a i p a ń s t w a. A u to r

zauw ażył, że w rosyjskim p o rz ąd k u praw nym n ie istn ieje pojecie k o ścio ła czy zw iązku w yznaniow ego, a jed y n ie o k re śle n ie zrzesze­ n ia w yznaniow ego. R osyjskie u n o rm o w a n ia konstytucyjne zap ew ­ n ia ją w olność su m ien ia i zrzeszan ia się, ustan aw iając jed n o cz eśn ie z a sad ę św ieckości państw a, czyli o d d ziele n ie zrzeszeń w yznan io­ wych od państw a. R e fe re n t w swoim w ystąpieniu sk o n ce n tro w ał się n a om ów ieniu szczegółow ych u p ra w n ień i zakazów norm atyw nych dotyczących sfery stosunków dotyczących m a te rii w yznaniow ej. W yliczone zostały rów nież nieścisłości i m a n k a m e n ty przy to czo ­ nych rozw iązań praw nych.

A m ery k ań sk i system relacji p aństw o-kościół u k azan y został p rz ez prof. d r h ab. T adeusza Z ieliń sk ieg o w w y stąpieniu pt. N e u ­ t r a l n o ś ć r e lig ijn a p a ń s t w a w S t a n a c h Z j e d n o c z o n y c h A m e r y k i. Jak

w skazał a u to r, ro z u m ie n ie p o jęcia rozdziału, n e u tra ln o śc i czy s e p a ­ racji w relacji p aństw o-kościół zo stało w ypracow ane p rz ez o rzecz­ nictw o S ądu N ajw yższego U S A . N a to m ia st p o d staw ę n o rm aty w n ą stanow i P ierw sza P o p raw k a do K onstytucji. W dalszej części sw oje­ go w y stąp ien ia re fe re n t zajął się rozw ażan iami n a te m a t p o jęcia n e u tra ln o śc i ja k o podstaw y system u relacji państw o-ko śció ł w U S A . Z w rócił o n rów nież uw agę n a p ro b lem y dotyczące wyzna- niow ości w szkolnictw ie, k ró tk o ch a rak tery zu jąc fun k cjo n u jące ro z ­ w iązan ia w ynikające z zasady n e u tra ln o śc i p ań stw a w sto su n k u do w yznań religijnych.

K olejny p rz y k ła d system u ro z d z ia łu w re la c ja c h p a ń s tw o -k o ­ ściół z o sta ł p rz e d sta w io n y p rz e z d r P aw ła L eszczyńskiego, k tó ry w ygłosił re fe ra t p t. N i e m i e c k i m o d e l r o z d z i a ł u k o ś c i o ł a i p a ń s t w a.

P ro w a d z o n e p rz e z a u to ra ro z w aża n ia sięgały (n a d a l o b o w iąz u ją­ cych) rozw iązań , przyjęty ch w K o n sty tu cji W eim arsk iej (1919 r.),

zg o d n ie z k tó ry m i nie istn ie je ko śció ł państw ow y. D o k o n a n o w yli­ c z en ia u p ra w n ie ń o ra z zak azó w dotyczących m a te rii w y z n an io ­ w ej. R e fe re n t w sk azu je trzy p o ję c ia c h a ra k te ry z u ją c e , ja k się w y­ raził te n „kulejący ro z d z ia ł”, w s to su n k a c h p a ń stw a i k o ścio ła w N iem cz ech , a m ian o w icie n e u tra ln o ść , to le ra n c ja i p a ry te to - w ość. S tw ierd ził d alej, że sto su n k i m ied zy tym i d w o m a p o d m io ta ­ m i n o rm o w a n e są n a p o d sta w ie pu b liczn y ch u m ów d w u stro n n y c h (czasem n a w e t w ie lo stro n n y ch ). P rz e d sta w io n e z o sta ło rów n ież z a g a d n ie n ie o d n o szą ce się d o re lacji z g ru p a m i islam skim i, a w szczególności dotkliw y b ra k p rz ed staw icielstw a te g o w yznania przy p o d p isy w an iu pu b liczn y ch um ów . M im o to - ja k stw ierd za P. L eszczyński - istn ie ją n ie m ie c k ie szkoły, w k tó ry c h p ro w a d z o n e są lekcje religii islam skiej.

W n astęp n y c h w y stąpieniach za jęto się ju ż te m a ty k ą polską. P rof. d r hab. J a n u sz O suchow ski w ygłosił re fe ra t nt. P r o b l e m r o z ­ d z i a ł u k o ś c i o ł a i p a ń s t w a w I I R z e c z p o s p o l i t e j. A u to r stw ierdził, że

p rz e d 1918 r. nie istn ia ł w Polsce system relacji p aństw o-kościół o p arty n a rozdziale, d o p ie ro o d teg o m o m e n tu za u w ażaln a była dyskusja pośw ięco n a tej kwestii. W refera cie sch arak tery zo w an o pro g ram y u g ru p o w a ń politycznych, zaw ierających h a sła w p ro w a­ d ze n ia tak ieg o system u relacji p aństw o-kościół (P o lska P a rtia S o­ cjalistyczna, N iez ależn a P a rtia C h łop ska, P olskie S tro nn ictw o Lu- dow e-W yzw olenie, Socjalistyczny Z w iązek-B un t, S ierro P redn ość, W olnom yśliciele Polscy, S tow arzyszenie O b ro n y S um ienia). W sk a­ zan o tez instytucje praw n e, o k tó ry ch w p ro w ad zen ie apelow ały o r­ ganizacje o p tu jące za św ieckością p ań stw a (np. rozw ód i świeckie U rz ęd y S ta n u Cyw ilnego).

P olskie ro zw iązania p raw n e były rów nież te m a te m rozw ażań dr B eaty G órow skiej (R o z d z i a ł k o ś c i o ł a i p a ń s t w a w P R L ). S tw ierdziła

ona, że sto su n k i p ań stw a i k o ścio ła w tym czasie cech o w ała je d n o ­ stro n n o ść i represyjny sto su n ek p ań stw a d o kościoła. A u to rk a d o ­ k o n a ła k ró tk ieg o p o ró w n a n ia po lskiego i rad zieckieg o system u r e ­ lacji m iedzy tym i p o d m io ta m i. Ja k w skazała, m im o że k o nsty tu cja z 1952 r. w p ro w ad ziła system ro zd ziału k ościoła o d p ań stw a to fa k ­ tycznie istn iał w Polsce system zw ierzchnictw a p ań stw a n a d k o ścio ­

łem . W dalszej części re fe ra t zaw ierał w yliczenie k o m p eten c ji przy­ pisyw anych sobie p rzez państw o , a dotyczących ing eren cji w sferę k o ścieln ą (np. o b sa d a stanow isk kościelnych, in g ere n cja w n a u c z a ­ n ie religii, u tru d n ia n ie spraw ow anie k u ltu ). J a k p o d k re śliła d r G ó ­ row ska, w yraźnie za u w ażaln a była w tym czasie ro zb ieżn o ść m iedzy u n o rm o w a n ia m i konstytucyjnym i a sytuacją faktyczną.

O sta tn ie w ystąpienie - w ygłoszone p rz ez d ra P aw ła B oreck ieg o - dotyczyło sytuacji obecnej, tj. u n o rm o w a ń p raw nych regulujących system relacji p ań stw o-kościół we w spółczesnej Polsce (Rozdziału

kościoła i p a ń stw a w I I I Rzeczypospolitej) . W re fera cie p rz ed staw io ­

n e zastały ro zw iązania n orm atyw ne, obow iązujące o d 1989 r. A u to r d o k o n a ł k ró tk ieg o om ó w ien ia ustaw y z 17 m a ja 1989 r. o g w aran ­ cjach w olności su m ien ia i w yznania (ro zd ział p ań stw a i k o ścio ła n a ­ b ra ł w ów czas c h a ra k te ru d w u stro n n eg o , n a d a l je d n a k n ie u zn a w a­ n o osobow ości praw nej zw iązków w yznaniow ych i kościołów ) oraz ustaw y z 31 g ru d n ia 1989 r., now elizującej K onstytucję z 1952 r. K olejne zm iany ustaw y o g w arancjach w olności su m ien ia i w yzna­ n ia - ja k p o d k re ślił a u to r - d ep recjo n o w ały rozw iązania K o n sty tu ­ cji z 1952 r. N ow y system relacji p aństw o-kościół znalazł swoje p o d ­ stawy p raw n e w art. 25 konstytu cji z 1997 r. System te n zo stał o p a r­ ty n a z a sad ac h au to n o m ii i niezależności o ra z w sp ó łd ziała n ia n a rzecz d o b ra w spó ln eg o i d o b ra człow ieka, k tó re p o zw alają n a stw ierdzenie, że u stro jo d aw c a o pow iedział się za przyjaznym m o ­ d elem świeckości. P o dsum ow ując swój re fe ra t P. B oreck i zw rócił je d n a k uw agę n a zjaw iska, św iadczące - jeg o zd a n ie m - o faktycz­ nej kon fesjonalizacji w spółczesnej P olski (sym bol K rzyża w sali o b ­ ra d S ejm u czy oficjalny u d ział w ład z państw ow ych w u ro czy sto ­ ściach).

P o w ysłuchaniu w szystkich w y stąp ień uczestnicy k o n fe ren c ji z a ­ inicjow ali dyskusję, w ra m a ch , k tó rej fo rm u ło w a n o p y tan ia do a u ­ to ró w w ygłoszonych re ferató w , a m ianow icie. W jej ra m a c h p o d ję ­ to m .in. p ró b ę odpow iedzi n a p y tan ie o ro z u m ie n ie d o b ra w sp ó ln e­ go, do k tó re g o odw ołuje się art. 25 K onstytucji. P ojęcie to stało się p o w o d em obszernych rozw ażań w ielu u czestnikó w pró bu jący ch określić jeg o zak res n a g runcie filozoficznym , praw nym o raz w K a­

tolickiej N a u ce S połecznej. O b sze rn e ro zw ażania dotyczyły rów ­ n ież ro z u m ie n ia p o jęcia świeckości. W ysunięty zo stał po gląd, że la- ickość w w ersji francuskiej je st laickością konfliktow ą, poniew aż p rz y b ie ra w spółcześnie p o stać swoistej „religii p a n u ją c e j”. W dys­ kusji w skazyw ano p o n a d to , że spychanie religijności do sfery p ry ­ w atnej w iąże się często z n a ru sz e n ie m w olności religijnej. Tym cza­ sem system ro zd ziału p ań stw a o d k o ścio ła je st użyteczny d opóki ch ro n i p ra w a człow ieka.

A n e ta M a ria A nasiew icz*