Wacław Bucichowski
Teoria osoby w "Liber de
apprehensione" przypisywanej
Albertowi Wielkiemu
Studia Philosophiae Christianae 8/2, 247-253
S tu d ia P h ilo s o p h ia e C h ris tia n a e A T K
8/1972/2
Z ZA G A D N IEŃ HISTORII FILOZOFII I RÓŻNE
B u c i c h o w s k i W . T e o ria o so b y w „ L ib e r d e a p p re h e n s io n e “ p rz y p is y w a n e j A lb e rto w i W ie lk ie m u . G u ł k o w s k i J . Z a g a d n ie n ie in t e r p r e ta c ji p rz e c iw s ta w ie n ia „esse — id q u o d e s t“ w „D e H e b d o m a d is “ B o ecju sza . W i s t u b a H. F r a n c a s te l P „ S z tu k a a te c h n ik a w X IX i X X w ie k u , W a rs z a w a 1966 P W N , s. 445. W A C Ł A W B U C IC H O W S K ITEO RIA OSOBY W „LIBER DE A PPR EH EN SIO N E “ PR ZY PISY W A N E J ALBERTO W I W IELKIEM U
1. W stę p . 2. A n a liz a te k s tó w . 3. W n io sk i. 1. W stę p
J e d n y m z g łó w n y c h te m a tó w „ L ib e r d e a p p re h e n s io n e “ 1 je s t p ro b le m T ró jc y . W z w ią z k u z ty m a u to r d z ie ła sz e ro k o o m a w ia n a t u r ę osób b o sk ic h i r e la c je z a c h o d z ą c e m ię d z y n im i. J e g o r o z w a ż a n ia o g ra n ic z a ją się w ię c z a sa d n ic z o do osób b o sk ich . W z m ia n k i d o ty c z ą c e o so b y ja k o ta k ie j, czy te ż o so b y lu d z k ie j, s ą n ie lic z n e . M o żn a je d n a k n a ic h p o d s ta w ie o d tw o rz y ć p o d s ta w o w e p r z y n a jm n ie j p o g lą d y a u to r a n a osobę w ogóle. 1 „ L ib e r d e a p p re h e n s io n e “ p r z y ję ta b y ła p rz e z P . J a m m y w w y d a n iu L u g d u ń s k im , o d rz u c o n a ja k o n ie a u te n ty c z n a p rz e z Q u e tif a i E c h a rd a , w ogóle n ie w s p o m n ia n a p rz e z P ig n o n a i V a lle o le ta n u s a , p rz e z C a v e u sa p o z o sta w io n a d o d e c y z ji s p e c ja lis tó w . P o d o b n ie B o rg n e t p r z y jm u je j ą
P o d s ta w ą n in ie js z e j p ra c y je s t te k s t X II części „ L ib e r d e a p p r e h e n sio n e “ z n a jd u ją c y się w „ A lb e rti M a g n i o p e ra o m n ia “, ed. B o rg n et, P a ris 1890— 1899, V ives, V, s. 688—728. P rz e d m io te m a n a liz y s ą n a s tę p u ją c e k w e s t i e 2 części X I I : 30, 31, 34, 36, 38, 40—45, 55—58.
2. A n a liz a te k s tó w
A u to r „ L ib e r d e a p p re h e n s io n e “ w sw o ic h ro z w a ż a n ia c h d o ty c z ą c y c h osoby o p ie r a się n a B o ecju szu , choć o k re ś la ją c czy m je s t osoba, n ie p o w o łu je się a n i ra z u n a niego. Z g o d n ie w ię c z B o e c ju sz e m d e fin iu je o so b ę ja k o je d n o s tk o w ą s u b s ta n c ję n a tu r y r o z u m n e j.3
N a le ż y zazn aczy ć, że do o k re ś le n ia s u b s ta n c ji ja k o ta k ie j u ż y w a n e są w te k ś c ie te r m in y : su b s ta n tia , n a tu r a c o m m u n is, e ssen tia , q u id d ita s o raz ic h g re c k i o d p o w ie d n ik u s ia .4 S u b s ta n c ję szczegółow ą, tr a k to w a n ą ja k o p o d m io t p rz y p a d ło śc i o z n a c z a ją te r m in y : s u b s ta n tia o ra z h y p o s ta s is
.5
N a to m ia s t te r m in n a tu r a c o m m u n is o z n acza tu to, co w s u b s ta n c ji szczegó ło w e j je s t w s p ó ln e z in n y m i s u b s ta n c ja m i.6O sobę, czy li s u b s ta n c ję z ro d z a ju ro z u m n y c h o z n a c z a ją te r m in y : p ro - so p o n , p erso n a , a ta k ż e h y p o s ta s is
,7
N a to m ia s t ła c iń s k i te r m in s u b s is te n tia (lu b su b s iste re ) o ra z g re c k i u sio sis o z n a c z a ją to, co is tn ie je ja k b yw sw o im w y d a n iu n ie ro z s trz y g a ją c a u te n ty c z n o śc i. O d rz u c o n a p rz e z G e y e ra w n o w y m w y d a n iu k o lo ń sk im . N a te m a t a u te n ty c z n o ś c i „ L ib e r d e a p p re h e n s io n e “ p is a ł V. J . B o u rk e , T h e P ro v e n a n c e o f th e D e a p p re h e n s io n e A ttr ib u te d to A lb e rtu s M ag n u s, S p e c u lu m 18 (1943), 91— 98. 2 U ż y w a m te r m in u „ k w e s tia “, ch o ć n ie są to k w e s tie w k la s y c z n y m zn a c z e n iu . P o szczeg ó ln e p a r t ie k a ż d e j z d w u n a s tu części K się g i o z n a c zo n e s ą w y łą c z n ie n u m e r a m i i s k ła d a ją się z p ro b le m ó w s ta w ia n y c h p rz e z u c z n ia o ra z o d p o w ie d z i u d z ie la n y c h p rz e z F ilozofię. N ie je s t to w ię c s t r u k t u r a ty p o w a d la p is m A lb e r ta W ielkiego.
3 „ p e rs o n a c o m m u n ite r s u m p ta s ig n ific a t s u b s ta n tia m in d iv id u a m r a tio n a lis n a tu r a e , id est, in te lle c tu a lis ...“ (kw . 58, B o rg n e t, 724— 725). „ P e rso n a ... c o m m u n ite r su m p ta ... n ih il a liu d s ig n ific a t q u a m s u b s ta n - ■tiam in d iv id u a m r a tio n a lis n a tu r a e ...” (kw . 58, B o rg n e t, 724).
4 „ S u b s ta n tia “ d ic itu r ip s a n a t u r a q u a e m u ltis c o m m u n is e s t: ...et ip s a e s t q u a m s ig n ific a t d iffin itio in d ic a n s q u id e s t r e s : q u a r e h a e c c o m m u n is n a tu r a , e s s e n tia v e l q u id d ita s re i v o c a tu r : G ra e c i v e ro e a m „ u s ia m “ d ic u n t.“ (kw . 57, B o rg n e t, 723.)
5 „ ...su b s ta n tia , q u o d a c c id e n tiu m f u n d a m e n tu m e s t ... a p u d G ra e c o s „ h y p o s ta s is “ ...d icta est, a p u d L a tin o s „ s u b s ta n tia “ (kw . 57, B o rg n e t, 723).
6 „ C o m p a ra tu r ig itu r... c o m m u n is n a tu r a a d s u b s ta n tia m p a r t ic u la re m u t p a r s fo r m a lis ip siu s, p u ta h u m a n ita s a d S o c ra te m ...“ (kw . 57, B o rg n e t, 723.)
7 „ Q u o d a u te m h y p o s ta s is v e l s u b s ta n tia , e t u sio sis v e l su b s is te n tia , e t re s n a tu r a e in to to g e n e re s ig n ific a t s u b s ta n tia e , h o c p ro s o p a v e l p e rs o n a s ig n ific a t in g e n e re ra tio n a b iliu m ...“ (kw . 57, B o rg n e t, 724). N ie w ia d o m o , d lacz eg o u ż y ty je s t te r m in „ p ro s o p a “ a n ie „ p ro s o p o n “.
p e r se, co w ię c p o s ia d a sa m o istn o ść . T e rm in y te o d n o sz ą się ró w n ie ż do s u b s ta n c ji szczeg ó ło w y ch .8
S a m ła c iń s k i te r m in p e rs o n a w e d łu g n a szeg o a u to r a w y w o d z i się od q u a si p e r se u n a . C złon p ie rw s z y , tzn . p e r se w s k a z u je n a u k r y t ą r e l a cję, d ru g i z aś u n ita s — n a c z y n n ik i isto to w e .9
W te k ś c ie o d n a jd u je m y k ilk a o k re ś le ń o soby w y k a z u ją c y c h w y ra ź n ą z ale żn o ść od d e fin ic ji b o e c ja ń s k ie j.10 O k re ś le n ie o soby ja k o tego, co s u b - s y s tu je w n a tu r z e r o z u m n e j 11 je s t z a s a d n ic z o z g o d n e z ro z ró ż n ie n ia m i d o k o n a n y m i p rz e z B o e c ju sz a (u n ieg o h y p o s ta s is ró w n ie ż o z n a c z a k o n k r e t n ą je d n o s tk o w ą s u b s ta n c ję ). T rz e b a te ż zazn aczy ć, że o k re ś le n ie to p o d a n e je s t w te k ś c ie w z w ią z k u z o so b a m i b o sk im i. U ży cie w n im t e r m in u s u b s is te n s zg a d z a się z u s ta le n ia m i K o śc io ła w ty m w zg lęd zie, p rz y jm u ją c y m i s a m o istn o ść oso b o w ą, czyli s u b s y s te n c ję osób b o sk ic h w T ró jcy .
N a p ła s z c z y ź n ie m e to d o lo g ic z n o -lo g ic z n e j te r m in „ o so b a “ o z n a c z a to, co z a w ie r a się w d e fe n ic ji teg o te r m in u , czy li s u b s ta n c ję in d y w id u a ln ą , in c o m m u n ic a b ilis (tłu m a c z ę te n te r m in ja k o „ n ie p r z e k a z y w a ln ą “ w z g lę d n ie „ n ie p o w ta r z a ln ą “) o ra z od in n y c h s u b s ta n c ji ró ż n ą .12 P o d s ta w ą te j n ie p o w ta r z a ln o ś c i i in d y w id u a ln e g o c h a r a k te r u o soby je s t p e w ie n c z y n n ik ró ż n ic u ją c y (d is tin c tu m ) 18 d z ię k i k tó r e m u „ ta o to “ k o n k re tn a , in d y w id u a ln a s u b s ta n c ja n a tu r y ro z u m n e j ró ż n i się od w s z e lk ic h in n y c h i n d y w id u a ln y c h s u b s ta n c ji te jż e n a tu r y . F o rm a ln ie o so b a o z n a c z a sa m o d is tin c tu m s u b s y s tu ją c e w d a n e j n a tu rz e . P o d k re ś la się, że ja k k a ż d a o so b a b e z w z g lę d u n a n a tu r ę sw o je g o b y tu je s t je d n o s tk o w ą s u b s ta n c ją n a tu r y r o z u m n e j,14 t a k te ż k a ż d a oso b a, b ez w z g lę d u n a s w ą n a tu r ę o z n a c z a d is tin c tu m s u b s y s tu ją c e w te j 8 „ S u b s ta n tia ... p a r tic u la r is ho c p r o p r iu m h a b e t, q u o d e x tr in s e c o n o n in d ig e t fu n d a m e n to in q u o s u s te n te tu r in s e ip s a s u s te n ta ta . U n d e e t s u b s is te re d ic itu r q u a s i p e r se e t n o n in a lio e x is te n s : e t e x hoc a p u d G ra e c o s u sio sis d ic ta est, a L a tin is v e ro s u b s is te n tia “, (kw . 57, B o rg n e t, 723.)
9 ...d ic itu r e n im p e rs o n a q u a s i p e r se u n a , u t u n ita s a d e s s e n tia m p e r tin e a t, e t p e r se re la tio n e m im p lic e t in o b liq u o ...“ (kw . 58, B o r g n e t, 724.)
10 m . in. p ro s o p a v e l p e rs o n a s ig n ific a t (s u b sta n tia e ) in g e n e re ra tio n a b iliu m ...“ (kw . 57, B o rg n e t, 724.)
11 „...o m n e s u b s is te n s in n a tu r a in te llig e n te , a p u d L a tio n s p e rso n a d ic a tu r, a p u d G ra e c o s a u te m h y p o sta sis...“ (kw . 30, B o rg n e t, 707.)
12 „ (p e rso n a )... s ig n ific a t p r in c ip a lite r id, q u o d c o n tin e t e ju s d iffin itio v e l r a t io : h o c a u te m est, q u o n ia m s u b s ta n tia e s t in d iv id u a , id est,
in c o m m u n ic a b ilis , e t a b a liis d is tin c ta ...“ (kw . 58, B o rg n e t, 724.) 13 T e rm in „ d is tin c tu m “ w z a le ż n o śc i od k o n te k s tu tłu m a c z ę ja k o „ c z y n n ik ró ż n ic u ją c y “, (coś) „ ró ż n e “, „ ró ż n ic a “, „ ro z ró ż n ie n ie “.
14 „ p e rso n a ... ta m in n a t u r a d iv in a q u a m in te lle c tu a li e t q u a m r a t io n a li n ih il a liu d s ig n ific a t q u a m s u b s ta n tia m in d iv id u a m ra tio n a lis n a tu r a e ...” (kw . 58, B o rg n e t, 724.)
n a tu r z e .15 T e n c z y n n ik ró ż n ic u ją c y je s t je d n a k ró ż n y w ró ż n y c h n a t u ra c h . O b y ta c h n a tu r y in te le k tu a ln e j (n a tu r a e in te lle c tu a lis ) a u to r n ie w sp o m in a .
N a czy m n a to m ia s t p o le g a to in d y w id u a liz u ją c e z ró ż n ic o w a n ie w b y ta c h p rz y g o d n y c h , zło żo n y c h z m a te r ii i fo rm y , o ra z w b y c ie p ro s ty m , n ie m a ją c y m w so b ie zło że n ia, czy li w B o g u ?
Z ró ż n ic o w a n ie (d is tin c tu m ) p o z w a la ją c e n a m w y ró ż n ia ć tr z y osoby b o sk ie je s t k o n s ty tu o w a n e p rz e z re la c je , a n a w e t, b io r ą c p o d u w a g ę n ie - złożoność B oga, u to ż s a m ia się z re la c ja m i.16 P o w ie d z ie liś m y je d n a k w y żej (por. p rz y p is 15), że fo r m a ln ie o so b a u to ż s a m ia się z „ d is tin c tu m “. W obec teg o o so b y w B ogu n ie ty lk o b y ły b y k o n s ty tu o w a n e p rz e z r e l a cje, a le te ż b y ły b y s a m y m i re la c ja m i.17 W k w e s tii 40 a u to r r o z p a tr u je p ro b le m z a le żn o ści m ię d z y o so b ą a w ła s n o ś c ią i s tw ie rd z a , że zach o d zi m ię d z y n im i r e a l n a to żsam o ść. R ó ż n ią się zaś o n e ty lk o m y ś ln ie .18 W te k ś c ie ty m p r o p r ie ta s o z n a c z a o g ó ln ie w ła sn o ść , k tó r e j szczeg ó ln y m p rz y p a d k ie m je s t r e la c ja . O m a w ia n y fr a g m e n t m a c h a r a k t e r p o le m ik i z P ra e p o s itin u s e m 19, w e d łu g k tó re g o p o d s ta w ą p r z y p is y w a n ia B ogu w ła sn o ści (a w ię c ta k ż e w y ró ż n ia n ia w N im osób), je s t w y łą c z n ie m o d u s lo q u e n d i.20
N asz a u to r z aś p o d k re ś la r e a ln y c h a r a k t e r w ła sn o ś c i, a w ię c ró w n ie ż r e la c ji.21 U w z g lę d n ia ją c ta k ż e p ro s to tę i je d n o ś ć B o g a z w ra c a u w a g ę n a d w o ja k ie z n a c z e n ie te r m i n u perso n a , k tó r y e x p lic ite o z n acza re la c ję , p o śre d n io zaś — is to tę B o g a 22 (bo r e la c ja u to ż s a m ia się re a ln ie z b o sk ą is to tą ).23
15 „ p e rs o n a d iv in a f o r m a lite r s ig n ific a t s u b s is te n s d is tin c tu m in n a t u r a d iv in a , e t p e rs o n a in te lle c tu a lis id e m in n a t u r a in te lle c tu a li, e t p e rs o n a h u m a n a id e m in n a t u r a ra tio n a li...“ (kw . 58, B o rg n e t, 724.)
16 .... d is tin c tu m in d iv in a n a tu r a esse n o n p o te s t, n is i re la tio , in d iv in is e n im o m n e a b s o lu tu m e s t c o m m u n e e t n o n d is tin c tu m : re la tio a u te m in D eo id e m e s t s e c u n d u m rem ... q u o d d iv in a ess e n tia :... sic in D eo idem ... s it re la tio e t d is tin c tu m in n a t u r a d iv in a s u b s is te n s “,
(kw . 58, B o rg n e t, 724.)
11 „ ...p e rs o n a d iv in a re la tio n e m sig n ific a t...“ (kw . 58, B o rg n e t, 725.) 18 „ P e rs o n a ... e t p r o p r ie ta s s u n t id e m re, r a tio n e a u te m d if f e r u n t“, (kw . 40, B o rg n e t, 713.)
19 W te k ś c ie je s t o n o k re ś la n y ja k o „ a n tiq u u s th e o lo g u s “, (kw . 40, B o rg n e t, 713.)
20 p ro p r ie ta te s in d iv in is n o n p o n e b a t n is i s e c u n d u m lo q u e n d i m o d u m p r o p t e r p e r s o n a r u m d iv in a r u m sim p lic ita te m ...“ (kw . 40, B o r g n e t, 713.)
21 „ O p o rte t ig i tu r d ic e r e re la tio n e s in D eo q u a s d a m re s e ss e : in D eo ig i tu r e s t r e a lis r e l a ti o “, (kw . 38, B o rg n e t, 711.)
22 „ N o m e n ita q u e hoc, scilicet, p e rs o n a s ig n ific a t in re c to re la tio n e m ... e t e s s e n tia m s ig n ific a t in o b liq u o ...“ (kw . 58, B o rg n e t, 725.)
23 „ ...re la tio ...in D eo id e m e s t s e c u n d u m rem ... q u o d d iv in a e ss e n tia ...“ (kw . 58, B o rg n e t, 724.)
W y d a je się je d n a k , że a u to r c h c ą c u tr z y m a ć te z ę o r e a ln y m is tn ie n iu o só b w B ogu, p rz y z n a je re a ln e is tn ie n ie p o jęcio m , g d y ż o so b a b o s k a je s t r e la c ją , r e la c je zaś, p o d o b n ie ja k in n e w łasn o ści s ą p o ję c ia m i.24
N a ja k ie j p o d s ta w ie m ó w im y z je d n e j stro n y o je d n y m i je d y n y m B ogu, z d ru g ie j z aś o tr z e c h b o sk ic h o so b a c h ? O tr z e c h b o sk ic h o so b a c h m o żem y m ó w ić w ó w c z a s, g d y b ie rz e m y p o d u w a g ę r e la c je z a w a r te w B ogu. J e ś li z aś u w z g lę d n im y je d n ą o ra z w s p ó l n ą d la w sz y s tk ic h o sób b o sk ic h n a tu r ę b o s k ą (deitas), w ó w c z a s m ó w im y o je d n y m B ogu.25 W sk ró c ie s tr u k tu r a r e la c ji w B o g u p rz e d s ta w ia ła b y się n a s tę p u ją c o : B óg O jc ie c je s t z w ią z a n y z S y n e m i D u c h e m św . o d p o w ie d n io r e la c ja m i: p a te r n ita s (O jciec-S y n ), sp ira tio (O jciec-D u ch św .), filia tio (S y n -O jciec), o ra z p ro cessio (D uch św .-O jciec).
In a c z e j p r z e d s ta w ia się ta s p r a w a w b y ta c h zło żo n y c h z m a te r ii i f o r m y , czyli u lu d zi.
O so b a lu d z k a n ie je s t k o n s ty tu o w a n a p rz e z r e la c je , g d y ż a b y re la c je b y ły c z y n n ik ie m k o n s ty tu u ją c y m osobę, m u s z ą n a le ż e ć do is to ty te j osoby. T a k b y ło w B ogu, g d zie r e la c je (osoby, d is tin c ta ) u to ż s a m ia ły się z is to tą B oga. U lu d z i n a to m ia s t r e la c je n ie z a w ie r a ją się w oso b a c h ja k o ic h c z y n n ik i is to to w e , lecz s ą ja k b y d o łą c z o n e z z e w n ą trz .26 R e la c je w ię c w o so b a c h lu d z k ic h n ie s u b s y s tu ją n a sp o só b s u b s ta n c ji (r e la tio n e s u t s u b s is te n te s p e r m o d u m su b s ta n tia e ) ja k to b y ło w B ogu, lecz m a j ą c h a r a k t e r a k c y d e n ta ln y .
U lu d z i ró ż n e oso b y p o s ia d a ją w s p ó ln ą n a tu r ę lu d z k ą , p o d o b n ie j a k oso b y b o sk ie n a tu r ę b o sk ą. J e d n a k z te g o p o w o d u n ie m o ż n a w ie lu o só b lu d z k ic h n a z y w a ć je d n y m c z ło w ie k ie m (ta k j a k tr z y osoby b o sk ie n a z y w a m y je d n y m B ogiem ), g d y ż w k a ż d e j z ty c h osób n a t u r a lu d z k a z a w ie ra się w s w o is ty sp o só b b ę d ą c z d e te rm in o w a n a p rz e z in d y w id u a ln e c z y n n ik i m a te r ia ln e .27 W n a tu r z e lu d z k ie j w ię c c z y n n ik o d ró ż n ia ją c y je d n ą o so b ę o d in n e j (d is tin c tu m czyli c z y n n ik k o n s ty tu u ją c y osobę)
24 „ T a m r e la tio n e s q u a m p r o p r ie ta te s n o tio n e s v o c a n tu r “ , (kw . 43, B o rg n e t, 715.)
25 „ Q u ia ig itu r P a t e r e t F iliu s e t S p ir itu s n o n d is tin g u u n tu r in n a tu r a d e ita tis , sed s o lu m re la tio n ib u s , c o n v e n ie n te r tr e s p e rs o n a e n o n d ic u n tu r tr e s dii, se d u n u s v e ru s a c p e rf e c tu s D e u s“, (kw . 31, B o rg n e t, 708.) „ ...n o n tr e s deos, se d u n u m D e u m p r o p te r u n a m sim p lic e m d e ita te m
in tr ib u s p e rs o n is c o n fite ri n e c e ss e e s t“, (kw . 31, B o rg n e t, 708.) 26 „ ...a p u d h o m in e s h y p o s ta s e s re la tio n ib u s n o n c o n s titu a n tu r, n o n en im ... s u n t h y p o s ta s u m , in q u ib u s ho c s o lu m in c lu d it, u t u n a re s p e r s e s u b s is te n s s it h y p o s ta s is in se in d iv is a ...“ (kw . 37, B o rg n e t, 711.) 27 „ In h o m in ib u s e n im tr e s p e rs o n a e tr e s d ic u n tu r h o m in e s e t n o n u n u s h o m o : eo q u o d h u m a n a n a tu r a q u a e tr ib u s c o m m u n is est, d if f e r e n t e r c o n v e n it eis, s e c u n d u m d iv is io n e m m a te ria le m , q u a e o m n in o , in D eo lo c u m n o n h a b e t. Q u a re c u m in tr ib u s s i n t h u m a n ita te s tr e s n u m e r o d if fe re n te s , so la h u m a n ita tis r a tio in eis in v e n itu r c o m m u n is “,
m o że is tn ie ć ty lk o w w y n ik u in d y w id u a liz a c ji p rz e z m a te rię . W p rz e c iw n y m ra z ie osoby, p o s ia d a ją c w s p ó ln ą n a tu r ę lu d z k ą n ie ró ż n iły b y się m ię d z y sobą.
M o żn a w ię c p o w ied zie ć, że o so b a lu d z k a o z n acza c z y n n ik ró ż n ic u ją c y (d is tin c tu m ) s u b s y s tu ją c y w n a tu r z e ro z u m n e j,23 m a te r ia ln ie z a ś o z n a c z a to, co je s t z in d y w id u a liz o w a n e p rz e z m a te r ię je d n o s tk o w ą , co w ię c d z ię k i u p o s a ż e n iu m a te r ia ln e m u z a w ie ra c z y n n ik i sw o iste , c h a ra k te ry s ty c z n e i o d ró ż n ia ją c e „ tę o to “ s u b s ta n c ję n a tu r y ro z u m n e j o d in n y c h s u b s ta n c ji te jż e n a tu r y .29 M a te ria n ie je s t je d n a k je d y n y m c z y n n ik ie m k o n s ty tu u ją c y m osobę. Z a p e w n ia je j in d y w id u a ln o ś ć , „ ró ż n o ś ć “ od in n y c h osób, n a to m ia s t n ie d e c y d u je o sp o so b ie je j b y to w a n ia . T u ta j d e c y d u je fo rm a . N a m o cy b o w ie m c z y n n ik ó w fo rm a ln y c h d a n y b y t je s t n ie ty lk o p o d ło żem p rz y p a d ło ś c i (ja k o s u b s ta n c ja ) , lecz ta k ż e p rz y s łu g u je m u su b s y s te n c ja , czyli b y to w a n ie q u a si p e r se.30 O so b a z a te m ja k o d is tin c tu m s u b s y s tu ją c e w n a tu r z e lu d z k ie j je s t u z a le ż n io n a w sw o im is tn ie n iu z a ró w n o od c z y n n ik ó w m a te ria ln y c h (d is tin c tu m ) ja k i f o r m a ln y c h (s u b s y s te n c ja d is tin c tu m ). 3. W n io sk i W e d łu g „ L ib e r d e a p p re h e n s io n e “ k a ż d a o so b a b ez w z g lę d u n a n a t u r ę sw o je g o b y tu je s t je d n o s tk o w ą s u b s ta n c ją n a tu r y ro z u m n e j, a d o k ła d n ie j m ó w ią c , k a ż d a o so b a b e z w z g lę d u n a s w ą n a tu r ę fo r m a ln ie o z n acza d is tin c tu m s u b s y s tu ją c e w te j n a tu rz e .
W B ogu o so b a je s t b e z p o śre d n io re la c ją , p o śre d n io zaś je s t is to tą B oga.
O so b a lu d z k a n ie je s t k o n s ty tu o w a n a p rz e z r e la c je , p o n ie w a ż u lu d z i r e la c je n ie s ą ic h c z y n n ik a m i isto to w y m i, lecz p rz y p a d ło śc io w y m i. O so b a
28 „ P e rso n a ... d iv in a f o r m a lite r s ig n ific a t s u b s is te n s d is tin c tu m in n a tu r a d iv in a , e t p e rs o n a in te lle c tu a lis id e m in n a tu r a in te lle c tu a li, e t p e rs o n a h u m a n a id e m in n a tu r a r a t io n a l i“, (kw . 58, B o rg n e t, 724.)
29 „ ...d is tin c tu m s u b s is te n s in h u m a n a n a tu r a n o n p o te s t esse, n isi a liq u id in d iv id u a tu m p e r in d iv id u a le m m a te r ia m e t a b a liis d is tin c tu m , id eo o p o rte t q u o d h o c s it id q u o d m a t e r ia li te r s ig n ific a t p e rs o n a h u m a n a “. (kw . 58, B o rg n e t, 724.)
30 „ H a b e t ig itu r h o c p a r tic u la r is s u b s ta n tia , q u o d s u b s is ta t p e r se ex p r o p r ie ta te su a e fo rm a e , q u a r e re i n o n a d v e n it su b s is te n ti, sed a c tu a le esse d a t m a te ria e , u t sic in d iv id u a m s u b s is te re p o ssit...“ (kw . 57, B o rg n e t, 724.)
„ ...s u b s ta n tia q u o d a c c id e n tiu m fu n d a m e n tu m est... n o n s u b s is tit ta n tu m , sed e tia m s u b s ta t...“ (kw . 57, B o rg n e t, 724.)
lu d z k a je s t w ię c fo r m a ln y m q u a si p e r se b y to w a n ie m czło w ie k a, z in d y w id u a liz o w a n y m p rz e z m a te rię , d z ię k i cz e m u „ ta o to “ s u b s ta n c ja n a tu r y r o z u m n e j ró ż n i się od in n y c h s u b s ta n c ji o te j s a m e j n a tu rz e . J e r z y G u łk o w sk i Z a g a d n ie n ie in te r p r e ta c ji p rz e c iw s ta w ie n ia „esse — id q u o d e s t“ w „D e H e b d o m a d ib u s “ B o ecju sza . 1. C h a r a k te r y s ty k a p ro b le m a ty k i. P rz e d m io te m o m a w ia n e g o tr a k t a t u B o e c ju sz a je s t w y k a z a n ie , że b y t z r a c ji b y c ia b y te m je s t d o b r y 1. I n n y m i słow y, ch o d zi t u o u w y r a ź n ie n ie je d n e g o z tra n s c e n d e n ta lió w , m ia n o w ic ie — b o n u m . W z w ią z k u z g łó w n y m te m a te m sw y c h ro z w a ż a ń B o ecju sz, ja k to s u g e r u je G ilson, p rz e n o s i w p ła s z c z y z n ę m e ta fiz y c z n ą s ły n n ą u w a g ę A ry s to te le s a : „to, cz y m je s t czło w ie k , je s t czy m ś ró ż n y m od fa k tu , że c z ło w ie k is tn ie je “ 2. J a k w y k a z a li w p o le m ic e ze St. A d a m c z y k ie m , S t. K a m iń s k i i M. K r ą - p ie c 3, c y ta t p o w y ższy n ie d o ty czy r e a ln e j ró ż n ic y m ię d z y is to tą a is tn ie n ie m , lecz z g o d n ie ze s ta n o w is k ie m G ilso n a, z n a c z y ty le ty lk o , że „ z sam e g o o k re ś le n ia is to ty s u b s ta n c ji n ie m o ż n a w n o sić, iż o n a is tn ie j e “ 4. T r a k ta t „D e H e b d o m a d ib u s “ w ie lo k r o tn ie c y to w a n y i k o m e n to w a n y p rz e z sc h o la sty k ó w , in te r p r e to w a n o n a ogół w m y ś l k o m e n ta rz a G ilb e r ta d e la P o rré e , co w g G ils o n a ró w n a ło się w y ja ś n ie n iu o b sc u r u m p e r o b s c u r iu s 5. J e s t to z ro z u m ia łe w o b e c f a k tu , że G ilb e r ta d z ie li od B o e c ju sz a sześć w ie k ó w . P o s łu g u je się o n z u p e łn ie o d m ie n n y m n iż B o e c ju sz ję z y k ie m filo zo ficzn y m . P o d c z a s g d y d la B o e c ju sz a tłu m a c z ą cego TO O N , z a S e n e k ą , p rz e z — id, q u o d est, „ b y te m ja k ie jś rzeczy b y ła p rz e d e w s z y s tk im s a m a rzecz, k tó r a je s t (id q u o d e s t)“, d la G il b e r t a b y t ja k ie jś rzeczy (esse) „ je s t ty m , co s p ra w ia , że t a rz e c z je s t ty m , czy m je s t “ (id q u o d est). W y ró ż n ia w ię c w s tw o r z e n ia c h : b y t (esse) o ra z s u b s ta n c ję — is to tę (id q u o d est). W p ro w a d z a n a d to dość d z iw n e ro z ró ż n ie n ie m ię d z y s u b s ta n c ją a su b s y s te n c ją . N a z y w a ją c zaś
1 B o e c ju sz : Q u o m o d o s u b s ta n tia e in eo q u o d sin t, b o n a e sin t, c u m n o n s in t s u b s ta n tia lia b o n a (L ib e r d e H e b d o m a d ib u s ), P L 64, 1311— 1314 (w sk r. n p : P L 64, 1311). 2 p o r. E. G ilso n , T o m izm , W -w a 1960, 135. 3 p o r. St. K a m iń s k i, M. K rą p ie c . Z te o r ii i m e to d o lo g ii m e ta fiz y k i, L u b lin 1962, 214. 4 T o m izm , 135. 5 j. w . 136.
