Andrzej F. Dziuba
Pisma filozoficzne Mikołaja z Mościsk
OP (1559-1632)
Studia Philosophiae Christianae 15/2, 183-188
S tu d ia P h ilo so p h ia e C h ristian ae A T K
15 (1979) 2
Z ZAGADNIEŃ HISTORII FILOZOFII
A N D R Z E J F. D Z IU B A
P ISM A FILO ZO FIC ZN E M IK O Ł A JA Z M O SC ISK OP (1559— 1632) K ariera n a u k o w a w sz k o ln ic tw ie d om in ik ań sk im , p od ob n ie jak i w e w sz y stk ic h ó w czesn y ch u n iw e r sy te ta c h , rozp oczyn ała się od stop n ia lektora. O trzym aw szy św ia d ectw o , lek to r po u p ły w ie d w óch m iesięc y ob ejm o w a ł k a ted rę filo z o fii. Z ajęcia prow ad zon o zasad n iczo w oparciu 0 te k s ty A ry sto telesa , zg o d n ie z in terp reta cją św . T om asza z A k w in u .
W arto dodać, że przez p e w ie n czas, ta k w ca ły m zak on ie, jak i w P o l sce, p o słu g iw a n o się ta k że p od ręczn ik iem P iotra H iszp an a ( + 1277), „S u m m u lae lo g ic a le s”. P od ręczn ik ten jed n a k szyb k o zarzucono n a k o rzy ść d a w n y ch w y k ła d ó w lo g ik i, k tó re z p rzy zw y cza jen ia n ad al n a zy w a n o „ S u m m u la ”. W stu d iu m g en era ln y m d o m in ik a n ó w istn ia ły z a sad n icze trzy k ated ry filo z o fii. W ram ach p ierw szej w y k ła d a n o lo g ik ę 1 d ia lek ty k ę. D ru gi lek to r w y k ła d a ł 8 lib ri p h ysicoru m , lib ri de coelo, m u n d o et m eteoris, c z y li k o sm o lo g ię. Z ajęcia w trzeciej k ated rze o b ej m o w a ły de g en era tio n e, corru p tion e oraz p sy ch o lo g ię. P ra k ty k a ta k ie go p od ziału w y k ła d ó w filo z o fii w p ełn i w e sz ła w ży cie dopiero pod k o n iec X V II w ie k u 1.
M ikołaj z M ościsk po stu d ia ch w B o lo n ii i P a d w ie, od roku 1585 p rzeb yw a w k o n w e n c ie k ra k o w sk im . W ty m te ż o k resie ob ejm u je w y k ła d y filo z o fii w ta m te jsz y m stu d iu m g en era ln y m . Z ajęcia te p ro w a dzi p rzez cztery lata, do roku 1589, tra k tu ją c jej m. in. jako sp e łn ie nie w y m o g ó w sta w ia n y c h k an d y d a to m do w y ższy ch stop n i n au k ow ych . W ielu b io g ra fó w p od k reśla, że M ikołaj z M ościsk w y k ła d a ł ca łą f i lo zo fię 2. B iorąc jed n a k pod u w a g ę w sp o m n ia n y w y żej p od ział kated r filo z o fii n a leży raczej sąd zić, że jako pry.m ariusz w y k ła d a ł lo g ik ę i d ia lek ty k ę. C hoć w p ó źn iejszy m ok resie p ro w a d ził za jęcia ta k że w r a m ach p o zo sta ły ch kated r filo zo fii.
P o lsk a m y śl lo g iczn a teg o ok resu w łą czo n a jest w ca ło k szta łt p ro 1 Por. P. K ielar: S t u d i a n a d k u l t u r ą s z k o l n ą i in t e l e k t u a l n ą d o m i n i
k a n ó w p r o w i n c j i p o l s k i e j w ś r e d n io w ie c z u . W: S t u d i a n a d h is to rią d o m i n i k a n ó w w P o lsc e 1222— 1972. P raca pod red. J. K ło czo w sk ieg o ,
W arszaw a 1975, t. 1, 271— 306 p assim ; R. Ś w ięto ch o w sk i: S z k o l n i c t w o
te o lo g ic z n e d o m i n ik a n ó w . W: D z ie j e te o lo g ii k a t o l i c k i e j w Polsce, P raca
pod red. M. R ech o w icza , L u b lin 1975, t. 2, cz. 2, 216—222.
2 F. B en tk o w sk i: H is t o r ia l i t e r a t u r y p o ls k ie j , W arszaw a 1814, t. 2, 22; M. W iszn iew sk i: H is t o r ia l i t e r a t u r y p o ls k ie j , K ra k ó w 1857, t, 9, 461.
3 Por. S. Z iem ski: Z z a g a d n i e ń lo g i k i p o l s k i e j d o b y O d ro d zen ia , „M yśl F ilo z o fic z n a ”, 1953 nr 4, 68.
b le m a ty k i n u rtu jącej lo g ik ó w całej ó w czesn ej E uropy. Jej rozw ój, w dobie O drodzenia, uderza p rek u rso rstw o w o b ec p ó źn iejszy ch o sią g n ięć n a u k i n o w o ży tn ej na odcinku lo g ik i i m e to d o lo g ii3. S w o ista w a l ka o „via m o d ern a ” ma na g ru n cie p o lsk im w ie le k o n k retn y ch o sią g nięć. Już w p o czątk ach X V I w ie k u a u toram i p op u larn ych p od ręczn ik ów lo g ik i b y li M ichał z W rocław ia (+ 1520) i Jakub G órski (+ 1585). W p ra cach sw y ch n a w ią z a li oni do n a jw y b itn ie js z y c h p r zed sta w icieli logik i r e n e s a n s o w e j4. S zczy tem lo g ik i p o lsk iej teg o ok resu jest tw órczość A d am a B u rsk ieg o (+ 1611), au tora D ia lectica C ic eronis w y d a n ej w Za m ościu w roku 1606. D u że zn a czen ie posiad a fa k t w y su n ię c ia n a plan p ierw szy lo g ik i zd a n io w ej przed w y ra zo w ą . W p ływ na to m ia ła g łę b sza k on cep cja sam ej lo g ik i, p o jętej jako p o d sta w y i k oron y n au k i, sta n o w ią cej sp ra w d zia n w sz e lk ie g o p ozn an ia 5.
C en traln ym za g a d n ien iem d y sk u to w a n y m w lo g ic e X V I i X V II w ie k u b yła teo ria p o w szech n ik ó w . Istota teg o p rob lem u sp row ad za się do p y ta n ia , co jest bezp ośred n io p o zn a w a n e przez in te le k t — ogół czy szczegół? T o m iści b ro n ili p ierw o tn eg o pozn an ia p o w szech n ik ó w m e ta fizy czn y ch , n a to m ia st su a rezja n iści u tr z y m y w a li w c z e śn ie jsz e p ozn a w a n ie rzeczy jed n o stk o w y ch 6.
L ogik a p olsk a X V I i X V II w ie k u w jed n ej lin ii r o zw o jo w ej k o n ty n u u je sc h la sty c z n y n u rt tej d y scy p lin y . D ostrzega się ren esa n s m y śli A k w in a ty , zw ła szcza po r e fo rm ie D o b rociesk iego (1603), która u zn ała to m izm za ob o w ią zu ją cą d ok tryn ę ta k w filo zo fii, jak i w teo lo g ii. T w órczość filo zo ficzn a ta k ich au torów , jak Sz. S. M ak ow sk i (+ 1683), M. Ś m ig leck i (+ 1618) czy T. M łod zian ow sk i (+ 1686), choć n ie b yła zb yt orygin aln a, to jed n ak rep rezen to w a ła bardzo w y so k i poziom , i od d zia ły w a ła tak że n a m y śl eu rop ejsk ą 7.
Z god n ie z n a jo g ó ln iejszy m i ten d en cja m i O drodzenia, ta k że i na g ru n c ie lo g ik i d ok on u je się recep cja filo z o fii sta ro ży tn ej. M yśl R en esa n su zw raca się ku pisarzom za p o m n ia n y m p rzez okres śred n iow iecza. N a n o w o od czytu je się p ism a A r y sto te le sa , C icerona, S en ek i i w ie lu in n y ch au torów . Istn ie je jed n ak d ążen ie do b ezp ośred n iego poznania m istrzó w starożytn ych , n ie z a le ż n ie od tr a d y c ji k o m e n ta to r sk ic h 8. B ar dzo r o z w ija ją się ten d en cje s to ic k ie i ep ik u rejsk ie, k tó r e zn a la zły zn a k o m ity w y r a z w p o lsk iej lo g ice 9.
4 Por. B. S u ch od olsk i: S p o łe c z n e i fi lo z o f ic z n e p r o b l e m y p o ls k ie g o
O d r o d z e n i a , tam że, 24; J. C zerkaw ski: Filozofia P o ls k a do k o ń c a X V I I I w i e k u , W: W k ł a d P o l a k ó w do k u l t u r y ś w ia t a , pod red. M. A. K rąpca
i in n ych , L u b lin 1976, 170.
5 Por. H. B arycz: R o z w ó j n a u k i w P o lsc e w d o b ie O d r o d z e n i a , W:
H isto ria n au ki, pod red. B. S u ch o lsk ieg o , W arszaw a 1956, t. 2, cz, 1,
114.
® Por. J. C zerkaw ski: P r o b l e m a t y k a b a d a ń n a d s c h o l a s t y k ą p o ls k ą
X V I I w ., „S p raw ozd an ia T o w a rzy stw a N a u k o w eg o K U L ”, 19 (1970),
103— 104.
7 Por. W. W ąsik: H isto ria filo ;z o fii p o ls k ie j , W arszaw a 1958, t, 1, 94; J. Czarkaiwiski : F ilozofia P o ls k a , art. cyt., 170— 172.
8 Por. B. S u ch od olsk i, art. cyt., 34; S. Z iem sk i; art. cyt., 68; W. W ą sik: P i ś m i e n n i c t w o s t a r o p o l s k i e w p r z e d m i o c i e z a g a d n i ń e t y c z n y c h „P rzegląd filo z o fic z n y ”, 22 (1919) 68.
9 Por. S. Z iem sk i, art. cyt., 67; J. C zerkaw ski: Filozofia P o lsk a , art. cyt., 170; W. T atark iew icz: Z a r y s d z i e j ó w filo zo f ii w Polsce, K ra k ó w 1948, 10; W. W ąsik: H istoria , dz. cyt., t. 1, 113; B. S u ch o d o lsk i, art. cyt., 24.
P iśm ie n n ic tw o n a u k o w e z zak resu filo z o fii u k a zu je się n a d a l w ję zyku ła ciń sk im . P od ob n ie zatem dzieła M ik ołaja z M ościsk z teg o za k resu ta k że zred a g o w a n e są w ty m języku. P o części p rzyczyn ą tego sta n u rzeczy b yło istn ie n ie ty lk o w języ k u ła ciń sk im w y ro b io n ej te r m in o lo g ii filo zo ficzn ej. Inna przyczyn a sk ła n ia ją ca do p o słu g iw a n ia się języ k iem ła ciń sk im , w d ziełach n a u k o w y ch , w y n ik a ła z ch ęci i p o trzeb y m ięd zy n a ro d o w eg o zrozu m ien ia i p orozu m ien ia w ty m zak re sie 10. O czy w iście dzieła te w p rzew ażającej w ię k sz o ś c i m ia ły ch a ra k te r p od ręczn ik ów o b ejm u ją cy ch zasad n iczo ca ły kurs szk oln y filo zo fii, w z g lę d n ie o p ra co w a n ie od d zieln y ch jej części (szczególn ie lo g ik i) dla u żytk u szk oln ego u .
D zieła filo z o fic z n e M ikołaja z M ościsk m ieszczą się w o g ó ln y m n u r c ie lo g ik i p o lsk iej X V I i X V II w iek u . D o czek a ły się one ta k że w y c in k o w eg o op racow an ia m on ograficzn ego d ok on an ego przez S. Z iem sk ie go i A. S p ir a ło 12. D ok on an y p on iżej ze sta w b ib lio g ra ficzn y m oże słu żyć jako b liższe p rzy g o to w a n ie do d alszych b ad ań oraz u ła tw ić p rzy g o to w a n ie m o n o g ra fii p o św ięco n ej M ik o ła jo w i z M ościsk.
1. I n s t i t u t i o n u m lo g i c a r u m li b r i s e p t e m . (...) C racoviae, e x o fficin a
A n d rea e P etricoV ii A n n o D om in i 1606. w 8-oe, k. 2, str. 1 5 7 13. K arty n a d liczb o w e oprócz ty tu łu za w iera ją w ie r sz d e d y k a c y jn y 14, herb Z a m ojsk ich , d ed y k a cję n a p isa n ą w sty czn iu 1606 roku w K ra k o w ie. O s ta tn ia strona d zieła zaw iera E rr a t a q u a e p r o p t e r a b s e n t i a m A u th o r i s
ir r e p fe r u n t. L ogika d ed y k o w a n a je s t T om aszow i Z am ojsk iem u , sy n o w i
h etm an a Jana Z am ojsk iego, stu d en to w i A k a d em ii Z am ojsk ich . P o w sta ła ona na k a n w ie w y k ła d ó w filo z o fii p row ad zon ych w k a ro w sk im stu d iu m g en era ln y m od roku 1585. D ru gie w y d a n ie I n s t i t u t i o n u m _ lo
g ic a r u m uk azało się „C olo niae A g r i p p i n a e a p u d J o a n n e m C r i t h i u m su b signe G a lli A n n o M D C X I V . w 8ce 15, k. 2, str. 160. E d ycja ta za
w ie r a tę sam ą d ed yk ację, a w za k resie tr e śc i n ie różn i się w sto su n k u do p oprzedniej.
O m a w ia n y p od ręczn ik oprócz w stęp u za w iera sied em zasad n iczych części w n a stęp u ją cy m układzie:
De p r a e d i c a b il ib u s , De p r a e d i c a m e n t is ,
10 Por. P. R ybicki:; O drodzenie. W: H is t o r ia n a u k i p o ls k ie j, pod red. B. S u ch o d o lsk ieg o , W rocław 1970, t. 1, 219; W. W ąsik:; P iś m ie n n i c tw o , art. cyt., 68.
11 W. W ąsik: H istoria , dz. cyt., t. 1, 67.
12 L o g ik a M ik o ła j a z M ościsk. Z b a d a ń n a d lo g i k ą p o l s k ą d o b y O d
rodz en ia , „A rch iw u m H isto rii F ilo z o fii i M yśli S p o łeczn ej”, 1 (1957),
43— 71.
13 K. E streicher: B ib l io g r a f ia p ols ka, K ra k ó w 1907, t. 22, 584— 585. W ielu a u torów p od aje b łęd n y ty tu ł p ierw szeg o w y d a n ia I n s t i t u t i o n u m
lo gicaliu m . Por. np. K. C h od yk iew icz:; D e r e b u s g e s t is in P r o v in c i a R u ssiae O r d in is P r a e d ic a t o r u m . C o m m e n t a r i u s li b r i i X I d ig e s tu s, B er
d y czó w 1780, 332; I. C hodynicki: D y k c j o n a r z u c z o n y c h P o la k ó w , L w ó w 1833, t. 2, 130.
14 Faelices h a sta e M a u r o rtis in a g m i n e p r i m a e
M ostili q u o n d a m s a n g v i n e p u r p u r e a e
V e s t r a pace, precor, L ogices i s te m e n s libellus In Z a m o s c ia d e l u m i n a d e v e n ia t .
Sic Ione n a ta i u b e t Pallas, sic a r b i t e r o lim Et fe rri, et cala m i, M a x i m u s ille Sarius.
De e n u n ti a ti o n e s e u p r o p o s itio n e ,
De s y l l o g i s m o fo r m a li , id est, de s y l l o g i s m o r u m fo r m a ti o n e ,
De s y l lo g i s m o d e m o n s t r a t i v e , q u ic o r r e s p o n d e t d u o b u s p o s t e r io r u m , De s y l lo g i s m o p e o b a b il i seu dia lectico d i s p u ta t iv o ,
De s y l l o g i s m o so phistico.
N a w stę p ie M ikołaj z M ościsk p od aje w y ja śn ie n ia d otyczące sto su n k u lo g ik i do d ia lek ty k i. K s ię g i I i II za w iera ją tr a d y c y jn y p o d zia ł orzeczn ik ów i k ategorii. W d alszej części d zieła (k sięga III) o m a w ia bardzo szeroko k la s y fik a c ję zd ań w se n sie lo g iczn y m , a n a lizę zd ań m o d a ln y ch i zd ań h ip o tety czn y ch . S zczeg ó ln ie in teresu ją ce są w y w o d y n a tem a t zd ań złożon ych , sp ó jn ik ó w m ięd zy zd a n io w y ch oraz r e g u ł ro zu m o w a n ia op artych na zd an iach h ip o tety czn y ch . K sięg a IV o b e jm u je bardzo ja sn y w y k ła d teo rii sy lo g izm u k a tegoryczn ego. N a s tę p n a część p o św ięco n a jest sp osob om d ow od zen ia, rod zajom z w ią z k ów p rzy czy n o w y ch i ich zn aczen iu w n a u ce oraz elem en to m teo rii a d e k w a tn o śc i zdań ogóln ych . W p o zo sta ły ch k sięg a ch o m ó w io n e są rod zaje rozu m ow ań p ra k ty czn y ch oraz teoria b łęd ó w r o z u m o w a n ia 10. P od ręczn ik M ik ołaja z M ościsk jest najb ard ziej k o m p letn y m , a r ó w n o c z e śn ie p rzejrzy sty m i ja sn y m w y k ła d e m zasad lo g ik i fo rm a ln ej X V I i X V II w ie k u na g ru n cie polsk im . P o tr a fił on w u m iejętn y sposób p o łą czy ć k o n cep cję A ry sto telesa , lo g ik i sto ick iej C icerona oraz m o d ern is tó w . D ostrzega się ta k że siln y k o n ta k t z n a u k o w y m i h u m a n isty czn y m i, n o w ą retoryk ą, języ k o zn a w stw em , za g a d n ien ia m i sp ołeczn ym i, a m n iej z m ed y cy n ą lu b p r z y r o d o z n a w stw e m 17. P od ręczn ik lo g ik i M ikołaja z M ościsk n a p isa n y jest w d uchu ren esa n so w y m , posiada n o w o ży tn e i p o stęp o w e u ję c ie p ro b lem a ty k i. N a p rzyk ład u k ład w y k ła d u e le m e n ta rn eg o lo g ik i d ed u k cjn ej, p od ob n ie jak o b ecie, ra ch u n ek zd ań p o przedza ra ch u n ek n a zw ls.
2. E l e m e n t a logices in s e p t e m p a r t e s d is ti n c ta (...) C racoviae e x o ff i
cin a F ran cisci C aesarii anno 1625. w 12ce, str. 284 i 1 t a b i .19. D zieło to d ed y k o w a n e jest S ta n isła w o w i L u b om irsk iem u , p od czaszem u k ró le w sk ie m u i jego sy n o m M ich ałow i, A lek sa n d ro w i, S eb a stia n o w i, J e rzem u i K o n sta n tem u . A u tor za m ieścił ta k że h erb L u b om irsk ich . Jest to n ow e, p o p ra w io n e i u zu p ełn io n e w y d a n ie pop rzed n iego p o d ręczn i ka. S am M ikołaj z M ościsk ta k p isze o ty m w yd a n iu : „H aec E lem en ta a lio q u id em sub titu lo ed ita v e r u m ab a u th oris a b sen tia m n o n sin e m en d is. P o stea a lib i iteru m irreq u isto au th ore recusa. T an d em etiam con tra em en d a tu m e x e m p la r a tq u e tra n sm issu m m en d o se Im pressa. N on resteb a t a liu d n is i in p ra esen tia a u th oris illa im p rim i, et ab erroribus q u ib s h a cten u s sca teb a t ex p u r g a r i”20. D ru gie w y d a n ie k r a jo w e tej w e r sji u k azało się pod n ieco zm ien io n y m ty tu łe m , E lem en ta lo g ic e s” w K ra k o w ie w o fic y n ie Ł ukasza K up: sza w rok u 1650.
10 Por. S. Z iem ski: M i k o ła j z M ościsk, W: Filozofia w Polsce. S ł o w
n i k p is a r z y , W rocław 1971, 273; J. K o w a lsk i: N a u k a M i k o ła j a z M o ś c i s k o m o d l i t w i e w e w n ę t r z n e j , „R oczn ik i T eo lo g iczn o -K a n o n iczn e”, 16
(1969) 3, 24—25, 30; S. Z iem sk i-A . S p ir a lo , art. cy t,, 68—69, 17 Por. T am że, 69.
18 Por. J. E. J a n k o w sk i: K r ó t k i r y s lo g ik i w r a z z j e j his to rią, K ra k ó w 1822, 191; H. Stru ve: H is t o r ia lo g i k i ja k o te o r ii p o z n a n i a w Polsce, W arszaw a 1911, 172— 173; S. Z iem ski: Z a g a d n ie n ie m e t o d y n a u k o w e j
u c z o n y c h O d r o d z e n i a , W: O d r o d z e n i e w Polsce, pod red. B. S u c h o d o ls
k ie g o , W arszaw a 1956, t. 2, cz. 1, 396. 19 K. E streich er, dz. cyt., 583.
w 24ce, k. 5, str. 243, 4 t a b l ic e 21. W stęp za w iera ta k że im prim atur w y sta w io n e p rzez P. N iew ia ro w sk ieg o , przeora k a rk o w sk ieg o , d a to w a n e 20 p aźd ziern ik a 1650 roku.
D ruga w e r sja lo g ik i M ikołaja z M ościsk d oczek ała się ta k że trzech w y d a ń zagran icznych. D zieło to d ru k ow an o w o ficy n a ch k oloń sk ich , d w u k r o tn ie w rok u 1625 oraz raz w ro k u 167 1 22. T rudno pod ać ja k ie k o lw ie k d a n e b ib lio g ra ficzn e o d n ośn ie do ty c h w y d a ń , p o n iew a ż a k tu a ln ie n ie u d ało się od szu k ać żad n ego egzem p larza z ty c h ed ycji.
A ż sied m io k ro tn e w y d a n ie p od ręczn ik ó w lo g ik i M ik ołaja z M ościsk, i to n ie ty lk o w k raju, św ia d czy o ich ogrom nej p op u larn ości. N ie słu sz n ie W. W icher p om n iejsza w a rto ść ty c h d zieł, tw ierd zą c, że są on e „bez ja k iejś szczeg ó ln iejszej n au k ow ej w a r to śc i” 23. G łęboka an a liza, i to dokonana p rzez sp ecja listó w , ch oć w y c in k o w a u p ow ażn ia do stw ierd zen ia , iż tw ó rczo ść M ikołaja z M ościsk z zak resu lo g ik i z a słu g u je na szerok ie u zn a n ie oraz d a lsze badania.
O dnośnie do za słu g M ik ołaja z M ościsk jako lo g ik a w a rto jeszcze p rzy to czy ć w ie r sz M ik ołaja Ż u raw sk iego, p rzek azan y przez Szym on a S ta ro w o lsk ieg o :
Q uam fis d o c tr in a p r a s t a n s m e m o r a r e ta cebo,
O M oscic ensis c e te r a s c r i p t a tua
S u f f ic ie t L ogic ae m i h i d o c t i n a m arte ty r o n e s , S i g n u m d o c to r ii p o sse do c e re b r e v i M.
3. E l e m e n ta ad u n i v e r s a m A r i s t o t e l i c a m s p e c u l a t i v a m p h il o s o p h i a m .
N ie s te ty d zieło to n ie d och ow ało się do n aszych cza só w i zagin ęło jeszcze w ręk op isie. P rzy to czo n y w y ż e j d ok ład n y ty tu ł p o d a je w s p ó ł c zesn y M ik o ła jo w i z M ościsk, d o m in ik a n in A b rah am B z o w s k i2S. F akt is tn ie n ia op racow an ia za w iera ją ceg o k om p ed iu m całej filo z o fii p o tw ie r dza ta k ż e S zym on S ta r o w o ls k i29 R ó w n ież n ieco p ó źn iejszy L. T e le - ż y ń sk i o d n o to w u je is tn ie n ie ta k ieg o d z ie ł a 27. O p racow an ie to p ra w d o p o d o b n ie p o w sta ło na p o d sta w ie p row ad zon ych w y k ła d ó w filo zo fii, o p a rty ch na te k sta c h A r y sto te le sa w la ta ch 1585— 1589 w k ra k o w sk im stu d iu m g en era ln y m . D zieło to rzu ciło b y w ie le św ia tła na ca ło k szta łt za in te r e so w a ń filo z o fic z n y c h om a w ia n eg o autora. M ożna ty lk o przez
21 Por. K. E streich er, dz. cyt., 583; W. W icher: M i k o ła j z Moś cisk,
t e o l o g m o r a l i s t a i p i s a r z a s c e t y c z n y z p o c z ą t k u X V I I w i e k u , „P rzegląd
T e o lo g ic z n y ”, 9 (1928) 210; B ib lio g ra f ia l i t e r a t u r y p o l s k i e j „ N o w y K o r
b u t ”, W arszaw a 1964, t. 2, 544; J. K o w a lsk i: Z ycie, d zia ła ln o ść i s p u ś c iz n a p i s a r s k a d o m i n ik a n i n a M ik o ła j a z M o ś c isk (1559— 1632), „C zęsto
c h o w sk ie S tu d ia T eo lo g iczn e”, 4 (1976) 158.
22 Por. K. E streich er, dz. cyt., 585; S. Z iem ski: M i k o ła j z M ościsk, art. cyt., 273.
23 w . w ic h e r , art. cyt., 211.
24 S crip to ru m P o lo n ico ru m H ek a to n itis, V e n e tiis 1625, 101.
J a k ż e z n a k o m i t y j e s t e ś Mościc ki, t w ą nauką, N ie w s p o m n ą o in n y c h t w y c h p is m a c h ;
W y s t a r c z y logika, k t ó r a u c z o n ą s z t u k ą w k r ó t k i m czasie
D o p r o w a d z i ć m o ż e ż a k ó w do st o p n ia d o k to r s k ie g o . Sz. S ta r o w o l s k i : S e t n i k p i s a r z ó w p o ls k ic h alb o p o c h w a ł y i ż y w o t y s t u n a j z n a k o m i t s z y c h p i s a r z y p ols kic h. Opr. i T łum . J. S ta rn a w sk i, K ra k ó w 1970, 194.
25 P r o p a g o D. H y a c i n th i T h a u m a t u r g i Polo ni, V en etiis 1606, 94. 29 S c r i p to r u m , dz. cyt., 101; T enże: S e tn i k , dz. cyt., 193.
27 D e r e b u s P r o v in c i a e S. H y a c i n th i O rd. P raed. R ęk op is B ib lio tek a K órn ick a P A N sygn . 93 I F, k. 221.
a n a lo g ię do p od o b n y ch d zieł teg o ok resu w n o sić p e w n e sp ostrzeżen ia o d n o śn ie do treści i sp osb u p rezen to w a n ia n au k i A ry sto telesa .
T w órczość filo zo ficzn ą M ikołaja z M ościsk n a leży tra k to w a ć jako p e w ie n etap k ariery n a u k o w ej, która za w sze w ó w czesn y ch stop n iach tej ostatn iej z n a jd o w a ła się na p ierw szy m , n a jn iższy m stop n iu . D opiero p rzejście przez etap artiu m u p o w a żn ia ł do rozp oczęcia stu d ió w , a póź niej k ariery teo lo g iczn ej, która b y ła n a jw y ż sz y m sto p n iem k ariery s z k o ln e j 28. M ikołaj z M ościsk choć w ta k m a ły m o b jęto ścio w o do robku filo zo ficzn y m , u k azał duże zd oln ości w ty m zak resie. N a w ią zan ie do ory g in a ln y ch m y śli sta ro ży tn y ch n ad ało jego tw ó rczo ści c e ch y w y b itn ie r e n esa n so w e i a k tu a ln e w ó w czesn y ch w aru n k ach . Jed en z b io g ra fó w p o w ie n a w et, że „był to filo z o f zato p io n y w A r y sto te le sie i w lo g iczn y ch rozw ażan iach 2!).
C ałość tw ó rczo ści filo zo ficzn ej M ik ołaja z M ościsk n a leży ocen ić p o zy ty w n ie. Z a sy g n a lizo w a n e elem en ty jego tw ó rczo ści są w id o czn y m teg o dow od em . Jak n ajb ard ziej słu szn y i god n y p ełn ej rea liza cji jest p o stu la t S. Z iem sk iego i A. S p iralo za ch ęca ją cy do g łęb szeg o p rze b ad an ia m y śli filo zo ficzn ej teg o autora. M ik o ła jo w i z M ościsk, jak stw ierd za ją w sp o m n ia n i autorzy, przyp ad ło żyć i tw o rzy ć „w jed n ym z n a jśw ie tn ie jsz y c h o k resów w d ziejach n a u k i i k u ltu r y ” 3ft.
P rezen ta cja d zieł filo zo ficzn y ch d om in ik a ń sk ieg o p rofesora p ow in n a zach ęcić b ad aczy do p od jęcia g łęb szy ch a n a liz rodzim ej tw ó rczo ści z zakresu logik i. W yd aje się, że is tn ie je ogrom na p otrzeba p rzeb ad a nia w ła sn e j p rzeszłości, ty m bardziej je ś li jest ona bardzo cenna. B ad an ia nad lo g ik ą M ikołaja z M ościsk m ogą, w r e sz c ie sta n o w ić duże u ła tw ie n ie w zrozu m ien ie jego d zieł teo lo g iczn o -m o ra ln y ch i a sc e ty c z - n o -m isty czn y ch .
A D A M A D U SZK IE W IC Z
Z A G A D N IE N IE M OW Y W K SIĘD Z E O PR ZY C Z YN AC H W ST Ę P
C elem teg o a rty k u łu jest w y ja śn ie n ie r o li i zn a czen ia p ro b lem a ty k i m o w y w m e ta fiz y c e K s i ę g i o p r z y c z y n a c h . Z a gad n ien ie m o w y — o k reś lan ia rzeczy d ok o n y w a n e g o w język u , n ie je s t n ajb ard ziej ek sp o n o - n o w a n y m tem a tem „ K s i ę g i ”. Z ja w ia się ono ty lk o d w u k ro tn ie przy w y ja śn ie n ia c h d o ty czą cy ch tego, w jak im stop n iu m o ż liw e je s t orze k a n ie czeg o k o lw ie k o p ierw szej p rzyczyn ie h Jed n ak z d ru giej stron y po d o k ła d n iejszej a n a lizie p o g lą d ó w w y ło ż o n y c h w K s i ę d z e w y d a je się,
28 Por. Z. W łodek: Filozofin a te o lo g ia w u ję c i u m i s t r z ó w k r a k o w
skich, W: F ilozofia P o ls k a X V w i e k u , W arszaw a 1972, 59—60.
29 S. F ischer: M a t k a B o s k a B o c h e ń s k a i J e j k u l t n a tle ż y c i a r e
ligijn ego w d a w n e j Bochni, B och n ia 1934, 98.
30 A rt. cyt., 69. 1 Por. zd an ia 57 i 166.
W szy stk ie p rzyp isy p od aję w e d łu g w y d a n ia : K s i ę g a o p r z y c z y n a c h , tłu m a czen ie Z ofia B rzo sto w sk a i M iec zy sła w G ogacz, A T K , W -w a 1970; c y ta ty w te k ś c ie w e d łu g teg o ż przekładu.
