Sławomir Pułkownik
Archiwum Państwowe w Toruniu
(Oddział II)
Rocznik Toruński 25, 159-163
R O C Z N I K
T O R U Ń S K I
T O M 25 R O K 1998Archiwum Pomorskie Armii Krajowej w Toruniu
A nd rzej Tom czak
T w ó r c ą A rc h iw u m j e s t je d n a o so b a - E lż b ie ta Zaw acka. T a to ru n ia n k a , dziś ju ż n ie m a l d ziew ięć d z iesię c io letn a, m a b o g a tą p rzeszło ść o k u p a c y jn ą , n a j p ie rw w O k rę g u Ś lą sk im A rm ii K ra jo w e j, n a stę p n ie w K o m en d zie G łó w n ej A K , w k o m ó rc e łą c zn o śc i z w ła d za m i R P n a Z achodzie, k ry p t. „ Z a g ro d a ” . W 1943 r. b y ła e m is a riu sz e m do S z ta b u N aczelnego W o d za w L o n d y n ie, w ró ciła do k r a ju ja k o „ c ic h o c ie m n a ” . Jeszcze po P o w s ta n iu W arszaw sk im , w k tó ry m b r a ła u d z ia ł, p o m a g a ła Ja n o w i N o w a k -Je z io ra ń sk ie m u w jeg o w y jeździe n a Z achód. P o w o jn ie , re p re s jo n o w a n a , s p ę d z iła k ilk a l a t w w ięzieniu. P ó źn iej u z y sk a ła s to p ie ń d o k to r a i d o k to r a h a b ilito w a n e g o , p ra c o w ała n a U n iw e rsy tec ie G d a ń sk im , n a s tę p n ie n a U n iw e rsy te c ie T o ru ń sk im . O d d a w n a je s t n a e m e ry tu rz e , p ra c u je je d n a k n a d a l n au k o w o . W 1995 r. u z y sk a ła ty tu ł p ro feso ra zw y czajn eg o .
W la ta c h sze śćd z ie siąty c h ro z p o c zę ła z b ie ra n ie m a te ria łó w źró d ło w y ch do trz e c h te m a tó w : d z ie je W ojskow ej S łużby K o b ie t, d zieje k o n sp ira cji w la ta c h 1 9 3 9 -1 9 4 5 n a P o m o rz u o ra z d z ie je „ Z a g ro d y ” . S to p n io w o z a c z ę ła w łączać d o p ra c y w iększe g ro n o osób. W 1987 r. d o p ro w a d z iła d o p o w sta n ia K lu b u H is to ry c z n e g o p rz y T o ru ń sk im O d d z iale Z rze sze n ia K a sz u b sk o -P o m o rsk ie g o , z a jm u ją c e g o się d z ie ja m i A K n a P o m o rzu . T o w śród osób wokoło niej s k u p io n y ch z ro d z iła się id e a p o w o ła n ia S to w a rz y sze n ia Ż o łn ierzy A K (o b ecn eg o Ś w ia to w e g o Z w iązk u Ż o łn ierzy AI<) i w je j m ieszk an iu n aszk ico w an o b ru lio n p ie rw sze g o s t a t u t u te j o rg a n iz a c ji. E lżb iecie Zaw ackiej p rz y św iec a ła m yśl p o w o ła n ia p rz e z Z w iązek A rc h iw u m A rm ii K rajo w ej, d o k tó reg o z a m ie rz a ła p rz e k az a ć ró w n ie ż w łasn e zbiory.
J a k w ia d o m o , p o w s ta ła F u n d a c ja A rc h iw u m i M u zeu m A rm ii K rajo w ej im . gen. S te fa n a G r o ta R ow eckiego w W arszaw ie, n ie z d o ła ła o n a je d n a k ro z w in ą ć szerzej sw ej d z ia łaln o śc i, m im o że p rzeło m p o lity c z n y w 1989 r. u s u n ą ł w szelkie p rzeszk o d y . W te j s y tu a c ji w T o ru n iu zdecy d o w an o się pow ołać d o ży cia o s o b n ą p la c ó w k ę a rc h iw a ln ą o n a zw ie „ F u n d a c ja A rc h iw u m P o m o rsk ie A rm ii K ra jo w e j” . W s ty c z n iu 1990 r. om ó w io n o zało że n ia p lan o w an ej in s ty tu c ji, w lu ty m złożono o d p o w ie d n ie w n io sk i, a 24 k w ie tn ia teg o ż ro k u now a F u n d a c ja u z y sk a ła oso b o w o ść p ra w n ą . Z ało ży cielam i byli: E lż b ie ta Zaw acka, S ta n isła w S alm o n o w icz, G rz e g o rz G ó rsk i.
p rz e d n io p ry w a tn ie przez E lżb ie tę Zaw acką. F u n d a c ja u z y sk a ła w łasn y lokal (o b e c n ie : T o ru ń , W ielk ie G a rb a ry 2), z a tru d n io n o kilk a osób, choć w d u ż y m s to p n iu d z ia łaln o ść F u n d a c ji o p ie ra się n a p ra c y sp o łeczn ej.
G łó w n y m celem F u n d a c ji je s t g ro m a d z e n ie, o p ra c o w y w a n ie i u d o s tę p n ia n ie w szelkich m a te ria łó w do dziejów k o n sp iracji w la ta c h 1 9 3 9-1945, p rz e d e w sz y s t k im a rc h iw aln y ch , a o b o k teg o ta k ż e m u zealn y ch , n a o b sza rz e p rz e d w o jen n e g o „ w ielk ieg o ” w o je w ó d ztw a p o m o rsk ieg o , o b e jm u ją ce g o n ie ty lk o P o m o rze , a le i ziem ie c h ełm iń sk ą , d o b rz y ń s k ą o raz K ujaw y. F u n d a c ja m a rów n ież in icjo w ać b a d a n ia n a d d z ie ja m i tej k o n sp ira cji o raz p o p u la ry z o w ać o niej w iedzę w sz e r szych k rę g a ch sp o łec z e ń stw a polskiego. J e s t więc tu i a sp e k t n au k o w y o raz o św iato w y w sto p n iu szerszy m niż np . w arch iw ach p a ń stw o w y c h .
D ziałaln o ść F u n d a c ji n a b ra ła rychło szerszego w y m ia ru niż ty lk o reg io n a ln y p o m o rsk i. U w id a cz n ia się to o becnie ta k ż e w s tr u k tu rz e zb io ró w a rc h iw aln y ch . M o żn a w n ich w y ró żn ić trz y p o d staw o w e d ziały : I - A rc h iw u m P o m o rsk ie , II - A rc h iw u m W ojskow ej S łużby K o b ie t, III - A rc h iw u m „ Z a g ro d y ” . Z asób w szy s tk ic h ty ch działó w w y ra s ta z m a te ria łó w z eb ran y c h p rzez E lż b ie tę Z aw ack ą. A le z b io ry ciąg le się p o w ię k sz a ją . P u b lik ac je F u n d a c ji, o rg a n iz o w an e p rz e z n ią sesje n aukow e, z e b ra n ia klubow e - w szystko to w yw ołuje o dzew w p o s ta c i s p ro s to w a ń , u z u p e łn ie ń , re ła c ji, n iek ied y całych kolekcji. P ro w a d z o n a j e s t te ż a k c ja z b ie ra n ia o d p isó w z a k t p rzechow yw anych w różnych zb io ra c h w Polsce (A rc h i w u m G łó w n ej K o m isji B a d a n ia Z b ro d n i przeciw N aro d o w i P o lsk ie m u ) lu b p o z a g ra n ic a m i (S tu d iu m Po łsk i P o d z ie m n e j).
W d z ia le A r c h i w u m P o m o r s k i e d a d z ą się w y ró żn ić d w a p o d d z ia ły . Je d e n , zw any „ D o k u m e n ty ” , s k ła d a się z zespołów , ich fra g m e n tó w lu b kolek c ji. N a jc e n n ie jsz y m i s ą tu a k ta Szefa S z ta b u O k rę g u A rm ii K ra jo w e j P o m o rze , g łó w n ie z 1944 r. (rozkazy i in s tru k c je w ładz zw ierzch n ich i w łasn e, m e ld u n k i s y tu a c y jn e i w yw iadow cze, s p ra w o z d a n ia teren o w e, ro z lic z en ia kasow e, szyfry, k o re s p o n d e n c ja ). P e w n y m u z u p ełn ien ie m ty c h a k t j e s t o p ra c o w a n ie -re la c ja n a p is a n e p rzez S zefa S z ta b u O k ręg u p łk a Jó ze fa C h y liń sk ieg o . W F u n d a c ji owe a k t a ra z e m z o p raco w an iem C h y liń sk ieg o o k re śla się c zęsto ja k o „ A rc h iw u m C h y liń sk ie g o ” . D u że zn aczen ie ja k o źró d ło m a fra g m e n t zesp o łu a k t T a jn e j O rg a n iz a c ji W ojskow ej „ G ry f P o m o rsk i” p o w ia tu ch o jn ick ieg o (o b o k o ry g in a l nych d o k u m e n tó w rów nież t a j n a p ra s a i pieczęcie o rg a n iz a cji).
W ty m p o d d z ia le z n a jd u ją się ta k ż e kolekcje h isto ry k ó w d z ie jó w k o n sp ira cji n a P o m o rzu o ra z d aw n y ch k o m b a ta n tó w . S ą to n a jc zę ście j m a te r ia ły w tó rn e , o d p isy z a k t sąd o w y ch n iem ieckich lu b z czasów P R L , re la c je i w sp o m n ie nia. M oże n a jciek aw sze w śród nich s ą m a te ria ły L eo n a L u b eck ieg o , z aw ie ra ją c e szczeg ó ln ie d u żo in fo rm a cji o T a jn e j O rg a n iz a c ji W ojskow ej „ G ry f P o m o rsk i” (m .in . re la c je d aw n y ch żołnierzy „ G ry fa ” zb ie ra n e w la ta c h p ię ć d zie siąty ch p rzez L u b eck ieg o o ra z J a n a S zalew skiego, k o m e n d a n ta „ G ry fa ” w pow iecie ko ściersk im ).
D ru g i p o d d z ia ł w d z ia le A rc h iw u m P o m o rsk ie tw o rz ą m a te ria ły z e b ra n e w p o n a d 1700 te c zk a c h o so b o w y ch k o n sp ira to ró w . Teczki te ułożone s ą w edług p o d z ia łu O k rę g u P o m o rsk ie g o A K n a dziew ięć in s p e k to ra tó w - w k ażd y m z n ich a lfa b e ty c z n ie . N a p o c z ą tk u każdego in s p e k to ra tu u m ieszcza się teczki z aw ie ra ją c e m a te ria ł b a rd z ie j ogólny, d o ty c z ąc y całego in s p e k to ra tu . W te c z kach o so b o w y ch m ie szc z ą się re la c je w łasn e k o n sp ira to ró w , relacje członków ro d zin y , o św ia d c z e n ia św iad k ó w , w ycin k i p raso w e, k o re sp o n d en c ja . Do teg o p o d d z ia łu o p ra c o w an y j e s t in d e k s osób. Z g ro m ad zo n y m a te ria ! z aw ie ra in fo r m a c je o około 10 ty s. k o n s p ira to ra c h .
A r c h i w u m W o j s k o w e j S ł u ż b y K o b i e t (d a le j: W S K ) z a w ie ra m a te ria ły w y ch o d zące p o z a region p o m o rsk i; in fo rm u ją o ne o w o jsk o w y m p rz y g o to w a n iu k o b ie t w P olsce p rzed d r u g ą w o jn ą św ia to w ą o ra z o u d z ia le k o b ie t p o lsk ich w tej w o jn ie. N a A rch iw u m to s k ła d a ją się:
1. Z b io ry E lż b ie ty Z aw ackiej. S ą to b a rd z o ro z m a ite m a te ria ły , o b ra z u ją c e w o jsk o w ą słu żb ę k o b ie t n a w sz y stk ic h fro n ta c h . M .in . s ą t u w o d p isac h a k ta W S K K o m e n d y G łó w n e j A K .
2. U n ik a to w e z b io ry E lż b ie ty Zaw ackiej u k a zu jąc e dzieje P rz y s p o so b ie n ia W o jskow ego K o b ie t p rz e d 1939 r. Z a w ie ra ją m .in . o lb rz y m ią d o k u m e n ta c ję fo to g rafic zn ą , ty lk o częściow o w y k o rz y sta n ą w p u b lik a c ji Zaw ackiej C zekając na ro zk a z (K U L , L u b lin 1992).
3. T a k ż e u n ik a to w e m a te ria ły z e b ra n e przez K o m isję H isto rii K o b ie t p rzy W arsz a w sk im T o w a rz y stw ie M iłośników H isto rii i n a stę p n ie p rz e k az a n e to ru ń s k ie j F u n d a c ji.
4. Z b io ry ślą sk ie n a czele z b o g a tą sp u śc iz n ą A deli K o rczy ń sk iej, szefa W S K w s z ta b ie K o m e n d y O k rę g u Śląskiego AI< (m .in . 212 re la c ji). S ą tu te ż m a te ria ły z g ro m a d z o n e p rzez E lż b ie tę Z aw ack ą przy o p ra c o w y w a n iu d ziejó w W SK n a Ś lą sk u (m .in . 183 re la c je).
R ó w n ież A rc h iw u m W S K p o w ięk sza się jeszcze o now e m a te ria ły . P ra w ie cały z asó b te g o d z ia łu A rc h iw u m F u n d a c ji m ieści się w teczk ach z a w ie ra ją c y c h d o k u m e n ta c ję p o szczeg ó ln y ch osób - j e s t ty ch teczek a k tu a ln ie 1332. P o d s ta w ę każdej te c z k i s ta n o w i re la c ja , s ą w n ich też ró żn e kopie d o k u m e n tó w o so b isty c h , o św iad c z en ia ś w ia d k ó w , z d ję c ia i w y cin k i p raso w e. O rie n ta c ję w d z ia le u ła tw ia in d e k s o só b o ra z in d e k s rzeczow y (tz w . k a rto te k a in fo rm a c y jn a ).
A r c h i w u m „ Z a g r o d y ” m a c z te ry p o d d ziały . W p ierw szy m z e b ra n o d a n e o żo łn ie rz ac h „ Z a g ro d y ” - m ie szc z ą się one w 239 teczk ach oso bow ych, z a w ie ra ją c y c h re la c je „ o b ro s łe ” p o d o b n y m i m a te ria ła m i ja k teczk i oso bow e w d z ia le A rc h iw u m W S K . P o d d z ia ł d ru g i z aw ie ra 27 o p raco w ań różnych z a g a d n ie ń szczeg ó ło w y ch z w iązan y ch z łą c zn o śc ią K ra ju z w ład zam i w L o n d y nie (w ty m d z ie je b a z w B u k aresz cie, B u d ap e szc ie , S ta m b u le , K airze, B elg ra dzie i w S zw ecji). K o le jn y p o d d z ia ł tw o rz ą k serokopie i o d p isy o ry g in a ln y c h m a te ria łó w d o k u m e n tu ją c y c h d z ia ła n ia „ Z a g ro d y ” , przech o w y w an y ch w S tu
d iu rn Po lsk i P o d z ie m n e j w L o n d y n ie. W reszcie p o d d z ia ł o s ta t n i to ró żn eg o ro d z a ju p o m o ce: re je s try p o c z t i m eld u n k ó w , z estaw ien ie d ep esz (b a z a m i), k a r t o te k a osób (n a z w isk ), k a rto te k a p seu d o n im ó w i k ry p to n im ó w . S ą tu też a k ta p o w o je n n y ch zjazd ó w żołnierzy „ Z a g ro d y ” , w ycinki p rasow e itp .
Is tn ie je też w F u n d a c ji o sobny zb ió r ikonograficzny, ta k ż e je sz c z e s ta le p ow iększany. D ział m u zealn y je s t skrom ny, ale p rz y d a tn y p rz y u rz ą d z a n iu w y sta w . N iew ielk a b ib lio te k a m ieści rów nież m a sz y n o p isy o p ra c o w ań n ie p u b lik o w anych.
Zb io ry F u n d a c ji w y k o rzy sty w an e s ą w różny sp o só b . Do b a d a ń n a u k o w y ch (ta k ż e p ra c e m a g iste rsk ie ), d la celów o św iato w y ch , przy w y staw a c h . S łu ż ą k o m b a ta n to m s ta r a ją c y m się o uzy sk an ie sw oich u p ra w n ie ń .
P rz y F u n d a c ji d z ia ła K lu b H isto ry c zn y założony w sw oim czasie p rz y T o ru ń sk im O d d z iale Z rzeszen ia K a sz u b sk o -P o m o rsk ie g o . Jeg o z e b ra n ia o d b y w a ją się w k a ż d ą c z w a rtą śro d ę m ie siąc a , najczęściej w sied z ib ie T N T w T o ru n iu (W y so k a 16).
F u n d a c ja co ro czn ie w spólnie z In s ty tu te m H isto rii i A rc h iw isty k i U M K w T o ru n iu o rg a n iz o w ała sesje (z reg u ły w ja k im ś d n iu są s ia d u ją c y m z 11 lis to p a d a ) , o d czasu d o czasu ta k ż e o tw a rte s p o tk a n ia d la szerszego g ro n a , p o św ięco n e ro c z n ico m w ielkich w y d a rz eń (P o w sta n ie W arszaw sk ie, ak cja B u rz a ) o ra z w y b itn y m k o n s p ira to ro m .
M a te ria ły z k ażdej sesji s ą pub lik o w an e. D o ty c h cz a s u k a za ły się (ty tu ły to m ó w m ó w ią o te m a ty c e sesji): W alka p o d ziem n a na P o m o r zu w la ta ch 1 9 3 9 - 1945, re d . J. S ziling (T o ru ń 1990); A r m ia K ra jo w a n a P o m o r zu , re d . E . Za- w acka, M. W ojciechow ski (T o ru ń 1993); P o m o r sk ie o rg a n iza cje k o n sp ira c y jn e (p o za A K ) 1 9 3 9 -1 9 4 5 , red . S. Salm onow icz, J. S ziling (T o ru ń 1994); P o w o j e n n e lo sy k o n sp ira c ji na P o m o r zu , red . E. Zaw acka, R. K o zło w sk i (T o ru ń 1995); O rg a n iza cje p a ra m ilita rn e i p o krew n e n a P o m o r zu w p r ze d e d n iu I I w o jn y św ia to w e j, re d . M. W ojciechow ski, W . R ezm er (T o ru ń 1996).
W 1996 r. F u n d a c ja u rz ą d z iła sesję p o p u la rn o n a u k o w ą n a t e m a t „ S łu ż b a P o le k n a fro n ta c h II w o jn y św iato w e j” . S esja t a p rz y b ra ła c h a r a k te r z ja z d u kom b a ta n c k ie g o , w k tó ry m w zięło u d ział blisko 200 d aw n y ch k o m b a ta n te k . C zęść p ie rw s z a m a te ria łó w z te j sesji z o s ta ła ju ż o p u b lik o w a n a ( S łużba P o lek n a fr o n ta c h I I w o jn y św ia to w ej, red . E. Zaw acka, T o ru ń 1991) - j e s t to og ó ln e s p ra w o zd an ie z sesji, to m y n a stę p n e z r e fe ra ta m i i d y s k u sją u k a żą się w ro k u 1998 i 1999.
W y d a w n ic tw a F u n d a c ji tw o rz ą serię o n a zw ie „ B ib lio te k a F u n d a c ji A rch i w u m P o m o rsk ie A rm ii K ra jo w e j” (d o ty c h c z as 22 to m y ). P o z a w y m ien io n y m i m a te ria ła m i z sesji w y d a n o w je j ra m a c h ta k ż e: O kręg P o m o r sk i A r m i i K ra jo w ej w d o k u m e n ta c h 1 9 3 9 -1 9 4 5 , w yd. B. C h rz an o w sk i, A. G ą sio ro w sk i, J . Sziling (T o ru ń 1991); E . Z aw acka, S zkic e z d ziejó w W o js k o w e j S łu żb y K o b ie t (T o ru ń 1992); I. T o m a la k , D ru g i brzeg. W ie rsze w o je n n e i w ię zie n n e (T o ru ń 1994);
T . Jasz o w sk i, O kręg P o m o r s k i A K . Podokręg P o łu d n io w o -w sc h o d n i (T o ru ń 1996); B. C h rz a n o w sk i, Z w ią zek J a sz c zu r c z y i N arodow e S iły Z b ro jn e na P o m o rzu 1 9 3 9 -1 9 4 7 (T o ru ń 1997), teg o ż a u to r a M iecz i P ług n a P o m o r zu w lata ch o k u p a cji h itle r o w s k ie j 1 9 3 9 -1 9 Ą 5 (T o ru ń 1997); A . G ąsiorow ski, P o lska A r m ia P o w s ta n ia n a jw ię ksza ta je m n ic a k o n sp ira c ji p o m o rs k ie j (T o ru ń 1997), te n ż e, S z a re S zereg i n a P o m o r zu (1 9 S 9 -1 9 Ą 5 ) (T o ru ń 1998). W y szły też c z te ry to m y S ło w n ik a B io g ra ficzn eg o K o n sp ir a c ji P o m o r sk ie j 1 9 3 9 -1 9 Ą 5 p o d red . E. Zaw ac- k iej (T o ru ń 1994, 1996, 1997, 1998). Z in ic ja ty w y F u n d a c ji w y zn ak o w an o w B o ra c h T u ch o lsk ic h (z p o m o c ą P T T K ) szlak tu ry sty c z n y , a F u n d a c ja o p u b lik o w a ła p o n im p rz e w o d n ik ( S z la k ie m p a rty z a n tó w A r m ii K ra jo w e j w B o ra ch T u ch o l skic h . P rzew o d n ik . C z. I - w o b rę b ie w o jew ó d ztw a bydgoskiego, T o ru ń 1996). W y c h o d z i te ż s k ro m n y „ B iu le ty n F u n d a c ji A rc h iw u m P o m o rsk ie A rm ii K ra jo w ej” ja k o k w a rta ln ik .
Z F u n d a c ją u trz y m u je k o n ta k t w ielu daw n y ch k o m b a ta n tó w p o m o rsk ich , ta k ż e ty c h , k tó ry c h losy rz u c iły p o z a g ra n ic e k ra ju . K o m b a ta n tó w g ro m a d z ą ró w n ie ż u ro c z y sto ś c i, m .in . z o kazji o d s ła n ia n ia ta b lic u p a m ię tn ia ją c y c h w alkę A rm ii K ra jo w e j n a P o m o rz u , ta b lic fu n d o w an y ch s u m p te m lu b ty lk o s ta r a n ie m F u n d a c ji. Z ak res d z ia ła n ia te j in s ty tu c ji je s t więc o w iele szerszy niż zak res d z ia ła n ia in n y c h arch iw ó w .
P r a c e p o d e jm o w a n e p rzez F u n d a c ję , k tó ra w 2000 r. b ędzie o b ch o d zić sw o je d ziesięcio lecie, s ą w sp ie ra n e p rzez w iele osób. S p o ty k a się o n a też z ży czliw y m p o p a rc ie m ró żn y ch w ład z i in s ty tu c ji z U rzęd em M ia s ta T o r u n ia n a czele. E lż b ie ta Z aw ack a j e s t h o n o ro w y m o b y w a telem sw ego ro d z in n e g o m ia s ta .
