Zbiory fotografii w muzeach województwa kieleckiego

Maciej Janik

Zbiory fotografii w muzeach

województwa kieleckiego

Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach 14, 215-240

1985

Rocznik M uzeum Narodowego w K ielcach T om X IV , K raków 198S

MACIEJ JANIK

ZBIORY FOTOGRAFII

W MUZEACH WOJEWÓDZTWA KIELECKIEGO

W śród m ateriałów pozyskanych w ostatnich latach przez placów ki m u­ zealne, biblioteczne, archiw a coraz częściej i coraz liczniej reprezentow ane są fo to g r a fie 1. W B ibliotece N arodow ej przeciętny w p ły w fotografii w jed­ nym k w artale w yn osi ponad 1500 sztuk. W dniu 31.03.1978 r. ogólny stan fotografii w y n o sił tam 44 862 je d n o stk i2. P odobny ilościow o zbiór posiada B iblioteka Zakładu N arodow ego im. O ssolińskich w e W rocławiu 3. W iele m u­ zeów w P olsce zdecydow ało się pow ołać D ziały Fotografii, a w K rakow ie po­ w stało M uzeum Fotografii im . W. Bogackiego. Sym ptom atyczna jest w resz­ cie dość in ten syw n a działalność w ystaw ien n icza prezentująca dorobek foto­ grafii polskiej w ujęciu h isto ry c zn y m 4. Sytuacja ta potwierdza znaczenie fotografii jako m aterialnego nośnika tradycji społecznej i skondensow anej inform acji o otaczającej nas rzeczyw istości. Jednocześnie zaś w skazuje na to,

1 R. N o w ic k i, K ilk a u w a g o materiałach pow stałych sposobem mechanicz­ n ym , „ A rc h e io n ” T. 31, 1959, z. 1, s. 3— 9; W. S o k o ło w sk a , Z doświadczeń p ra c y działu d o k u m e n tó w życia społecznego w Bibliotece Zakładu Naro­ dow ego im. Ossolińskich w e Wrocławiu, „Z e s k a r b c a k u lt u r y ” R. 20, 1969,

s. 275— 299; J . B a r ty ś , Materiały fotograficzne Elizy O rzeszkow ej dotyczące etnografii Podola i Besarabii w zbiorach Biblioteki U n iw er syte tu Łódz­ kiego, „ Ł ó d z k ie S tu d ia E tn o g ra f ic z n e ” , t. V II, Ł ó d ź 1965; J . B a r-S w ię c h , A lb u m fotograficzny Teofila Lenartowicza, „ B iu le ty n B ib lio te k i J a g ie llo ń ­

s k i e j” R. X X IV n r 1/2, 1974, s. 129— 137; C. H ru s z k o w a , E. S c h o ltz, Ma­ te ria ły audiowizualne w A rch iw u m P a ń s tw o w y m w Poznaniu i archiwach zakładow yc h, „ A rc h e io n ” L X , W a rs z a w a 1974, s. 195— 209; A. J a n ik , Foto­ grafie w zbiorach Biblioteki Śląskiej, „ B iu le ty n In f o rm a c y jn y B ib lio te k i

Ś lą s k ie j” R. 19, 1974, K a to w ic e 1976; J . Ih n a to w ic z , Zbiór fotografii Biblio­ te k i N arodowej, „ F o to g r a fia ” 3/11/78, s. 28; M. R a d o je w s k i, Zbiory foto­ graficzne w Bibliotece Ossolińskich w e Wrocławiu, „ F o to g r a fia ” 1/13/79.

* J . Ih n a to w ic z , op. cit., s. 28. 8 M. R a d o je w s k i, op. cit., s. 42.

4 W y m ie n ić m o ż n a t u t a j w y s ta w y : 110 lat fotografii a rty sty czn ej i u żyte cz­ n ej (S o p o t 1950), Polska fotografia arty sty czn a do roku 1939 (W ro cław

1977), Portre t polski 1840—1939 (G a le ria Z P A F W a rs z a w a ), Fotografia pol­ ska 1939—1979.

216

iż panujący obecnie typ k u ltu ry m asow ej osiągnął stan dojrzałości, dom aga­ jący się dokum entacji gen ezy tych jej elem entów , które osiągn ęły n a jw ięk szy zasięg społeczny, nośność inform acyjną, w artości estetyczne.

R ozw ażaniom nad rozw ojem sztuki fotograficznej w Polsce nie tow arzyszą jak dotąd rów nie in ten syw n e postęp y prac nad opracow aniem i udostępnia­ n iem polskich zbiorów fotografii 5. Trudności tego zadania w yn ik ają ze znacz­ nego rozproszenia tych zbiorów, częstego niedostosow ania m etodyki pracy posiadających je in stytu cji do sp ecyfik i m ateriałów fotograficznych, przykła­ dania do fotografii różnych m iar w artości. M ały stopień rozpoznania polskich zbiorów fotografii w yd atn ie opóźnia opracow anie syn tetyczn ej historii polskiej fotografii.

W pracy niniejszej próbujem y rozpoznać stan zbiorów fotograficznych p la­ ców ek m uzealnych w ojew ództw a kieleckiego. K w erendą objęto zbiory M u­ zeum Narodow ego w K ielcach, jego oddziałów: M uzeum Lat Szkolnych S te ­ fana Żerom skiego w K ielcach i M uzeum H enryka S ienkiew icza w Oblęgorku, P ań stw ow ego Muzeum im. P rzypkow skich w Jędrzejow ie, M uzeum R egional­ nego w Ostrowcu Św iętokrzyskim 6.

MUZEUM NARODOWE W KIELCACH

Bardzo w artościow y zbiór fotografii M uzeum Narodow ego w K ielcach liczył w końcu 1978 r. około 1100 sztuk fotografii p ozytyw ow ych (169 pozycji in ­ w entarza) i około 628 sztuk n egatyw ów (61 pozycji inw entarza), obejm ując ob iek ty od lat sześćdziesiątych X IX w. do lat siedem dziesiątych X X w. P rze­ ch ow yw an y jest on niem al w całości w D ziale H istorii m uzeum . W yjątek stanow i n iew ielka grupa fotografii zw iązanych z osobą Rafała H adziew icza, znajdująca się, podobnie jak jego obrazy, w D ziale M alarstwa i Rzeźby.

M ateriały fotograficzne zgrom adzone w D ziale H istorii stanow ią odrębny zespół m agazynow y, posiadający w łasn ą kartotekę. D osyć dotk liw ie odczu­ w a n y jest natom iast brak katalogu system atycznego. W księdze inw entarzo­ w ej działu p ierw sze fotografie w p isan e zostały w roku 1961. N astępne w p isy n ie stw arzają podstaw y dla ustalenia rzeczyw istej chronologii ich w pływ u. W iadom o bow iem , iż w ie le cennych zdjęć trafiło do m uzeum już ze zbiorów M uzeum PTK w K ielcach. Lektura starego inw entarza tych zbiorów prow a­ dzonego od 1908 r. przekonuje nas, iż fotografie znajdow ały się w nich n ie ­ m al od ch w ili pow stania placów ki 7. Inw entarz notow ał m. in. dagerotyp ofia­ row any przez W ładysław a K osterskiego oraz fotografie z drugiej połow y X IX w . N iestety, nie przetrw ały one w zbiorach do czasów w spółczesnych.

Po roku 1945 w ie le cennych m ateriałów fotograficznych w p ły n ęło do zbio­ rów m uzeum z tak zw anych dóbr podworskich. Wśród nich album S z c z e k o ­

5 P r o b le m te n p o d n o s i m. in. R. B o b ro w s k i, W poszukiw aniu d a w n e j foto­ grafii, „ K u ltu r a ”, 17 X I I 1977.

• W m u z e a c h r e g io n a ln y c h w S z y d ło w ie o ra z P iń c z o w ie m a te r ia łó w b ę d ą ­ c y c h p rz e d m io te m n in ie js z e j p r a c y n ie stw ie rd z o n o .

7 In w e n tarz prze d m io tó w zn ajdujących się w m u zeu m kie leckim oddziału P T K 1908—1939 N r 2, 39, 163, 171, M N K i/H /31. I n w e n ta r z p rz e c h o w y w a n y

Zbiory fotografii w muzeach w o j e w ó d z tw a kieleckiego 217

ciny, album rodziny Zam ojskich, album nr 1034, w reszcie liczne lu źn e foto­ grafie utrzym ane w typie visit-portrait.

P od staw ow ym m otyw em kształtującym polityk ę zakupów b yło uznanie w artości dokum entacyjnych fotografii. Od roku 1976 zaczęto rów nież stoso­ w ać kryterium estetyczne oraz kryterium w artości w idzianych z punktu w i­ dzenia historii fotografii. Zakupiono w te d y duże zbiory m ateriałów fotogra­ ficznych od W andy R achalew skiej i Jana K łodaw skiego, członków Sek cji F o­ tograficznej K ieleck iego Oddziału PTK w latach trzydziestych.

F O T O G R A F IE P O Z Y T Y W O W E

Grupą tem atyczną gromadzoną w om aw ianym zbiorze z najw iększą kon­ sekw encją jest zespół fotografii zw iązanych tem atycznie z K ielcam i i K ielec­ czyzną, pojm ow aną um ow nie jako obszar b yłego w ojew ództw a kieleckiego. Z akw alifikow ane tutaj fotografie ilustrują w ygląd m iasta, zajęcia codzienne jego m ieszkańców , różnego rodzaju w ydarzenia polityczne i kulturalne, kraj' obraz h istoryczn y K ielecczyzny. B ogaty zasób zdjęć dotyczy szkolnictw a k ie­ leck iego i różnych instytucji publicznych działających w K ielcach. P rzew a­ żają tu zdjęcia portretow e w yobrażające portrety uczniów i gron n au czyciel­ skich Szkoły H andlow ej M iejskiej — późniejszego Gim nazjum im. Ś niadec­ kich (M NKi/H/2098, 2151, 2152, 2295, 2296, 3075) 8, pensji żeńskiej Marii K rzyża­ n ow skiej (M NK i/H / 2423, 2539, 2540, 2587, 2588, 2590, 2653), G im nazjum im. B łogosław ionej K ingi (MNKi/H/2589), Szk oły M uzycznej (MNKi/H/2871). N ie brak też fotografii ze zjazdów absolw entów szkół kieleckich (MNKi/H/2096, 2297, 2861). Cenną przedstaw icielką tej grupy jest fotografia Stefana Żerom ­ skiego w tow arzystw ie dw óch k olegów z okresu nauki w G im nazjum K ie­ leckim (M N K i/H /72)9. W iększość om aw ianych tutaj pozycji pochodzi z za­ w od ow ych zakładów fotograficznych działających w K ielcach na przełom ie X IX i X X w .10 N ajliczniejszą reprezentację posiadają Zakłady A dam a Ba- dziana i S tan isław a Saneckiego. N ieco m niej jest fotografii w ykonanych przez S tanisław a R achalew skiego i am atorskich (np. MNKi/H/2874, 2712).

M imo u p ływ u lat zdjęcia potw ierdzają na ogół techniczną rzetelność w y ­ konaw ców , pozw alają też zorientow ać się w zapotrzebowaniu odbiorców. S tosow n ie do nich przeważają w om aw ianej grupie zdjęcia pam iątkow e u trzy­ m ane w form acie od 9 X 1 2 do dużego ta b le a u .

8 P o r. f o to g r a f ie z a w a r te w Dla siebie i dla szkoły. Pamiętn ik w y d a n y stara­ n iem pie rw sz y c h abitu rie ntów S zk o ły H an dlowej Miejskiej w Kielc ach,

W a r s z a w a 1909. R e p ro d u k o w a n a je s t t u t a j f o to g r a f ia n r 2098.

• R e p r o d u k o w a n a w : Stefan Żerom ski. K alen darz życia i twórczości. O p rać.

S. K a s z te lo w ic z i S. E ile, K r a k ó w 1961, s. 48— 49. K ilk a in f o r m a c ji n a te m a t te g o z d ję c ia p o d a ł E m il Z a re m b a , Obraz rzeczyw istości kie leckie j w „Sy­ z y fo w y c h pracach”, „ R a d o sto w a . Ilu s tr o w a n y M ie się c z n ik Ś w ię to k r z y s k i"

R. I I I n r 3— 4, s. 53, ry c . 8.

le C h ro n o lo g ię d z ia ła ln o ś c i k ie le c k ic h z a k ła d ó w fo to g ra fic z n y c h p o d a ją : M . J a ­ n ik , Kiele cczyzna i je j m ie szkańcy na starej fotografii (1863—1918). Infor­ m ator w y s ta w y , J ę d r z e jó w 1978 o ra z C. E rb e r, Fotografia w Kielcach. Część I, w i e k X I X , K ie lc e 1979.

218 Maciej Janik

P odobne w konw encji do portretów są fotografie dotyczące k ieleck ich urzędów , organizacji społecznych i zakładów przem ysłow ych. C hronologicznie najstarsza w tej grupie jest pochodząca z roku 1886 fotografia, przedstaw ia­ jąca zespół pracow ników W ydziału C yw ilnego Sądu O kręgow ego w K ielcach, św ietn a jako odbicie panującej w tej in stytu cji hierarchii zaw odow ej (M NKi/ /Н/2390). P ięk n e tableau z roku 1895, sygn ow an e przez Stanisław a R achalew - skiego, przedstaw ia kieleckich członków W arszaw skiego Tow arzystw a C y k li­ stów (MNKi/H/2095). K ilkadziesiąt pozycji liczy zespół fotografii z lat tr zy ­ dziestych X X w ieku, zaw ierający portrety urzędników m agistratów w o je ­ w ód ztw a k ieleck iego (MNKi/H/1081, 2492/1-72, 2493/1-11). W reszcie lata sześć­ dziesiąte i siedem dziesiąte reprezentuje zbiór fotografii dokum entujących w y ­ roby przem ysłu w ojew ództw a kieleckiego.

W artościow ą dokum entację, sięgającą lat osiem dziesiątych X IX w., p osia­ da w zbiorze fotografii M uzeum N arodow ego krajobraz historyczny K ie le c ­ czyzny. Najstarszą jego prezentacją jest album S zc ze k o c in y w yk on an y przez d ziałający do roku 1888 w K ielcach Zakład F otograficzny B ronisław a W ilko- szew sk iego. N a 13 fotografii album u 10 sygn ow an ych jest przez B. W ilko- szew sk iego. Pozostałe trzy w łączono do album u praw dopodobnie później. Praca w ykonana została n iew ątp liw ie na zlecen ie w ła ścicieli dóbr szczeko- ciń sk ich .

Bardzo interesujące są w ykonane w latach 1909— 1915 przez W łodzim ie­ rza A w eryn a fotografie Radoszyc (MNKi/H/867). A w eryn potrafił, w y k a z u ­ jąc charakterystyczną dla amatora ruchliw ość, zaw rzeć w tych obrazach c e l­ ną ob serw ację obyczajow ą, w idoczną zw łaszcza w zdjęciach z jarm arków i uroczystości kościelnych.

D uży zespół fotografii u trw alających w ygląd K ielc i zw iązanego z nim i regionu zakupiono w roku 1977 od Jana K łodaw skiego (MNKi/H/2669-2740). W iększość tych zdjęć w ykonano w latach trzydziestych techniką brom ową. Oprócz fotografii o charakterze czysto dokum entacyjnym znajdziem y tu sze­ reg pozycji dow odzących artystycznych am bicji K łodaw skiego, zm ierzających w kierunku interpretow anego zgodnie z estetyka Bułhaka krajobrazu (np. M NKi/H/2702, 2704, 2703, 2691). Na u w agę zasługuje też w yk on an y z reporta­ żow ym zacięciem cykl fotografii przedstaw iających Bazary w K ielcach.

Czasu pow stania styczniow ego sięga posiadana przez Dział H istorii m u ­ zeum dokum entacja fotograficzna historii narodow ej. Są to luźne portretow e fo to g ra fie (MNKi/H/2498, 2499, 2368, 2426). Pozostałe w chodzą w skład alb u ­ m ów om aw ianych niżej. Z okresu m ięd zyw ojen n ego pochodzi fotograficzne u trw alen ie pam iątek po pow staniach z lat 1794, 1831, 1863 z terenu ów czesn e­ go w ojew ód ztw a kieleckiego (MNKi/H/2380). K ilka fotografii obrazuje pobyt w K ielcach L egionów Piłsudskiego (M NKi/H/2536— 2538). S w oje odbicie w zbiorze posiada także okres w ojn y i okupacji hitlerow skiej. Tworzą je, m a ­ jące charakter reprodukcji w ykonanych znacznie później, fotografie z p a cy ­ fik a cji M ichniow a z 12— 13 lipca 1943 r. (MNKi/H/1997), zdjęcia pozostałe po A dam ie Bandale, uczestniku b itw y pod M onte Cassino, w reszcie 215 sztuk fotokopii instrukcji d yw ersyjnych z okresu 1940— 1943, w ykonanych w A n g lii dla potrzeb polskiego ruchu oporu (MNKi/H/2856).

W yróżniający się ze w zględu na sw oje w artości historyczne zespół m a ­ teriałów tw orzą w om aw ianym zbiorze fotografie a lb u m o w e n . P ozyskane 11 Dowodem na to może być fakt zaprezentowania wielu z nich w postaci

Zbiory fotografii w muzeach w o je w ó d z tw a kieleckiego 219 R y c . 1. J a v e l li — W o j­ c ie c h B ie c h o ń s k i (k o m i­ s a r z R z ą d u N a ro d o w e g o n a w o je w ó d z tw o k r a k o w ­ s k ie ) i R o m a n R o g iń sk i ( k o m is a r z R z ą d u N a ro d o ­ w e g o n a w o je w ó d z tw o p o d ­ la s k ie ), p r z e d 1863 r . Z b io ­ r y D z ia łu H is to rii M u z e u m N a ro d o w e g o w K ie lc a c h

głów n ie w czasie przejm ow ania dóbr podw orskich nie naw iązują w sposób tak oczyw isty do przedm iotu zainteresow ań działu, jak m ateriały charakte­ ryzow ane dotychczas. W iększość stanow ią tutaj fotografie portretow e zaw arte w kilku album ach zasługujących na baczniejszą uw agę. P ierw szy z nich zn aj­ du jem y w księdze inw entarzow ej D ziału H istorii pod num erem 1034. Za­ w iera 24 papierow e karty ze specjalnym i w ycięciam i na fotografie form atu 6 X 9 , których jest 146. O statnie 3 karty są puste. Album , dom agający się dzisiaj pilnej konserw acji, oprawiono w drew niane okładki, zdobione p la ­ kietam i z blachy brązow ej, w których w ytłoczono po 6 m edalionów w g serii m edali przedstaw iających królów polskich, w ykonanej przez J. F. H

olzhaeus-r e p olzhaeus-r o d u k c ji n a w y s ta w ie Portret polski 1840— 1939, p o r. W y sta w a fotografii „Portre t polski 1840— 1939” Spis eksponow anych oryginałów i re produkcji,

220 Maciej Janik

R yc. 2. W ło d z im ie rz A w e ry n — K a r u z e la w R a d o sz y c a c h , 1909— 1915 r. Z b io ry D z ia łu H is to rii M u z e u m N a ro d o w e g o w K ie lc a c h

sera i J. J. R eichla na zam ów ienie Stanisław a A ugusta P o n ia to w sk ie g o 12. Z okładki tyln ej plak iety prawdopodobnie usunięto. Frontyspis album u za­ w iera fotografię jego w łaściciela, w ykonaną przez Zakład Fotograficzny A. F. Zeuschnera w Poznaniu. Licznie reprezentow ane w album ie poznańskie zakłady fotograficzne Zeuschnera i Seyfrieda zdają się w skazyw ać na poznań­ ską, szerzej w ielkopolską jego prow eniencję.

W sw ojej pierw otnej postaci album dokum entow ać m iał historię narodo­ w ą ze szczególnym uw zględnieniem w alk narodow ow yzw oleńczych. S p ełn ie­ n ie tego założenia n ie było trudne. Już w drugiej połow ie X IX w . zakłady fotograficzne w e w szystkich zaborach w y d a w a ły portrety sław n ych Polaków , reprodukcje dzieł m alarzy, zdjęcia obchodów rocznic narodow ych i ludzi zaangażow anych w w alkę z za b o rcą 1S. R eprodukowane w dużych ilościach odbitki rozprowadzano później bezpośrednio z zakładów fotograficznych lub za pośrednictw em księgarni. W iększość fotografii album u przedstaw iających postacie historyczne sygnow anych jest na przykład przez poznańską księgar­ nię Behra, w ydającą zestaw pod nazw ą „Galeria polska”. Oprócz nich m am y

18 A. W ięc ek , Dzieje sztuki medalierskiej w Polsce, K r a k ó w 1972, s. 184. 18 H . L a to ś, Album policmajstra i polskie „cartes de visites”, „ F o to g r a f ia ”

Zbiory fotografii w muzeach w o j e w ó d z tw a kieleckiego 221 R y c. 3. J a n K ło d a w s k i — K in o m a n , la t a tr z y d z ie s te . Z b io ry D z ia łu H is to r ii M u ­ z e u m N a ro d o w e g o w K ie l­ c a c h

tu szereg zdjęć z portretam i osób zw iązanych z antyrosyjskim ruchem spisko­ w ym z końca 1. połow y X IX w., jak np. Franciszek Pantoczek (M NKi/H/ /1034/15) 14 i pow staniem styczniow ym , jak fotografie: W arszawskiej D elegacji M iejskiej z roku 1861 (MNKi/H/1034/29), A n n y H enryki P u stow ójtów n y — adiutantki Langiew icza (MNKi/H/1034/94), W ojciecha B iechońskiego i Ro­ m ana R ogińskiego (M NKi/H/1034/60), gen. Józefa Śm iechow skiego (M NKi/H/ /1034/53), w yk ład ow ców P olskiej Szkoły W ojskow ej w Cuneo (M NKi/H/1034/ /31) i innych (M NKi/H/1034/19-21, M NKi/H/1034/23, MNKi/H/1034/24).

W trakcie użytkow ania koncepcja tem atyczna album u nieco się rozsze­ rzyła. W łączono do niego m ianow icie fotografie prezentujące tzw. ty p y lu ­ dow e, będące reprodukcjam i z rycin oraz fotografie często nie zid en tyfik ow a­ n ych osób, których stosunku do w łaściciela obiektu nie zdołano ustalić. N ie­ które z nich to po prostu osoby o w zględnej popularności w kulturalnych kręgach ów czesnego społeczeństw a polskiego, jak np. solista O pery W ar­ szaw skiej Dobrski (M NK i/1034/144)15.

14 F o to g r a f ia r e p r o d u k o w a n a w : Więźniouńe X Pawilonu w latach 1834— 1925. K atalo g stałej ekspozycji M uzeum X Pawilonu C yta deli Warszawskiej,

s. 161 fo t. 588, s. 173.

15 F o to g r a f ia r e p r o d u k o w a n a w : W. Ż d ż a rs k i, Historia fotografii w arszaw skiej,

2 2 2

Innym rodzajem album u fotograficznego jest album w iązan y w In w en ta ­ rzu Działu H istorii z rodziną Zam ojskich. Fotograficzne k on terfek ty człon ­ ków tego rodu istotnie są tutaj najczęstsze, co w album ie rodzinnym — bo do takiego typu ten w ła śn ie należy, m a określoną w ym ow ę. P recyzyjn ej a try - bucji obiektu nie zdołano jednak dotąd przeprowadzić. Z w iązek album u z k rę­ giem arystokracji polskiej drugiej połow y w ieku X IX jest przyczyną, dla której znajdujem y w nim pozycje sygn ow an e przez n ajw yb itn iejszych przed­ staw icieli fotografii tego okresu: B eyera (MNKi/H/1797/71, 1797/98, 1797/128, 1797/119, 1797/129, 1797/8, 1797/11, 1797/9), R zew uskiego, K locha i D u tk iew i­ cza, Trzem eskiego, Brandla 16. N ie brak też w yb itn ych fotografów zagranicz­ nych: Nadara (M NKi/H/1797/54, 1797/74, 1797/90, 1797/116) i D isderiego — obrotnego w yn alazcy fotografii w form acie carte de visite (M NKi/H/1797/76. 1797/89). W łaśnie w form acie w izy to w y m utrzym anych jest najw ięcej zdjęć. N ie brak jednak i bardzo dobrych fotografii w iększych, tak zw anych g a b i­ netow ych (np. M NKi/H/1797/140, 1797/143, 1797/59, 1797/41, 1797/61). N ajstar­ sze zdjęcia spośród pom ieszczonych w album ie pochodzą z przełom u lat p ięć­ dziesiątych i sześćdziesiątych X IX w . Jego term inus ante quem w yznacza natom iast am atorska fotografia chłopca leżącego na łące, którą datow ać m ożna na lata dziew ięćdziesiąte X IX w . W szystkie fotografie, w odróżnieniu od sam e­ go album u pozbaw ionego okładek, odznaczają się bardzo dobrym stanem za­ chowania. U m ieszczone na odw rocie podpisy pozwalają w w ielu przypadkach przeprowadzić identyfikację sportretow anych postaci.

Z rodziną Zam ojskich w iązać chyba należy także in n y album — tym razem zdjęć amatorskich, opatrzony num erem 1796. A lbum utw orzony jest z 25 kart, na których rozklejono w ykonane na papierach dziennych i zaopa­ trzone w odręczne podpisy fotografie o w ym iarach 6 X 9 , 8 X 1 1 , 8 X 1 3 cm. Jedynym zdjęciem nieam atorskim jest portret Stefana P otockiego w y k o n a n y przez Zakład B. H ehnera w K rakow ie. K ierując się danym i zaw artym i w podpi­ sach m ożna ustalić chronologię album u na lata 1904— 1908. Wśród autorów fotografii oprócz członków rodziny Zam ojskich znajdziem y: K saw erego K ra­ sickiego, L iliannę Lubom irską, A ntoniego M adeyskiego, C ecylię K om orow iczo- w ą. A lbum pom yślany został jako rodzinny, ale na sposób bardziej n ow o­ czesny jak poprzednie. Tw orzące go zdjęcia stanow ią notatnik fotograficzny z w yjazdów , spotkań rodzinnych, dokum entują w ygląd m iejsc, do których później często wracano pam ięcią. Spotkać tu rów nież m ożna zdjęcia krajobra­ zu czy też potraktow ane na zasadzie ciekaw ostki fotografie przedstaw icieli „gm inu”, jak na przykład pozycje podpisane Z obory do m leczarni, M a rc h e w ­ ka — portier. Jeśli album num er 1795 pow stał w okresie panow ania fotogra­ fii zaw odow ej, to album op isyw an y obecnie charakterystyczny jest dla w czes­ nego rozwoju fotografii am atorskiej.

ie I n f o r m a c ji n a te m a t fo to g r a f ii p o ls k ie j d ru g ie j p o ło w y X IX w . d o s ta r ­ c z a ją A . M aciesza, Historia fotografii polskiej w latach 1839— 1889, P ło ck

1972; J . A n d ru s z k ie w ic z , Fotografia wileń ska w okresie do 1914 r. Referat na I Ogólnopolskie S y m p o z ju m Historii Fotografii w Lublinie, L u b lin

1971 (m a sz y n o p is); J . M ie rz e c k a , L w o w sk ie środowisko fotograficzne do 1939 r. Referat na I Ogólnopolskie S y m p o zju m Historii Fotografii w Lu­ blinie, L u b lin 1971 (m a te r ia ł p o w ie lo n y ); W . Ż d ż a rsk i, op. cit., J . K o ziń ­

Zbio ry fotografii w muzeach w o je w ó d z tw a kieleckiego 2 2 3

W zbiorach D ziału H istorii zachow ało się także w ie le cennych fotografii portretow ych, w ystęp u jących niezależnie od album ów, choć z nim i niegdyś zw iązanych. I tu w śród w yk on aw ców znajdziem y nazwiska: B eyera (M NKi/ /Н/2475/4, 2475/15), M ieczkow skiego (MNKi/H/2481/5-8), Disderiego (MNKi/H/ /2475/19, 6, 5). N a u w agę zasługują też dwa w ięk sze portrety znanej w ar­ szaw skiej fotografki J ad w igi Gołcz (MNKi/H/2481/2, 4).

Najnow szą pozycją w „sekw encji album ow ej” om aw ianego zbioru jest grupa 7 album ów ofiarow anych m uzeum w roku 1977 przez Ludwika Dom o- nia, oficera W ojska P olsk iego w okresie m iędzyw ojennym , uczestnika b itw y pod M onte Cassino. M ateriały w nich zaw arte i w tym w iele fotografii obej­ m ują okres od początku naszego w iek u do roku 1969. Stanow ią zaś celow o skom ponowaną całość, dokum entującą drogę życiow ą ofiarodaw cy św iadom e­ go w ażności i dram atyzm u ch w ili dziejow ej, którą przyszło mu przeżyć.

N E G A T Y W Y

Oprócz fotografii pozytyw ow ych w D ziale H istorii Muzeum Narodow ego przechow yw ane są negatyw y. P ierw sze spośród w ielu pozyskano do zbiorów od W andy R achalew skiej z K ielc w roku 1977. Z nalazły się tutaj m iędzy in ­ nym i brom ożelatynow e p ły ty szklane, zakupione jeszcze przez jej ojca S ta­ nisław a R achalew skiego, prow adzącego do roku 1907 znany w K ielcach za­ kład fotograficzny. N ajliczn iejszy zespół stanow i jednak cykl 356 n egatyw ów szklanych i błonow ych (m ałoobrazkowych) zrealizow anych w latach 1912— 1936 przez w yb itn ego fotografika polskiego H enryka Poddębskiego (MNKi/H/2834­ -2931), a pośw ięconych krajobrazow i i zabytkom w ojew ództw a kieleckiego. Oprócz w alorów czysto dokum entacyjnych posiadają one także spore w artości artystyczne. Na podobny sąd zasługują n eg a ty w y zrealizow ane w latach trzy­ dziestych przez Jana K łodaw skiego z K ielc, które przedstaw iają odbyw ające się tutaj targi (M NKi/H/2669/1-8), O gólnopolską W ystaw ę Fotografiki (MNKi/ /Н/2714), start do zaw odów m otocyklow ych. Interesującym przyczynkiem do historii m uzeum są dw a diap ozytyw y szklane używ an e w latach trzydziestych w kinach kieleck ich do reklam y zbiorów M uzeum Św iętokrzyskiego PTK (MNKi/H/2713).

218 n egatyw ów m ałoobrazkow ych, przedstaw iających w yd aw an e w A nglii w latach 1940— 1943 dla polskiego ruchu oporu instrukcje dyw ersyjne, po­ siada charakter kopii w ykonanych w latach siedem dziesiątych (MNKi/H/2856).

MUZEUM LAT SZKOLNYCH STEFANA ŻEROMSKIEGO

W KIELCACH

N iew ielk i, lecz cenny zbiór fotografii przechow yw any w tym m uzeum liczy około 50 obiektów zgrupow anych w 6 pozycjach inw entarza i pochodzących z okresu od la t sześćdziesiątych X IX w . do roku 1911. Z przekazu Moniki Żerom skiej trafiło do m uzeum 20 fotografii kolegów Żerom skiego z lat gim ­ nazjalnych (nr 111). Znajdujące się na zdjęciach dedykacje podkreślają ich pam iątkowość, czasem pozw alają ustalić chronologię w ykonania, przede w szy­ stkim zaś ew okują klim at em ocjonalny, w jakim funkcjonow ały. 16 spośród nich w ykonano w tak często odw iedzanym przez gim nazjalistów kieleckich

Maciej Janik

Zakładzie B ronisław a W ilkoszew skiego, po jednym u Jana M ieczkow skiego w W arszawie (nr 111/5), Józefa G rodzickiego w Radom iu (nr 111/11), Juliana K oppelm ana w P iotrkow ie (nr 111/23) oraz w firm ie W ilkoszew ski i Gro­ dzicki w W arszawie.

Od H eleny Janczew skiej zakupiono zbiór fotografii przedstaw iających p i­ sarzy polskich i obcych X IX w . oraz 19 portretów znanych Żerom skiem u aktorów scen w arszaw skich (nr in w 131). Wśród nich na u w agę zasługuje piękny jednolity stylistyczn ie cykl fotografii Konrada Brandla przedstaw ia­ jących różne w cielen ia sceniczne A lojzego Żółkow skiego i Józefa K rólikow ­ skiego 17. Znajdziem y tutaj rów nież dw ie fotografie K arola B eyera z w yob ra­ żeniem podobizn Zygm unta K rasińskiego i Józefa K raszew skiego.

W tak zorientow anym tem atycznie zbiorze n ie m ogło oczyw iście zabraknąć fotografii utrzym anych w ty p ie tableau. M am y ich tutaj dw ie. P ierw sza w y ­ konana przez B. W ilkoszew skiego w roku 1886 przedstaw ia m aturzystów Gim nazjum K ieleckiego, w śród których w id n ieje S tefan Żerom ski (nr 132). Druga datow ana na lata 1884— 1885 u w ieczniła zjazd w ychow anków jednego z gim nazjów w arszaw skich. Zaw iera zaś m iędzy innym i portrety Franciszka M. Sobieszczańskiego i Zenona Przesm yckiego.

MUZEUM HENRYKA SIENKIEWICZA W OBLĘGORKU

F O T O G R A F IE P O Z Y T Y W O W E

Zgromadzone tutaj fotografie tworzą kolekcję bardzo jednolitą tem atycz­ nie i prow eniencyjnie, aczkolw iek nieco trudną do oszacow ania ilościow ego. Część fotografii pozostaje bow iem w obrębie porządkowanej biblioteki. N aj­ w ięk szy zespół stanow i 267 zdjęć architektury, m alarstw a i rzeźby europej­ skiej zakupionych 20.02.1970 r. od Zuzanny Sienkiew iczow ej. Fotografie te przyw iezione zostały przez pisarza z jego licznych w yjazdów do N iem iec, W łoch i Francji. W w iększości też w ykonane zostały w zagranicznych zakła­ dach fotograficznych, chociaż S ien k iew icz fotografow ał rów nież sam odzielnie. W zbiorach m uzeum zachow ał się należący do niego aparat fotograficzny, u żyw any być m oże podczas w y p ra w y afrykańskiej z roku 1890 (nr 67).

Około 60 fotografii zaw artych jest w album ie rodzinnym Sienkiew icza '(nr 4 1 6 )18. Zdjęcia rodzinne i portrety pisarza znajdujem y rów nież poza albu­

mami. Przedstaw iają one S ien k iew icza z dziećm i (nr 792— 794, 789), jego sam ego w gabinecie w arszaw skim (nr 210), stanow ią w reszcie dokum entację sięgającą od lat m łodzieńczych pisarza poprzez lata sukcesów literackich pod­ kreślone uroczystościam i jubileuszow ym i (nr 55, 134— 142) aż po śm ierć 19.

N iezw yk le cen n y ze w zględ u na sw oje w artości historyczno-artystyczne jest zespół fotografii z w idokam i m iejscow ości w ym ien ion ych w T rylogii S ien k ie­ w icza. Tworzą go fotografie M ichała Greim a z K am ieńca Podolskiego i M. P

u-17 O p o ls k ie j fo to g ra fii t e a t r a l n e j i d z ia ła ln o ś c i B r a n d la w ty m z a k re s ie p i ­ sze E. M a k o m a s k a , W y s ta w a fotografii teatraln ej w Warszawie, „ F o to ­

g r a f ia " n r 1, 1960.

18 W z b io r a c h p rz e c h o w y w a n e s ą je s z c z e d w a ta k i e a lb u m y , ty le że p o z b a ­ w io n e fo to g r a f ii (n r 382, n r 702).

Zbiory fotografii w muzeach w o j e w ó d z tw a kieleckiego 225

Ryc. 4. Michał Greim — Zamek w Kam ieńcu Podolskim , przed 1901 r. Zbiory Muzeum H enryka Sienkiew icza w Oblęgorku

226 M a c i e j Jan ik

Ryc. 5. A leksander Karoli — Henryk Sienkiew icz podczas pracy w sw oim gabinecie warszawskim . Zbiory Muzeum Henryka Sienkiew icza w Oblęgorku

chaczew skiego z Poniew ieża. P ierw szy dzięki m onografii Juliusza G arzteckie- go zajął w ysok ie m iejsce w dziejach fotografii polskiej jako jeden z n a jw y ­ b itniejszych jej p rze d sta w icieli20. N iew iele natom iast w iem y o Puchaczew - skim . F otografie M ichała Greima naklejone są na kartony sygnow ane „Po- kornyj Odessa” i pom ieszczone w teczce opatrzonej napisem Z a m k i i z a m e c z ­ k i p o ls k ie n ie je d n o k r o tn ie w z m i a n k o w a n e w tr y lo g ii. Do kartonów , których jest 25, dołączono w yk az sporządzony ręką Greima, a adresow any do Jadw igi Z aleskiej w Gorczycznej, w y sła n y z K am ieńca dnia 15/28 X II 1901 r. Otrzy­ m ane fotografie Zaleska podarowała następnie H enrykow i Sienkiew iczow i. Podobnych album ów m iała zam ów ić jeszcze dw adzieścia 21. Z a m k i i z a m e c z k i p o ls k ie należą do tych zdjęć Greima, o których istn ien iu w iedziano dotąd je d y n ie na podstaw ie korespondencji i w zm ianek biograficznych.

R ów nie cenne ze w zględ ów historycznych, choć nieco słabsze technicznie, są fotografie Puchaczew skiego, zbieżne być m oże chronologicznie z albumem G reima. Fotografii tych naklejonych na kartony jest 30, chociaż dołączony

80 Juliusz Garztecki, M istrz zapom n ian y. O M ichale G reim ie z K am ieńca„

Kraków 1972.

Zbiory fotografii w muzeach w o j e w ó d z tw a kieleckiego 227

do nich opis m ów i o 32. Z najdujem y w śród nich w idoki Lubicza, W ołm on- towicz, U pity, K iejdan.

N E G A T Y W Y

Oprócz fotografii pozytyw ow ych M uzeum w Oblęgorku posiada w sw ych zbiorach kilka (8) n egatyw ów . Są to klisze szklane form atu 1 3 X 1 8 z lat 1890— 1900 zrealizow ane przez Stanisław a W itkiew icza, przedstaw iające S ien ­ kiew icza oraz krajobraz g ó r s k i22. A m atorskie zainteresow anie fotograficzne ojca kontynuow ał syn — W itkacy, nadając im tak doceniany dziś kształt ar­ tystyczny.

PAŃSTWOWE MUZEUM IM. PRZYPKOWSKICH W JĘDRZEJOWIE

Zbiór fotografii pozytyw ow ych znajduje się w całości w obrębie działu określanego jako H istoryczno-A rtystyczny. N eg a ty w y natom iast znalazły m iej­ sce w bibliotece m uzeum , gdzie objęto je zasadam i opracowania w ła ściw y m i dla bibliotek. Uznano, iż zasady te pozw olą szybciej skatalogow ać zbiór po uprzednim objęciu go niezbędną księgą inw entarzow ą. Wadą tak pom yślanego zabiegu jest niekorzystne rozbicie zbioru na dw a działy. W przyszłości jednak przew idziana jest m ożliw ość w ykonania kart katalogu naukow ego w e w sp ół­ pracy z D ziałem H istoryczno-A rtystycznym .

F O T O G R A F IE P O Z Y T Y W O W E

Pierw sze fotografie datow ane na drugą połow ę X IX w. zakupiono do zbio­ rów m uzeum od E lżbiety D ruckiej-L ubeckiej. Znalazła się wśród nich teka 10 fotografii z w idokam i architektury W enecji i innych m iast w łosk ich (nr 51), kilka fotografii ze znanego album u Karola Beyera przedstaw iającego W y­ staw ę Starożytności i P rzedm iotów Sztuki w W arszaw ie w 1856 r.23, w reszcie kilka fotografii portretow ych w typ ie cartes de visites.

G łów ny zrąb zbioru tw orzy 420 fotografii zw iązanych z osobą Feliksa Przypkow skiego i datow anych na lata 1890— 1940 (MPJ/SH/1607-2027) 24. W

ie-22 O W itk ie w ic z u n ie w s p o m in a n ic J . S u n d e r b a n d w Początkach polskiej fotografii tatr zańskiej, „ F o to g r a fia ” n r 2/68, 3/69, 4— 6/70.

M Z a c h o w a ły się ty lk o 3 p e łn e e g z e m p la rz e te g o a lb u m u . P o s i a d a ją je B i- b io te k a Z a k ła d u N a ro d o w e g o im . O ss o liń s k ic h , B ib lio te k a J a g ie llo ń s k a i B ib lio te k a P A N K ra k ó w .

14 T a d e u s z P rz y p k o w s k i, P ań stw ow e M uzeum im. Przypkow skich w J ędrze­ jowie, [w :] „R o czn ik M u z e u m Ś w ię to k r z y s k ie g o ” t. 4, K ra k ó w 1967, s. 20.

228 Maciej Janik

le z nich w ykonał sam F elik s P rzypkow ski, który do sw oich licznych zaintere­ sow ań w łączył rów nież sztukę operow ania kamerą fotograficzną. Pozostałe w y k on ali jego syn Tadeusz, P aw eł Romuaid K ow alczew ski, fotografow ie za­ w od ow i z Jędrzejow a, w ojsk ow i stacjonujący w tym m iasteczku w okresie I w o jn y św iatow ej.

N ajstarsze zdjęcia należałoby pow iązać z osobą Feliksa Przypkow skiego. N ależą do nich: w idok D ziałoszyc z ok. 1895 r. (MPJ/SH/1627), w idok u licy K ieleck iej w Jędrzejow ie przed rokiem 1900 (MPJ/SH/1828), zdjęcie kościoła Św . Trójcy w ykonane przed przebudową jego sygnaturki (M PJ/SH/1899). Znaczne w artości historyczne posiadają fotografie Feliksa P rzypkow skiego obrazujące przem iany architektury klasztoru C ystersów w Jędrzejow ie. U trw a­ liły one m iędzy innym i w ygląd rozebranych fragm entów rom ańskiego kapi­ tularza (MPJ/SH/1942, 1943). Sw oją pasję dokum entalisty otaczającego go śro­ dow iska realizow ał F elik s Przypkow ski bardzo system atycznie. Będąc człon­ kiem PTK, którego oddział w Jędrzejow ie pow ołał w 1909 roku, rozum iał znaczenie fotografii utrw alającej obrazy ziem i rodzinnej 25. N ie tylk o zresztą sam fotografow ał, ale i zbierał fotografie innych autorów. D zięki tem u w zbio­ rze m uzeum znalazło się kilkadziesiąt interesujących fotografii P aw ła Ro­ m ualda K ow alczew skiego z lat 1916— 1917. K ow alczew ski z w ykształcenia m alarz — uczeń Gersona, zaw arł w nich nie tylko szereg realiów życia co­ dziennego m ałego m iasteczka, ale i w artości w ynikające z jego czysto arty­ stycznego ujm ow ania rzeczyw istości (np.: fot. 1844, 1857, 1858, 1865/1, 2, 1853). Grupę tem atycznie najliczniejszą w om aw ianym zbiorze tworzą fotografie dotyczące Jędrzejow a i krajobrazu historycznego jego okolic. Obejmują one w id ok i jędrzejow skiego rynku w latach 1900— 1941 (MPJ/SH/1607— 1635), ulic i peryferii Jędrzejow a (MPJ/SH/182?— 1894), kościoła Sw. Trójcy (M PJ/SH/ /1895-1920), posesji Przypkow skich (M PJ/SH/1636-1655), klasztoru C ystersów (M PJ/SH/1921-1982), zabytków regionu jędrzejow skiego (MPJ/SH/1983-2027).

Bogato reprezentow any jest tem at życia codziennego Jędrzejow a przed rokiem 1918 i w okresie m iędzyw ojennym . Z najdziem y tu w yk on an e głów n ie przez Feliksa P rzypkow skiego i P aw ła K ow alczew skiego zdjęcia jarm arków (M PJ/SH/1680-1721), uroczystości w Jędrzejow ie w latach 1914— 1938 (M PJ/ /1722-1762), w ydarzeń politycznych (M PJ/SH/1729-1931). Odznaczające się du­

żym realizm em , a u K ow alczew skiego w yjątkow ą dbałością o nieupozow any autentyzm portretow anych sytuacji, stanow ią one imponującą i rzadką w na­ szych zbiorach kom pleksow ą dokum entację życia m ałego m iasteczka. Dopro­ w adzona jest ona do II w ojn y św iatow ej. Z tego okresu, a dokładnie z sierp­ nia 1943 r. pochodzi 11 odbitek fotograficznych z archiw alnych zdjęć, przed­ staw iających pogrzeb funkcjonariuszy w ładz hitlerow skich, Haupnera i Grblla,

zastrzelonych przez partyzantów w Jędrzejow ie.

Bardzo duża grupa fotografii odnosi się do w ypadków I w ojn y św iatow ej i do stacjonujących w Jędrzejow ie w ojsk austriackich, szczególnie zaś leg io ­ nistów Piłsudskiego. Fotografie te w ykonane zostały głów n ie przez am atorów, niejednokrotnie w w arunkach polow ych. Stąd z jednej strony biorą się ich częste braki techniczne, z drugiej zaś brutalny realizm tak dobitnie charakte­ ryzujący czas w ojny. Do zbioru Feliksa P rzypkow skiego fotografie te trafiły

25 K ilk a sp o śró d ty c h fo to g ra fii z re p ro d u k o w a n o w : Kielecczyzn a i je j m ieszkań cy na starej fotografii (1863— 1918). Informator w y s ta w y , J ę d r z e ­

Zbiory fotografii w muzeach w o je w ó d z tw a kieleckiego 229

Ryc. 6. Feliks Przypkow ski — Chłopskie dzieci w krajobrazie nadnidziańskim , ok. 1905 r. Zbiory Państw ow ego Muzeum im. Przypkowskich w Jędrzejow ie

różnym i drogami. Zdjęcia przedstaw iające egzekucję w M iechow ie (M PJ/SH / /2017) i w W odzisław iu (M PJ/SH/2018) otrzym ał P rzypkow ski za pośrednic­ tw em H enryka Palestra, lekarza p ow iatow ego w Jędrzejow ie w okresie oku­ pacji austriackiej. W iększość zbioru fotografii legionow ych (M PJ/SH/2283­ -2408) dotarła do Jędrzejow a dzięki zaprzyjaźnionym z dom em Przypkow skich legionistom . Tak stało się w przypadku fotografii frontow ych z roku 1916 (MPJ/SH/2347-2373) przysyłanych do Jędrzejow a przez Tadeusza B iałk ow ­ skiego.

Zgodnie ze statutow ym i obow iązkam i w zakresie grom adzenia zbiorów do D ziału H istoryczno-A rtystycznego trafiły także fotografie dokum entujące za­ interesow ania kolekcjonerskie rodziny P rzypkow skich oraz historię ruchu b i­ bliofilskiego. N ależą do nich 62 zdjęcia zegarów słonecznych F eliksa P rzyp ­ kow skiego w ykonane do I katalogu jego zbiorów przez Rom ana Pollaka (M PJ/SH/381-442). Z estaw ten obrazuje stan kolekcji w latach trzydziestych, ma w ięc sporą w artość historyczną.

W roku 1966 zakupiono od K azim ierza W itkiew icza z K rakowa tzw . A r­ chiw um K apituły Orderu B iałego Kruka. T en obszerny zbiór liczący 1097 jednostek inw entarza zaw iera także 93 zdjęcia członków Zakonu B ib liofilsk

ie-230 M a c i e j J a n ik

Ryc. 7. P aw eł Romuald K ow alczewski «— Jarmark w Jędrzejowie, 1916 r. Zbiory Państwowego Muzeum im. Przypkowskich w Jędrzejowie

go oraz uroczystości organizow anych przez Tow arzystw o M iłośników K siążki w K rakow ie w latach trzydziestych.

Oprócz om ówionych fotografii pozytyw ow ych w bibliotece m uzeum p rze­ chow yw any jest bardzo cenny album fotografii brom oolejow ych K rako w a w y ­ konanych przez Tadeusza Przypkow skiego 26. Album pow stał w okresie pracy autora w K rakow ie, gdzie spraw ow ał funkcję refere n ta ds. k u ltu ry przy p re ­ zydencie m iasta. Szata typograficzna album u, tekst, w reszcie 22 przetłoki wszystko to jest dziełem bądź też w ynika z inspiracji Tadeusza P rzyp ko w skie­ go. Z trzech istniejących egzem plarzy album u jeden posiada belgijska rodzina królew ska, drugi B iblioteka Jagiellońska, trzeci jędrzejow skie m uzeum 27.

Zbiór fotografii pozytyw ow ych M uzeum im. P rzypkow skich pod w zględem technik w ykonania stanow i całość dość zróżnicowaną. N ajstarsze spośród za­ chow anych w nim fotografii zrealizow ano na papierach dziennych z suchych szklanych p łyt brom osrebrow ych. Dotyczy to zwłaszcza wczesnych fotografii Feliksa Przypkowskiego. Lepszymi papieram i m ark i C ellofix-P apier posługi­ w ał się P aw eł Rom uald Kowalczewski. P ap iery te otrzym yw ał od austriackich wojskow ych przebyw ających w Jędrzejow ie w latach 1916— 1917. F otografie

*e T. Przypkowski, Cracovie, Jędrzejów 1931.

87 D zieło w ręczono królowej belgijskiej w końcu stycznia 1933 roku za po­

średnictwem posła polskiego w B elgii T. G. Jackowskiego, por. T. G. Jac­ kowski, W w alce o polskość, Kraków 1972, s. 385.

Zbiory fotografii w muzeach w o je w ó d z tw a kieleckiego 2 3 1

bliższe naszej w spółczesności zrealizow ano na papierach brom owych. Spośród technik szlachetnych reprezentow any jest jedynie przetłok brom oolejow y, w którym w ykonano zdjęcia album u o K rakowie.

N E G A T Y W Y

Jak już w skazano w yżej, zbiór n egatyw ów M uzeum im. Przypkow skich znacznie przew yższa sw oją liczebnością zbiór fotografii pozytyw ow ych. Jego trzon stanow ią n eg a ty w y m ałoobrazkow e, w ykonane przez Tadeusza Przyp­ kow sk iego aparatem Leica po roku 1930. M niej, bo 849, jest negatyw ów szklanych. N ajstarsze z nich zrealizow ane przez Feliksa P rzypkow skiego po­ siadają form aty 9 X 1 2 (M PJ/N/1786 a, b, 1595), 1 3 X 1 8 (MPJ. KW. 2024), 1 8 X 2 4 (MPJ. KW. 2203). Czasem pow stania sięgają ostatniego dziesięciole­ cia X IX w iek u (MPJ. KW. 1786/9, 10). W iele z tych klisz, posiadając sw oje odpow iedniki w zbiorze fotografii p ozytyw ow ych (np. nr 1685/1-5, 1595/28, 27), pozw ala na całościow e opracow anie danego zdjęcia z dokładnym u w zględ n ie­ niem techniki jego w ykonania.

Podobnie jak w grupie fotografii pozytyw ow ych, tak i tutaj stosunkow o najliczniejsze są n eg a ty w y dokum entujące w ygląd Jędrzejow a i jego okolic. N ie bez znaczenia dla ugruntow ania się takich proporcji tem atycznych zbioru b y ły obow iązki zaw odow e F eliksa Przypkow skiego, zm uszające go do czę­ stych w yp raw poza m iasto. Ich w yn ik iem są fotografie kościołów w N aw a- rzycach (MPJ. KW. 1786/139), M ieronicach (MPJ. KW. 1786/133), M nichow ie (MPJ. KW. 1786/136), w id ok i Chęcin (MPJ. KW. 1786/143-150), Mokrska. Ze sw oim aparatem fotograficznym penetrow ał Przypkow ski naw et podwórka jędrzejow skie z ich nagrom adzeniem różnych bud okolonych dziuraw ym i pło­ tam i, dom ów o siodłatych ze starości dachach (MPJ. KW. 1786/122-125). Z godnie z głów n ym i tem atam i fotografii p ozytyw ow ych także i tutaj znaj­ dziem y fotograficzne obrazy z jarm arków (MPJ. KW. 1595), zdjęcia klasztoru cystersów (MPJ. KW. 1866/13-19) i najbliższego otoczenia posesji P rzypkow ­ skich (MPJ. KW. 1685/1-5). Interesującym przyczynkiem do zainteresow ań fotograficznych F eliksa Przypkow skiego są datow ane na lata 1902— 1904 d w ie fotografie stereoskopow e.

N ajliczniejszą kilkutysięczną grupę n eg a ty w ó w stanow ią fotografie w y k o ­ nane przez Tadeusza Przypkow skiego. O dzw ierciedlają one w szystkie okresy jego w iernego zainteresow ania sztuką fotograficzną, począw szy od pierw szych zdjęć z roku 1915, w yk on an ych aparatem na kliszach form atu 6 X 9 , a skoń­ czyw szy na n egatyw ach błonow ych z lat p ięć d ziesią ty ch 28. W tym dość d łu ­ gim przedziale czasu zdobyw ał Przypkow ski nagrody na w ystaw ach fotogra­ fii w Polsce i za granicą. Przed w ojną b y ł członkiem Fotoklubu Polskiego i Fotoklubu W arszaw skiego, od lutego 1946 roku członkiem ZPAF. Od roku 1930 p osługiw ał się g łó w n ie aparatem Leica. Stąd w zbiorze utw orzonym przez fotografie jego autorstw a przew ażają, porozm ieszczane w kilku albu­ mach, n eg a ty w y m ałoobrazkow e. D okum entują one liczne podróże Przypkow

-28 D o k ła d n ie o d z ia ła ln o ś c i f o to g ra fic z n e j. T . P rz y p k o w s k ie g o p is z ę w a r t y ­ k u le : P r z y p k o w s k i b y ł te ż fotografem, „ F o to g r a fia ” 3/11/78 s. 38— 42, z a ­

w ie r a ją c y m t a k ż e k il k a jeg o fo to g r a f ii w y b r a n y c h ze z b io r u ję d r z e jo w ­ skiego.

232 Maciej Janik

Ryc. 8. Feliks Przypkowski lub Paw eł K ow alczew - ski — Gazeciarz z Jędrzejowa, 1916 r. Zbiory Pań­ stw ow ego Muzeum im. Przypkowskich w Jędrze­

jowie

skiego po Europie (M PJ/N/KW . 1878, 1457), jego fascynacje stolicą (M P J/N / /KW. 1457), zainteresow ania regionem , z którego się w yw od ził (M PJ/N/KW . 1673). Szczególnie duże w artości historyczne, niezależnie od w artości arty­ stycznych, posiada dorobek fotograficzny Tadeusza P rzypkow skiego z okresu, g d y od w iosn y 1935 odpow iedzialny był za spraw y propagandy k u ltu raln o­ -artystycznej w W arszawie. P rzech ow yw an e w m uzeum n eg a ty w y z tego okresu, pow iększone o prace Zofii C hom entow skiej (MPJ/N/2173/1-113), za­ m ykają się liczbą około 2 ty sięcy sztuk (M PJ/N/KW c. 1436/938-1061, KWc. 1436/1-937). Stanow ią św iadectw o w ygląd u stolicy i jej m aterii architekto­ nicznej. W iele spośród nich w eszło w skład opracow yw anego przez P rzyp ­ kow skiego w latach 1936— 1938 sześciotom ow ego cyklu album ow ego pt. Piękn o W a rsza w y.

Z fotografii niew arszaw skich a późniejszych, na niew ątp liw ą uw agę za­ sługują n eg a ty w y zdjęć zabytków b yłych pow iatów jędrzejow skiego i w łosz- czow skiego oraz dokum entacja zdjęciow a znanej kolekcji dzieł sztuki L u d w i­ ka K ielbassa z Sudołu (M PJ/N/KW . 1673/1-1200).

Z biory fotografii w m uzeach w o je w ó d ztw a kieleckiego

233-Odrębną p row en ien cyjn ie całość stanow i zbiór n egatyw ów po F elik sie .Sobotcie, nauczycielu m ieszkającym przez p ew ien czas w Jędrzejow ie. 19 VII 1933 r. zupełnie b ezinteresow nie podjął się on w ykonania dokum entacji foto­ graficznej polichrom ii kościoła pocysterskiego w ykonanej w latach 1734— 1739^ przez A ndrzeja R adw ańskiego 29. Słusznie przew idyw ał, iż m alow idła te znisz­ czone przez pożar i jego następstw a pow oli, lecz stale rujnow ane przez odpa­ dające k a w a ły sufitu i ścian w niedługim czasie przestaną istnieć. D zisiaj po częściow ym sp ełnieniu się tej prognozy zrealizow ana przez Sobottę doku­ m entacja (M PJ/N/1845/1-7, 1846/1-3) stanow i cenne źródło do badania późno- barokow ego w ystroju m alarskiego kościoła cystersów w jego pełnym w y ­ razie 80.

M U Z E U M R E G IO N A L N E W O ST R O W C U Ś W IĘ T O K R Z Y S K IM Zbiór fotografii M uzeum R egionalnego w Ostrowcu Ś w iętokrzyskim w k oń ­ cu 1978 roku liczył 43 p ozycje inw entarza, obejm ujące około 547 sztuk foto­ grafii w tym 9 negatyw ów . Spośród nich około 286 datow ać można na drugą połow ę X IX w. i przełom X IX /X X w ieku, 41 na okres m iędzyw ojenny, 219 na II w ojn ę św iatow ą i jedna pozycja dotyczy okresu po II w ojn ie św iatow ej.

W iększość fotografii pozyskano od osób i instytucji zw iązanych z O strow ­ cem Św . lub jego najbliższym i okolicam i. Z w iązek kolekcjonow anych m ate­ riałów fotograficznych z terenem działania m uzeum w yraża n ie tylko ich prow eniencja, ale i tem atyka. Od roku 1969 zauw ażyć można, iż fotografie stanow ią coraz w ażniejszą pozycję w zakupach ostrow ieckiego m uzeum .

FOTOGRAFIE POZYTYWOWE

Najokazalszą grupę tem atyczną stanow ią fotografie zw iązane przedstaw ia­ ną treścią z Ostrowcem Św iętokrzyskim . W ykonane zostały zarów no przez fotografów zaw odow ych, jak i przez am atorów fotografii działających w oko­ licach Ostrowca praw dopodobnie od początku X X w ieku. Jednym z nich b y ł H ubert K aszubski. Trzy w yk on an e przez niego zdjęcia p rzechow yw ane w zbio­ rze m uzeum przedstaw iają fragm enty cukrow ni w Częstocicach przed ro­ kiem 1914 (nr 74— 76). Przez am atorów w ykonane zostały w w iększości rów ­ nież fotografie album u nr 402 zakupionego do zbiorów w roku 1975. Ze w z g lę ­ du na w artości historyczne zasługuje on na dokładniejsze om ów ienie. 167 tw o ­ rzących go zdjęć podzielono na dw ie części tem atyczne. P ierw sza nosi tytu ł B ild e r aus d e m russisch-japonischen K rie g e 1904— 1905, erhalten vo n Hrn. S ta n isla w Izdebski T eiln eh m er d er K rieg es i zaw iera 37 fotografii. P ozostałe 130 znajdują się w części drugiej zatytułow anej B ild er aus d em europäischen K rie g e 1914— 1916.

Zdjęcia pierw szej części album u p ierw szy jego w ła ściciel otrzym ał od S ta­ n isław a Izdebskiego, uczestnika w ojny, później kierow nika w alcow n i w Za­ 29 Por. Korespondencja F eliksa Sobotty w tej sprawie: (MPJ/SH/227/1—7). 80 Charakteryzowane n egatyw y posiadają sw oje odbitki w części pozytyw o­

wej zbiorów, wzbogacone o dokum entację fotograficzną kościoła Św. Trój­ cy (MPJ/SH/296—318, 161—229, 290—295, 319—330).

234

kładach O strowieckich. W ykonano je na papierach dziennych z klisz o for­ m acie 9 X 1 2 . N ie dysponujem y danym i, które p ozw oliłyb y przypisać autor­ stw o zdjęć Izdebskiem u. M ożliw e jednak, że zostały w ykonane w łaśn ie przez niego lub kogoś z jego otoczenia. W tem atach, które podejm ują, w idać coś, co nazw ałbym ciekaw ością Europejczyka, szczególnie w fotografiach przed­ staw iających w oźniców chińskich, sąd, golarnię, kuchnię, w różbitę, ulice w M ukdenie. Zastanaw iają bliżej cztery ostatnie zdjęcia tego cyklu przedsta­ w iające chińskich rykszarzy; trzy z nich opatrzone są napisam i chińskim i w ykonanym i prawdopodobnie jeszcze na negatyw ie. M ożliw e w ięc, że w y ­ konał je fotograf chiński.

F otografie części drugiej ułożone są na ogół w ed łu g porządku chronolo­ gicznego. Otwiera je fotografia podpisana: P ierw sze zw iastu n y w ojn y św ia ­ tow ej. A eroplan rosyjski w O strowcu w drodze z Brześcia L itew skiego do Sandom ierza, 21 VII 1914. Zdjęcia od drugiego do piętnastego oraz dw udzieste w yk on an e zostały z okna tego sam ego domu w Ostrowcu Św iętokrzyskim . D okum entują one przem arsz form acji w ojsk pruskich i austriackich w listo­ padzie 1914 roku; fotografia nr 20 przedstaw ia podjazd kozacki.

N ajw iększa ilość fotografii w album ie, bo aż 73, dotyczy Ostrowca, po­ tw ierdzając ściślejszy jego zw iązek i zw iązek posiadacza album u z tym w ła ś­ n ie m iastem . Sądzić należy, iż ostrow ieckie fotografie w ykonane zostały przez inżyniera tutejszych zakładów, G otlieba Straussa. Figuruje on na jednej z pocztów ek (nr 113) w ysyłan ych przez niego do sióstr Em m y i K atarzyny (nr 112— 123) m ieszkających w ów czas w Rydze. P ocztów ki te zdołała prze­ chować m łodsza siostra Emma, a po śm ierci brata w 1924 roku (?) dołączyła je do pozostałych po nim fotografii, na podstaw ie których opracow ała opi­ sy w a n y album. W iększość z 57 fotografii pow stałych poza O strowcem w y k o ­ nana została przez fotografów rekrutujących się spośród żołnierzy austriac­ kich przem ierzających K ielecczyznę w trakcie działań w ojennych lat 1914—

1916. Zdjęcia te w yk on yw an e b y ły w w arunkach polow ych, na papierach dziennych i stąd ich niski niejednokrotnie poziom techniczny. F otografie nr 39 Most pod K lem en cica m i oraz nr 43 Most pod J ę d r z e jo w e m w ykonane zo­ stały przez Węgra, o czym świadczą n ap isy w ykonane jeszcze na negatyw ach. F otografie nr 76 i nr 111 przedstaw iające austriackie sądy polow e posiadają sw oje analogie w zbiorze fotografii M uzeum im. Przypkow skich w Jędrze­ jow ie (M PJ/SH/2018, 2017), podobnie zresztą jak fotografie dokum entujące zniszczenie m iasteczek K ielecczyzny (MPJ/SH/1992, 1996, 2009, 2010, 1766).

Po roku 1945 Emma Strauss, m imo posiadania domu w O strowcu Św., znalazła się w trudnych w arunkach m aterialnych. Zmuszona była w ów czas sprzedać część przedm iotów stanow iących jej m ienie. O pisyw any album nabył od niej C zesław Majka, sprzedając go następnie do m uzeum 31.

Do najcenniejszych m ateriałów fotograficznych zw iązanych z Ostrowcem Św iętokrzyskim należą album y sygnow ane przez Józefa Grodzickiego, od ro­ ku 1881 w łaściciela zakładu fotograficznego w Radomiu (nr 12 i 1 4 )32. N a­ leżący do guberni radom skiej Ostrowiec Św . aż do roku 1897 penetrow any b y ł głów n ie przez fotografów radom skich posiadających prawo w ykonyw ania

81 Panu C zesławowi Majce składam podziękowanie za udzielenie mi infor­ macji dotyczących Emmy Strauss.

Z b i o r y f o t o g ra fii w m u z e a c h w o j e w ó d z t w a k ie le c k ie g o 235

Ryc. 9. Józef Grodzicki — Hala produkcyjna Zakładów M etalowych w Ostrowcu Świętokrzyskim , lata osiem dziesiąte X IX w. Zbiory Muzeum Regionalnego w

Ostrowcu Św iętokrzyskim

zdjęć w obrębie g u b e r n i33. W ykonane przez G rodzickiego album y pow stały praw dopodobnie na zlecenie dyrekcji ostrow ieckich zakładów odlew niczych. Bez w ątpienia zaś stw ierdzenie to można odnieść do starszego i okazalszego z nich, zakupionego do zbiorów w roku 1965 (nr 12). W solidnej oprawie, opatrzonej w yzłacanym napisem znajdujem y tutaj 9 fotografii naklejonych na kartony o w ym iarach 3 5X 26 cm. Przedstaw iają one fragm ent Ostrowca, w idoki zakładów , w reszcie poszczególne ich oddziały z zatrudnionym i tam robotnikam i. Aparat, którym p osługiw ał się w yk on u jący zdjęcia fotograf, w y ­ m agał długiego czasu ekspozycji. Stąd też naw et przy fotografow aniu stosun­ kowo dużej ilości robotników pracujących na odkryw ce rudy w szyscy zostali upozowani, zam ierając na chw ilę z narzędziam i pracy w rękach, w pozycjach su­ gerujących naturalność. Podobnie na fotografii przedstaw iającej robotników w h ali produkcyjnej zakładów 34. D odatkow ym problem em było tutaj jej nierów no­ m ierne o św ietlen ie poprzez zaszklony dach. Mimo tych trudności Grodzicki w y k o ­ nał zdjęcia bardzo dobrze. Jego album, który m ożna datow ać na przełom lat 83 W roku 1897 Żyd Erlich założył w Ostrowcu Zakład Fotograficzny. WAP

Radom, sygn. 1136, s. 1—2.

84 Opisyw ane fotografie zreprodukowano w: Kielecczyzn a i je j m ie szkańcy

236 Maciej Janik

R yc. 10. G o tlie b S trau ss (?) — F o to g ra fia s a m o lo tu p ru s k ie g o p rz e p ro w a d z a ją c e g o b o m b a rd o w a n ia O s tro w c a Ś w ię to k rz y s k ie g o , 1915 r. Z b io r y M u z e u m R e g io n a ln e g o

w O s tro w c u Ś w ię to k r z y s k im

osiem dziesiątych i dziew ięćdziesiątych X IX w., należy do najciekaw szych w pol­ skich zbiorach m uzealnych. Pokazano w nim nie tylko duży zakład p ro ­ dukcyjny od strony jego w yglądu zew nętrznego, ale także realizującej się tam pracy. Zw ykle zaś fotograf, zwłaszcza zawodowy, ograniczał się do w y ­ konania w idoku zakładu lub fotografii jego dyrekcji. Tej konw encji bliższy jest inny album Grodzickiego dotyczący zakładów ostrow ieckich, w ydany w Radom iu w roku 1896 (n r 14). Od początku 1891 r. Grodzicki obok zakładu fotograficznego prow adził także d ru k a r n ię 35. Można więc przypuszczać, iż stronę typograficzną album u w ykonał w e w łasnym zakresie, co znakomicie obniżałoby koszta całego przedsięw zięcia adresow anego niew ątpliw ie do w ięk ­ szego grona odbiorców, niż pozycja om aw iana wyżej. F otografie wchodzące w skład album u — jest ich 15, przed staw iają widoki różnych działów zak ła­ dów ostrowieckich. D okum entacyjne funkcje tych zdjęć podkreślone zostały drukow anym i podpisam i w języku rosyjskim . Z innych fotografii dotyczących dzisiejszej h u ty na uw agę zasługują fotografie dyrekcji i inżynierów zakładów z la t 1890— 1900 (nr 105) oraz p o rtre t gru p y robotników z roku 1907. Inne zakłady pracy z okolic Ostrow ca Św. znalazły w zbiorze m uzeum reprezen ­ tację znacznie uboższą. Tworzą je fotografie cukrow ni w Częstocicach (nr 74—

76, 416) oraz fotografie związane z F ab ry k ą P orcelany w Ćm ielowie (nr 22) 85 WAP Radom, sygn. 1011, s. 105.

Z biory fotografii w m uzeach w o je w ó d ztw a kieleckiego 237

Ilościow o b ogaty jest zbiór zdjęć, które ogólnie można by zakw alifikow ać jako portretow e. N ajstarsze w śród nich są 3 fotografie Karola Beyera (nr 84) oraz 9 zdjęć pom ieszczonych w album ie rodziny C hełm ickich z przełom u X IX / /X X w . Te ostatnie utrzym ane głów n ie w form atach b iletow ych i gabineto­ w y ch pochodzą z zakładów fotograficznych w Poznaniu, G nieźnie, Mińsku i B erlinie.

217 pozycji zaw iera album zdjęć oficerów polskich przebyw ających w la ­ tach 1939— 1945 w oflagu w G eprüft, należących niegdyś do Jerzego Surzyń- skiego (nr 374). Dużą w artość historyczną m a także zdjęcie członków M ilicji L udow ej w O strowcu Św . z roku 1919 (nr 223).

N a tle znacznej grupy fotografii p ozytyw ow ych niew ielk im w ydaw ać się m usi zestaw 9 n egatyw ów przechow yw anych w zbiorze ostrow ieckiego m u­ zeum (nr 256). Są to k lisze szklane form atu 6 X 9 zrealizow ane praw dopo­ dobnie w okresie m ięd zyw ojen n ym jako reprodukcje ze starszych fotografii i pocztów ek przedstaw iających w id ok i Ostrowca Św iętokrzyskiego.

W ydaje się, że przedstaw iona charakterystyka zbiorów fotografii m uzeów w ojew ództw a kieleckiego w ystarczająco dow odzi ich w ysok iej rangi h isto ­ rycznej, a w w ielu przypadkach także i artystycznej.

W e w szystk ich objętych kw erendą m uzeach decydujące podczas zakupu fotografii okazyw ały się w alory ich w arstw y inform acyjnej. M ateriały foto­ graficzne pojm ow ano głów n ie jako źródła do historii kultury regionu, m ia­ sta, środow iska. Przedstaw ione zbiory jako całość pozw alają także prześle­ dzić niem al w szy stk ie etapy rozwoju sztuki fotograficznej w P olsce ze szcze­ gólnym u w zględ n ien iem jej kształtu regionalnego, „kieleckiego”.

H istoryczny ciąg rozw ojow y fotografii najlepiej uw zględ n ion y został w Muzeum im. Przypkow skich w Jędrzejow ie i w M uzeum Narodow ym w K iel­ cach. W tym ostatnim w p olityce grom adzenia zbioru św iadom ie starano się u w zględnić w artości fotografii płynące z ich um ieszczenia w kontekście h i­ storii sztuki fotograficznej. Logiczną kontynuacją tak kom pletow anej ko­ lekcji pow inna być reprezentacja w spółczesnej fotografii kieleckiej. Tej jed­ nak jak dotąd brak.

P ow szechnie w ystępującą w w ym ien ion ych m uzeach tendencją ostatnich lat jest w zrost ilościow y fotografii w całości zakupów m uzealnych. P otw ier­ dza to ogrom ny aw ans k u ltu row y fotografii i pełnione przez nią w ażkie funkcje dokum entacyjne. W zrost ów uśw iadam ia n iestety, zauw ażalne w szę­ dzie braki w pełnym opracow aniu m ateriałów fotograficznych w ystępujące już na poziom ie prostej orientacji w zbiorze.

NEGATYWY