Neoplatomizm w hermeneutyce Paula Ricouera i Martina Heideggera

Kamil Sipowicz

Neoplatomizm w hermeneutyce

Paula Ricouera i Martina Heideggera

Studia Philosophiae Christianae 14/1, 175-182

S tu d ia P h ilo s o p h ia e C h r is tia n a e A T K

14(1978)1

Z ZAGADNIEŃ HISTORII FILOZOFII

K A M IL S IP O W IC Z

NEOPLATONIZM W HERMENEUTYCE PAULA RICOEURA I MARTINA HEIDEGGERA

1. W s tę p n e o k re ś le n ia h e rm e n e u ty k i. 2. H e r m e n e u ty k a P a u la R ic o e u ra . 3. H e r m e n e u ty k a ja k o o n to lo g ia f u n d a m e n ta l n a M a r tin a H e id e g g e ra .

1. W s tę p n e o k r e ś le n ia h e r m e n e u ty k i

„ H e rm e n e u ty k a je s t te o r ią p o z n a n ia te k s tu , k tó r e g o z n a c z e n ie je s t pod ja k im ś w z g lę d e m u k ry te . J e j p o d s ta w o w y m z a m ia re m je s t u c h w y ­ cenie tego, co te k s t n a p r a w d ę m ó w i i o czy m n a p r a w d ę m ó w i” — to o k re śle n ie h e r m e n e u ty k i p o c h o d z i z a r t y k u łu J ó z e f a T is c h n e r a p t. P e r ­

s p e k ty w y h e r m e n e u t y k i 1. J e s t n a ty le sz e ro k ie , że o b e jm u je p r a w ie

w szy stk o to, co do d z iś n o si m ia n o h e r m e n e u ty k i. Z a te m h e r m e n e u ty ­ k ą je s t te o r ia in t e r p r e ta c j i tzw . p is m w ie lk ic h (g łó w n ie Chodzi o P is m o św ięte o ra z o w ie lk ie p o m n ik i lite r a tu r y ) . W sz e lk ie egzegezy b ib lijn e , filologiczne i h is to ry c z n e t r a k t u j e s ię ja k o tz w . h e r m e n e u ty k ę k la s y c z ­ ną. Z a h e rm e n e u ty k ę u w a ż a się ta k ż e tzw . sz k o ły p o d e jr z e ń c z y li te o r ię p sy ch o an alizy F r e u d a , m a r k s o w s k ą k r y ty k ę re lig ii i n ie ts c h e a ń s k ą k r y ­ ty k ę m o ra ln o śc i. D o p ie ro je d n a k ta c y filo z o fo w ie , j a k M a r tin H e id e g ­ ger, H a n s G eo rg G a d a m e r i P a u l R ic o e u r s tw o r z y li h e r m e n e u ty k ę d ą ­ żącą do o n to lo g ii lu b b ę d ą c ą w s w e j is to c ie o n to lo g ią . O b o k s to p n ia z o n to lo g izo w an ia te o r ii h e r m e n e u ty c z n y c h m o ż n a je p o d z ie lić jeszcze ze w zględu n a cel ja k i so b ie s ta w ia ją , m e to d ę i n t e r p r e ta c ji , p rz y p o m o cy k tó re j do teg o c e lu z m ie rz a ją , o ra z te k s t, k tó r y o b r a ły so b ie za p r z e d ­ m iot. S zczególnie te k s t w h is to r ii h e r m e n e u ty k i b y ł r o z m a ic ie ro z u m ia ­ ny. M ógł to by ć ja k i ś k o n k r e tn y te k s t p is a n y , sy m b o l, ję z y k , m o w a , k u ltu ra tr a k to w a n a ja k o o b ie k ty w iz a c ja e k s p r e s ji c z ło w ie k a , n a u k a j a ­ ko je d e n ze sp o so b ó w b y c ia człow ieka^ o ra z s a m czło w ie k . M n ie jsz e z ró ż n ico w an ia tk w iły w s a m e j m e to d z ie in t e r p r e ta c ji . P r a w ie w s z y s tk ie

1 J . T isc h n e r, P e r s p e k t y w y h e r m e n e u ty k i , „ Z n a k ” 200— 201 (1971), s. 145— 172.

h e r m e n e u ty k i z m ie rz a ły d o te g o , a b y z s e n s u d a n e g o n a o c z n ie , p o p rz e z o d p o w ie d n ie zab ie g i, u z y sk a ć sen s u k r y ty . C h c ą c o p is a ć ja k iś p rz e d m io t m u s z ę w sk a z a ć n a in n y , a b y te n p ie rw s z y b y ł d la m n ie z ro z u m ia ły . S k o ro n ie m o g ę z n ale źć r a c ji d o s ta te c z n y c h w sa m y m p rz e d m io c ie , d ążę d o u m ie sz c z e n ia go w sieci in n y c h , m o ty w u ją c y c h go b y tó w , g d y ż i n a ­ czej se n s jeg o b y łb y n ie c z y te ln y . N a w s tę p ie z a te m ju ż W idać, że z s a ­ m e j sw e j is to ty k a ż d a h e r m e n e u ty k a je s t ty p e m m y ś le n ia n e o p la to ń - sk ie g o 2.

Z a jm ę się g łó w n ie d w o m a te o r ia m i h e rm e n e u ty c z n y m i: ty m , co z w y ­ k ło się o k re ś la ć m ia n e m h e r m e n e u ty k i h e r m e n e u ty k czyli m y ś lą P a u la R ic o e u ra o ra z tzw . f u n d a m e n ta ln ą h e r m e n e u ty k ą 3 M a r tin a H e id e g g e ra . P rz y c z y n a tego, że sp o ś ró d w ie lu w s p ó łc z e s n y c h filo zo fó w w y b ra łe m R ic o e u ra , je s t pm sitai M y ś lic ie l ten, w s w e j m e ta h e r m e n e u ty c e w sp o ­ só b m is trz o w s k i a z a ra z e m k a rk o ło m n y łą c z y , a ra c z e j p r ó b u je sto p ić w je d n o w y b itn e i b a rd z o d o n io słe d la ro z w o ju m y ś li lu d z k ie j te o r ie h e rm e n e u ty c z n e : p s y c h o a n a liz ę F re u d a , fe n o m e n o lo g ie re lig ii E lia d e g o o ra z h e g lo w s k ą fe n o m e n o lo g ię d u c h a . C el ja k i m u o s ta te c z n ie p rz y ś w ie ­ ca to o s a d z e n ie h e r m e n e u ty k i n a g ru n c ie o n to lo g ii.4 N a to m ia s t H e id e g ­ g e ra w y b r a łe m d la te g o , g d y ż jeg o m y ś l o d p o c z ą tk u do k o ń c a je s t o n - to lo g ią , ja k ró w n ie ż d la te g o , że w s w y m d z ie le K a n t und, d a s P r o b le m

d e r M e ta p h y s ik w s k a z u je o n w y ra ź n ie n a h e rm e n e u ty c z in y r y s d z ie ła

I m m a n u e la K a n ta K r y t y k a c z y s te g o ro z u m u .

2. H e r m e n e u ty k a (P aula R ic o e u ra

S tw ie rd z e n ie , że H e id e g g e r d ą ż y do te g o sam e g o w sw e j filo zo fii, co P a u l R ic o e u r, z a w d z ię c z a r a c z e j te n p ie rw s z y te m u d ru g ie m u . R ic o e u r w a r t y k u le p t. E g z y s te n c ja i h e r m e n e u ty k a m ó w i o ty m , że o b a j z m ie ­ r z a j ą do te g o sam eg o , lecz ja k b y d w ie m a d ro g a m i. D ro g a H e id e g g e ra m a b y ć d ro g ą k r ó tk ą , n a to m ia s t jeg o w ła s n a je s t d łu g a . D laczego d r o ­ g a n ie m ie c k ie g o filo z o fa m ia ła b y b y ć k ró tk a ? D la te g o — m ó w i R i­ c o e u r — że ja k b y za je d n y m z a m a c h e m , od (r a z u u m ie sz c z a siię n a p ła s z c z y ź n ie o n to lo g ii b y tu sk o ń czo n eg o , że ro z u m ie n ie n ie je s t t r a k t o ­ w a n e ja k o sp o só b p o z n a n ia , lecz jh k o sp o só b b y c ia . R ic o e u r ta k ż e p r a ­ g n ie u m ie śc ić s w ą h e r m e n e u ty k ę n a p o z io m ie o n to lo g ii, lecz m a z a m ia r d ą ż y ć do te g o d łu g ą d ro g ą . „ D łu g o ść” je j p o le g a n a ty m , że k o le jn o m u s i p rz e jś ć p rz e z e ta p y : se m a n ty c z n y , r e f le k s y jn y i e g z y ste n c y jn y .

2 Zob. M. G ogacz, Z a w a r to ś ć p r o b le m o w a t r a k t u „De e n te e t e ss e n ­

tia ” T o m a s z a z A k w i n u , S tu d ia w o k ó ł p r o b le m a ty k i E sse, S e ria O p e ra

P h ilo s o p h o ru m M e d ii A ev i, W a rs z a w a 1976, t. 1, s. 74— 75.

3 P o r. P a u l R ic e o u r, E g z y s te n c ja i h e r m e n e u ty k a , W a rs z a w a 1974, s. 128— 148. T e rm in f u n d a m e n ta ln a h e r m e n e u ty k a je s t w p ro w a d z o n y p rz e z R ic o e u ra w w y ż e j w y m ie n io n y m dziele.

W ym aga te g o te k s t, k tó r y m się b ę d z ie z a jm o w a ła . J e s t n im sy m b o l r e ­ lig ijn y .

E ta p se m a n ty c z n y o k re ś la w e w n ę trz n ą s t r u k t u r ę sy m b o lu i o d ró ż n ia go o d in n y c h f o r m ję z y k a , ta k i c h j a k m e ta f o r a , m eto n im lia, a le g o ria itp. S k o ro , ja k o k a z u je się, sy m b o l z a w ie ra p e w ie n s e n s b e z p o ś re d n i o d sy ła ją c y do in n e g o g łęb szeg o s e n s u p o ś re d n ie g o , w y m a g a n a je s t o d ­ p o w ie d n ia m e to d a in t e r p r e ta c y jn a m o g ą c a te n p ie r w o tn y s e n s w y d o ­ być n a św ia tło d z ie n n e . S y m b o l i i n t e r p r e ta c ja tw o rz ą p a r ę k o r e la - t y w n ą 5.

W p ła s z c z y ź n ie s e m a n ty c z n e j filo z o f d o k o n u je jeszcze in n y c h b a d a ń ję z y k o w y c h w y k o rz y s tu ją c do teg o o d k ry c ia ję z y k o z n a w s tw a s t r u k t u ­ ra ln e g o , a ta k ż e zd o b y cze fe n o m e n o lo g ii H u s s e rla d o ty c z ą c e z n a c z e ń e. N a s tę p n y m e ta p e m je s t re f le k s ja , czy li „ z w ią z e k m ię d z y ro z u m ie ­ n ie m znaików a ro z u m ie n ie m sie b ie ” 7 j a k p isz e s a m R ic o e u r. C elem je j

je s t to, a b y p rz e z z ro z u m ie n ie sy m b o li — e k s p r e s ji z a p o ś re d n ic z o n y c h i z o b ie k ty w iz o w a n y c h w w y tw o ra c h k u lt u r y o d z y sk a ć i p o ją ć z a g u b io ­ n y sen s w ła sn e g o is tn ie n ia , o d z y sk a ć w ła s n ą e g z y ste n c ję . D ru g im z a ­ d a n ie m r e f le k s ji je s t „ d e z i n te r p r e ta c ja ” ś w ia d o m o śc i b e z p o ś re d n ie j ja k n a u czy li n a s teg o tzw . m is trz o w ie p o d e jr z e ń : F re u d , N ie tz s c h e i M a rk s. R ico eu r m ów i, źe c o g ito k a r t e z ja ń s k ie je s t p u s te , a jeg o p e w n o ść je s t jało w a. T rz e b a je z d e m a sk o w a ć c h c ą c o d z y s k a ć p ra w d z iw ie ż y w e co g i­ to n ie z a fa łs z o w a n e 8. O s ta tn im e ta p e m je s t e ta p e g z y s te n c y jn y . T u m y ś lic ie l f r a n c u s k i d o ­ k o n u je k o n f r o n ta c ji w y m ie n io n y c h ju ż p rz e z e m n ie h e r m e n e u ty k . N a j­ p ie rw p s y c h o a n a liz a F r e u d a . B a d a ją c sn y , u ro je n ia , m ity i s y m b o le F re u d o d k ry w a , że „ m o w a je s t z a k o rz e n io n a w p ra g n ie n iu , w p o p ę ­ d a c h życia?’ *. T ę s f e r ę p o p ę d ó w i p r a g n ie ń , s f e r ę e g z y s te n c ji czło w ie k a, k tó r a ja k k a ż d a e g z y s te n c ja je s t n o sic ie le m s e n s u , m o ż n a b y n a z w a ć p e w n ą a rc h e czło w ie k a. A n a liz u ją c in n y sp o só b b a d a ń h e rm e n e u ty c z n y c h , m ia n o w ic ie h e ­ glow ską fe n o m e n o lo g ię d u c h a , R ic o e u r w s k a z u je ma to , że w ty m p rz y ­ p a d k u sen s w y s u w a się ja k b y p rz e d cz ło w ie k a , je s t jeg o cele m , g d y ż p o p rz e d n ie f ig u r y d u c h a z n a jd u j ą sw e u z a s a d n ie n ie w f ig u r a c h n a s tę ­ p u ją c y c h p o n ic h , a k r e s e m teg o d ia le k ty c z n e g o r u c h u je s t D u c h A b so ­ lu tn y . O w a h e r m e n e u ty k a w s k a z u je n a p e w n e te lo s czło w ie k a.

N a s tę p n ie filo z o f r o z p a t r u j e fe n o m e n o lo g ię re lig ii M ira c e a E lia d e g o . O d słan ia się n a m t u t a j n a jb a r d z ie j f u n d a m e n ta ln a s f e r a e g z y s te n c ji — 5 T a m że, 136— 140. • T am że, 139— 140. 7 T am że, 142— 143. 8 T am że, 142. “T am że, 145. 12 — S t u d ia P h ilo s o p h ia e C h r is tia n a e 1/78

s a c r u m . O no ja k b y z a m y k a w sz y stk o in n e w so b ie i p o k a z u je zale żn o ść

c z ło w ie k a od N iego w jeg o e g z y s te n c ji i ro z u m ie n iu b y t u . 10

Z a b ie g tein je s t o ty le n ie u p r a w n io n y , g d y ż R ic o e u r p rz e r z u c a t u m o s t ze s f e r y czy steg o o p is u ja k im je s t fe n o m e n o lo g ia s a c r u m do s f e r y z a ­ le ż n o śc i onitologiCiznych. Ś w ia d c z y to o w ą tk u te o lo g ic z n y m w jeg o f ilo ­ zofii.

T a k , o c z y w iśc ie w w ie lk im sk ró c ie i u p ro s z c z e n iu p o m ija ją c y m w ie ­ le w a ż n y c h m o m e n tó w , w y g lą d a ła b y h e r m e n e u ty k a P a u la R ic e o u ra . S ta p ia ją się w n ie j tr z y h e rm e n e u ty k i: p s y c h o a n a liz a b ę d ą c a w r e z u l ta ­ cie a rc h e o lo g ią p o d m io tu , fe n o m e n o lo g ia d u c h a , k tó r a o k a z u je się b y ć te le o lo g ią c z ło w ie k a i fe n o m e n o lo g ia re lig ii, d z ię k i k tó r e j o b ja w ia się n a sz a e s c h a to lo g ia . S ta p i a ją się, a b y w s k a z a ć n a f u n d a m e n ta ln ą o n to - lo g ię czło w ie k a. J a k ja w i się w te j k o n c e p c ji b y t lu d z k i? K im je s t c zło w ie k ? W y zn a c z o n y je s t o n p rz e z p e w n ą a rch e, k tó r a go w y p rz e d z a , p rz e z p e w n e te lo s, do k tó re g o d ą ż y i s a c r u m , o d k tó re g o w c a ły m sw y m b y c ie j e s t zale żn y . D o w ia d u ję się p r a w d y o so b ie n ie d z ię k i te m u , ja k i je s te m i ja k i je s te m te r a z . D o w ia d u ję się te g o p o rz e z r e f le k s y jn e od­ c z y ta n ie p e w n e j z a p o śre d n ic z o n e j w k u lt u r z e e k s p r e s ji, p e w n e g o n ie - ja , k o goś in n e g o . I n t e r p r e t u ją c go d o w ia d u ję się j a sa m , ja k a je s t m o ja e g z y s te n c ja , ja k i je s t je j sen s. O w o b ra z c z ło w ie k a — ja k m o ż n a b y się w y ra z ić ję z y k ie m m e ta fiz y k i k la s y c z n e j — je s t w y z n a c z o n y p rz e z r e ­ la c je : r e la c ję do B oga, r e la c ję do p o p ę d ó w o ra z r e la c ję do p o m n ik ó w k u lt u r y , w k tó r y c h o b ie k ty w iz u je się d u c h u . C ałość w y ra ź n ie w s k a ­ z u je n a n e o p la to ń s k ie p o ch o d zen ie. 3. H e r m e n e u ty k a ja k o o n to lo g ia f u n d a m e n ta ln a M a r tin a H e id e g g e ra H e rm e s b y ł b o g iem z w ia s to w a n ia , p rz y n o s z e n ia w ia d o m o ś c i. Ż ró d ło - słó w g re c k ie g o s ło w a h e r m e n e ia w s k a z u je , że p ie r w o tn ie o zn aczało o no w y ja w ia n ie , w y d o b y w a n ie czegoś n a ś w ia tło d z ie n n e . H e id e g g e r s ię g n ą ł do o w y c h s ta ro ż y tn y c h ź ró d e ł i p o k a z a ł, że h e rm e n e u ty c z n e je s t to, co o d k r y w a coś co b y ło z a k ry te , co ro z ja ś n ia i p rz e ś w ie tla . L u d z k ie b y to w a n ie w y ró ż n ia się ty m , że to on o w ła ś n ie „ w p ro w a d z a b y t w tę o t w a r t ą p r z e s t r z e ń , w t e n p r z e ś w i t , w k tó r y m b y t s ta je się b y te m ” 12. S a m c zło w ie k je s t h e r m e n e u ty c z n y . C e le m filo ­ zo fii z a te m je s t a n a li ty k a c z ło w ie k a , a n a li ty k a D e se in — b y tu p r z y ­ to m n e g o . T is c h n e r m ó w i, że d la H e id e g g e ra s a m c z ło w ie k je s t t e k ­ s te m 13.

10 T a m ż e , 147.

11 P o r. n a te m a t r e la c y jn e j te o r ii c z ło w ie k a i o soby w : M. G ogacz, W o k ó ł p r o b le m u o so b y , W a rs z a w a 1974, s. 37— 39.

12 K . M ic h a lsk i, H e r m e n e u ty k a , „ K u ltu r a ” 26 (628), s. 4.

18 J . T is c h n e r, P e r s p e k t p y w y h e r m e n e u ty k i , „ Z n a k ” 200—201 1971), s. 148.

S p ró b u ję p o k a z a ć , w j a k i sp o só b H e id e g g e r p r z e p r o w a d z a a n a liz ę h e rm e n e u ty c z n ą w p ie rw s z y m o k re s ie sw e j d z ia ła ln o ś c i filo z o fic z n e j, w czasach, g d y s tw o r z y ł S e in und, Z e it i K a n t u n d d a s P r o b le m d e r

M e ta p h y sik . S zczeg ó ln ie to d ru g ie d zieło b ę d ę m ia ł n a w z g lę d z ie , gdyż

w nim H e id e g g e r p o k a z u je h e rm e n e u ty c z n y c h a r a k t e r te o r ii I m m a n u ­ ela K a n ta w p ie rw s z y m to m ie K r y t y k i c z y s te g o r o z u m u . H e id e g g e r u p ra w ia h e r m e n e u ty k ę w ty m o k re s ie p r z y n a jm n ie j w tr z e c h z n a c z e ­ n iach 14. P o p ie rw s z e d o k o n u je s w o is te j i n t e r p r e ta c ji K r y t y k i c zy s te g o

ro zu m u . T r a k tu j e to d z ie ło ja k o n a jd o n io ś le js z e w filo z o fii n o w o ż y tn e j.

Od niego z a c z y n a się n o w a e r a w filo zo fii. K r y t y k a je s t d la H e id e g g e ra te k s te m w ie lk im . P r ó b u j e p rz e b r n ą ć p rz e z se n s lite r a ln y d z ie ła K a n ta , chce w y rw a ć , w y d o b y ć n a św ia tło d z ie n n e p ra w d z iw y s e n s filo z o fic z n y s k r y w a ją c y się za p rz e s ta rz a ły m , z a w ie ra ją c y m m n ó s tw o p sy c h o lo g ic z ­ n y c h te r m in ó w ję z y k ie m . P o d ru g ie , p r z y k ła d a H e id e g g e r d u ż ą w a g ę do s e n s ó w te r m in ó w ję z y k a . P r z y k ła d e m m oże b y ć a n a liz a n ie m ie c k ic h słów : E n ts ta n d i G e g e n sta n d . E n s ta n d to p rz e d m io t p o z n a n ia n ie ­ skończonego. E n ts te h e n z n a c z y p o w s ta w a ć , b y ć w y tw o rz o n y m , ła c iń s k ie

origo. To co w y tw o rz o n e , E n ts ta n d , w y tw o rz o n e je s t p rz e z b y t, k tó r y p o zn aje w sp o só b n ie s k o ń c z o n y . B ó g s tw a r z a ją c o g lą d a w p e łn i. N a to ­ m ia st G e g e n sta n d je s t p rz e d m io te m p o z n a n ia sk ończonego, lu d z k ie g o , je st b y te m n a p o tk a n y m i ju ż z a s ta n y m . G e g e n s te h e n z n a c z y s ta ć n a p rz e c iw — g e g e n (n a p rz e c iw ) — s te h e n (stać). W tr z e c im z n a c z e n iu b a d a n ia H e id e g g e ra są h e rm e n e u ty c z n e , g d y ż w y c h o d z ą od s e n s u tego co je s t d a n e , p r ó b u ją te n se n s p rz e ś w ie tlić , a b y z b a d a ć w a r s t w y s e n ­ só w m o ty w u ją c e go. W ty m z n a c z e n iu H e id e g g e r w y c h o d z ą c od a n a ­ lizy b y tu d a n e g o d o chodzi do p r o b le m a tu b y c ia , g d y ż b y t (d a s S e ie n d e ) sk ry w a b y c ie (d a s S ein ). N ależy tu w s p o m n ie ć o p o d o b n y c h b a d a n ia c h p rz e p r o w a d z o n y c h p rz e E d m u n d a H u s S e rla w o k re s ie n a s tę p u ją c y m po jeg o I d e a c h ,5. H u sse rl w y sz e d ł n a jp i e r w o d n a s ta w ie n ia o p iso w eg o , w k tó r y m d o k o ­ n a ł szczeg ó ło w y ch a n a liz n o e m a ty c z n o -n o e ty c z n y c h p o g łę b io n y c h p rz e z b a d a n ia e id e ty c z n e . N a s tę p n ie , g d y p o k a z a ł d o k ła d n ie s f e rę ja w n o śc i, p rzeszed ł o d fe n o m e n o lo g ii o p is o w e j do tz w . fe n o m e n o lo g ii g e n e ty c z n o - k o n s ty tu ty w n e j. B a d a ń ty c h d o k o n a ł m e to d ą u n ie s p rz e c z n ie ń czy li im ­ p lik a c ji w s te c z n y c h . O c z y w iśc ie w s z y s tk ie jeg o a n a liz y o d b y w a ły s ię p od ogólną k la u z u lą tzw . p r z e w r o tu k o p e rn ik a ń s k ie g o , k tó r y m o ż n a p o d a ć w fo r m u le z a s a d y k o n s ty tu c ji b rz m ią c e j n a s tę p u ją c o : k a ż d y p r z e d m io t

11 N ależy o d ró ż n ić w ty m m ie js c u ro z u m ie n ie te r m i n u h e r m e n e u ty ­ k a w p o d a n y c h n iż e j tr z e c h z n a c z e n ia c h o d ro z u m ie n ia teg o te r m in u przez H e id e g g e ra w p ó ź n ie js z y m o k re s ie jeg o filo zo fii, w o k re s ie o n to ­ logii m o w y .

15 A n a liz y te H u s s e r l z a c z ą ł ro b ić w M e d y ta c ja c h k a r te z ja ń s k ic h , w L o g ice fo r m a ln e j i tr a n s c e n d e n ta ln e j, w K r y z y s ie n a u k e u r o p e js k ic h o ra z w d z ie ła c h w y d a w a n y c h w k o le jn y c h H u sse rlia n a c h .

j e s t p r z e d m io te m ja k ie jś ś w ia d o m o śc i. P r a c a H u s s e r la p o k a z a ła o s ta ­ te c z n ie k o n s ty tu ty w n e w a r s tw y p rz e d m io tu i jeg o w a r u n k i tr a n s c e n ­ d e n ta ln e . P o w ró ć m y je d n a k do H e id e g g e ra . D a se in z n aczy b y c ie -p rz y -c z y m ś , t a k i b y t, k tó r y p a tr z y n a coś, ro z u m ie i w y ła n ia z s ie b ie p y ta n ie . S to ^ s u n e k D a se in do b y tu H e id e g g e r o k re ś la m ia n e m p o z n a n ia o n ty czn e g o . Z n a c z y to, że ja s to ję n a p rz e c iw ś w ia ta , że ja ó w ś w ia t ro z u m ie m , że j a je ste m , w św ie c ie . H e id e g g e r z a p y tu je o is to tę te g o s to s u n k u , czyli 0 jeg o m o żliw o ść, o a p rio ri. B o w ie m to , ż e ja sitoję w o b ec p rz e d m io tu je s t r e z u lta te m p o z n a n ia u p rz e d n ie g o , k tó r e m u s z ę h e rm e n e u t y czn ie p rz e ś w ie tlić . P o w ie lu d o k ła d n y c h a n a liz a c h o k a ż e się, że ty m p o z n a ­ n ie m f u n d u ją c y m i u n d e sp rz e c z m a ją c y m s to s u n e k o n ty c z n y b ę d z ie p o ­ z n a n ie o n to io g ic z n e c z y li w s tę p n e ro z u m ie n ie b y c ia . H e id e g g e r u w a ż a , ż e p ie r w s z y m filo zo fe m , k tó r y ro z s z e rz y ł p o ję c ie św ia d o m o śc i n a życie p re r e f le k s y w n e b y ł K a n t. K a n t za p u n k t w y jś c ia sw e j a n a liz y b ie rz e je d e n ze sp o so b ó w ż y c ia w ś w ie c ie — n a u k ę . W g eo ­ m e tr ii i m a te m a ty c z n y m p rz y r o d o z n a w s tw ie o d k ry w a z d a n ia , k tó r e m ó ­ w ią coś o św iecie, a je d n o c z e ś n ie n ie są to z d a n ia e m p iry c z n e . N a z y w a te z d a n ia s y n t e ty c z n y m i a p rio ri. T o co je s t w p rz e d m io c ie je s t z a d e ­ c y d o w a n e a p rio ri p rz e d w s z e lk im s to s u n k ie m ja w n o śc i, je s t u p r z e d ­ n io z a p ro je k to w a n e . Z e s f e ry ja w n o ś c i tr z e b a zejść d o s f e r y tego, co n ie ja w n e , co u k r y te . K a n t a n a liz u je n a jp ie r w p o d s ta w o w e s k ła d n ik i teg o p o z n a n ia , k tó r e H e id e g g e r n a z w a ł o n ty c z n y m . S k ła d n ik i te to n a - o czność e m p iry c z n a i e m p iry c z n e m y ś le n ie . N a s tę p n ie ro z w a ż a ic h w ła ­ ściw o ści w m o d u s , ju ż n ie e m p iry c z n y m , lecz czy sty m . O d k ry w a s f e rę c zy steg o czasu , c z y ste j p r z e s tr z e n i o ra z czy steg o m y ś le n ia . J e s t to s f e ra tr a n s c e n d e n ta ln a . W s k a z u ją c n a ź ró d ła czy steg o c zasu i c z y ste j p r z e ­ s tr z e n i K a n t m ó w i, n p . że c z y sta p rz e s trz e ń n a ty m p ie r w o tn y m p o ­ z io m ie je s t ź ró d łe m s a m e j sie b ie , n ie m o ż n a o d ró ż n ić je j ja k o a k tu 1 ja k o p rz e d m io tu te g o a k tu . J e s t n ie te m a ty c z n a , je s t ró w n o c z e śn ie ty m co w id z ia n e i ty m co o g lą d a . Ź ró d łe m c z y ste j p r z e s tr z e n i i c z y s te ­ go c z a su je s t sa m o p o b u d z e n ie . M o żn a od r a z u w s k a z a ć w ty m m ie js c u n a p a r m e n id e js k o - p la to ń s k ie u to ż s a m ie n ie b y tu z p o z n a n ie m . J e d n a k ­ że o w a s f e r a tr a n s c e n d e n ta ln a n ie je s t te m a ty c z n a , je s t to te r e n głębi, w k tó r e j n ie n a p o ty k a się jeszcze b y tu . S tą d d o p ie ro b y t się w y ło n i. W ład z ą, k tó r a w tr z e c h s y n te z a c h c z a so tw ó rc z y c h k o n s t y tu t u je czas, je s t tr a n s c e n d e n ta ln a w y o b ra ź n ia . J e s t o n a w ła d z ą czy ste g o J a . J a p o ­ p rz e z sa m o p o b u d z e n ie w y tw a r z a czas w y p e łn io n y . O w o s a m o p o b u d z e ­ n ie to tr z y sy n te z y , k tó r y c h e fe k te m są tr z y w a r s tw y p rz e d m io tu : cza- s o w o -p rz e s trz e n n a , fo r m a ln o - k a te g o r ia ln a i z m y sło w o - e m p ir ye z n a . H e i­ d e g g e r w y ż e j w y m ie n io n e sy n te z y n a z y w a s y n te z ą o n to lo g ic z n ą . K a n t w e d łu g n ieg o z a tr z y m a ł s ię n a p e w n y m s to p n iu sw y c h b a d a ń h e r m e

-n a u ty c z -n y c h , -n ie o d sło -n ił -n a jb a r d z ie j f u -n d a m e -n ta l-n e j s f e ry czy li s fe ry b y cia, k tó r a jeszcze w y ra ź n ie j m o ty w u je czas. H e id e g g e r m ó w i, s k o ro J a n ie p r z y s łu g u ją p r e d y k a ty czaso w e, a ró w n ie ż s a m e m u czaso w i te p re d y k a ty n ie p rz y s łu g u ją , z a te m J a to czas i J a ja k o czaso w e s t a je się D asein. H e id e g g e r w ią ż e z a g a d n ie n ie b y c ia z z a g a d n ie n ie m czasu, źródło ś w ia ta to czas, w o b e c teg o p o z n a n ie o n to lo g ie z n e p o le g a n a s y n ­ tezach c z a so tw ó rc z y c h d a ją c y c h w r e z u lta c ie tr z y w y m ia r y c z a su : p r z e ­ szłość, te ra ź n ie js z o ś ć i p rz y sz ło ść . W stę p n e ro z u m ie n ie b y c ia i z a p ro ­ je k to w a n ie b y tu p o le g a n a tw o rz e n iu się h o ry z o n tu czasow ego. Do is to ­ ty c z ło w ie k a n a le ż y czas i J a to w ła ś n ie czas.

H e id e g g e r po d o k o n a n iu teg o o d k ry c ia p rz e p r o w a d z a sw ą a n a liz ę z p o w ro te m w g ó rę. M ów i, że ró w n ie ż n a p o z io m ie o n ty c z n y m , g d y s p o ty k a m y b y t, do n a sz e j is to ty n a le ż y czas, lecz t u m a o n p o sta ć t r o ­ sk i. T ro s k i czyli p rz e z w y c ię ż a n ia , w a lk i, z a b ie g a n ia itd . P a r m e n id e j - stóie p o łą c z e n ie z a g a d n ie n ia b y c ia z z a g a d n ie n ie m c zasu d o p ro w a d z iło H e id e g g e ra d o p r o b le m a ty k i tr o s k i, a ta k ż e o d w ro tn ie tr o s k a ja k o n a ­ sza s y tu a c ja e g z y s te n c ja ln a p rz e ś w ie tlo n a h e rm e n e u ty c z n iie w s k a z a ła n a p ie rw o tn ą to żsam o ść b y c ia i czasu. J e d n a k ż e n ie n a le ż y są d z ić , że p o ­ zn an ie o n to lo g ie z n e je s t czy m ś z a s a d n ic z o ró ż n y m o d p o z n a n ia o n ty c z ­ nego. M y w y tw a r z a m y coś, czego se n s p o z n a m y d o p ie r o w p o z n a n iu onty czn y m , P o z n a n ie o n ty c z n e je s t s tw ó r c z e a ra c z e j ą u a s is tw ó rc z e , lecz zarazem m y p rz e c ie ż b y t n a p o ty k a m y , je s te ś m y w e ń rz u c e n i, n ie m o ­ żem y go z m ie n ić — i to w ła ś n ie je s t ź ró d łe m n a s z e j tr o s k i. C zło w iek to ta k i b yt, k tó r y je s t z a ra z e m w o ln y , g d y ż D a se in ro z u m ie ją c b y c ie k o n s ty tu u je sie b ie i ś w ia t, a ró w n o c z e śn ie D a se in je s t o g ra n ic z o n e , gdyż u w ik ła n e je s t w p o z n a n ie sk o ń c z o n e . K o n s ty tu c ja ś w ia ta n ie p o ­ lega n a jego k o n s tr u k c ji, lecz n a ro z u m ie n iu b y c ia , b e z k tó re g o n ig d y nie m ie lib y ś m y d a n e g o ś w ia ta w te n s p o s ó b w ja k i m a m y go n a p r z e ­ ciw siebie, tw a r z ą w tw a rz .

P o d su m o w u ją c te te o r ie n a le ż y w s k a z a ć n a ic h o g ó ln o filo zo ficzn y c h a ra k te r. P ie r w o tn y s c h e m a t, tk w ią c y w p o d s ta w a c h k o n s ty tu ty w n y c h św iata, k tó r y m się p o s łu g u ją K a n t i H e id e g g e r (te n d r u g i m o d y f ik u je go i p o g łęb ia) w y k a z u ją d u ż e a n a lo g ie ze s c h e m a te m n e o p la to ń s k im , a w szczeg ó ln o ści z te o r ią A w ic e n n y . W te o r ii K a n ta J a tr a n s c e n d e n ­ ta ln e p o b u d z a n e p rz e z rz e c z s a m ą w so b ie tw o rz y fe n o m e n a z y li ś w ia t, zaś g dy to J a sa m o s ię p o b u d z a k o n s ty tu u je się J a e m p iry c z n e . N a to ­ m ia st te o r ia s tw a r z a n ia A w ic e n n y p o k a z u je , ja k w św ie c ie n a d k s ię ż y c o - w ym p ie rw s z a u p rz y c z y n o w a n a In te lig e n c ja p o z n a ją c P ie r w s z ą p rz y c z y ­ nę tw o rz y I n te lig e n c ję o d d z ie lo n ą , n a s tę p n ie zaś p o jm u ją c sie b ie s a m ą jako k o n ie c z n ą tw o rz y d u sz ę o d p o w ie d n ie j s f e r y n i e b i e s k i e j 16. P o d o ­ b ień stw o m ię d z y te o lo g ią A w ic e n n y a te o r ia m i K a n ta i H e id e g g e ra w y ­ 16 P o r. E. G ilso n , H isto ria filo z o fii c h r z e ś c ija ń s k ie j w w ie k a c h ś r e d ­

d a je s ię b y ć g łó w n ie fo r m a ln e . G łó w n a ró ż n ic a p o le g a n a ty m , że k o n ­ s t y tu c j e k a n to w s k a i h e id e g g e ro w s k a są „ m ik ro k o sm o so w e ” , z aś a w i- c e n n ia ń s k a je s t „ m a k ro k o s m o s o w a ” . U ż y w a ją c jeszcze in n e j m e ta fo r y m o ż n a p o w ied zie ć, że ś w ia t u A w ic e n n y tw o rz y się „ w n ie b ie ”, a u K a n ­ ta i H e id e g g e ra „ n a z ie m i” . W s k a z u je to n a e m a n a c y jn y c h a r a k t e r f i ­ lo zo fii o b u n ie m ie c k ic h m y ś lic ie li. O p ró cz teg o , h e id e g g e ro w s k a filo ­ z o fia je s t m o n isty c z n a . D ow odzi te g o f a k t, że m ię d z y e le m e n ta m i w y ­ d o b y ty m i p rz e z h e re m e n e u ty c z n ą a n a liz ę n ie m a ż a d n y c h p rz e d z ia łó w o n to lo g ic z n y c h , w s z y s tk ie p o s ia d a ją sw e z a s a d y ź ró d ło w e , w sz y stk ie zaw sz e z czegoś w y p ły w a ją . K a n t n a to m ia s t je s t b a rd z ie j p la to ń s k i n iż n e o p ła to ń s k i. W jeg o filo z o fii is tn ie je p rz e p a ś ć b y to w a m ię d z y rz e c z ą s a m ą w so b ie a fe n o m e n e m p o d o b n ie ja k w m e ta fiz y c e P la to n a is tn ia ła p rz e p a ś ć b y to w a m ię d z y id e ą a o d b itk ą . U K a n ta i H e id e g g e ra n a p o zio m ie, k tó r y te n p ie r w s z y n a z y w a tr a n s c e n d e n ta ln y m , a d ru g i o n to lo g ic z n y m , b y t i p o z n a n ie s ą to ż sa m e . O n to lo g ia je s t z a ra z e m e p i­ ste m o lo g ią . Z a te m ta k ie cech y h e r m e n e u ty k i f u n d a m e n ta ln e j H e id e g g e ra , ja k m o n izm , e m a n a c jo n iz m , d e fin io w a n ie je d n e g o e le m e n tu p rz e z d ru g i, a ta k ż e je d n o ś ć b y tu i p o z n a n ia n a p o z io m ie g łę b i w s k a z u ją w y ra ź n ie n a n e o p ła to ń s k i sp o só b m y ś le n ia n ie m ie c k ie g o filo zo fa . R ó w n ie ż K a n t p o p rz e z p r y z m a t in t e r p r e ta c ji h e id e g g e ro w s k ie j ja w i się n a m ja k o m y ­ ś lic ie l n e o p ła to ń s k i, z t ą ty lk o ró ż n ic ą , że m o n iz m z a s tą p io n y je s t p rz e z d u a liz m .

N a k o ń c u p ra g n ą łb y m p o w ie d z ie ć , że ó w m o ty w n e o p ła to ń s k i w f i ­ lo zo fii H e id e g g e ra z o sta ł p rz e z w y c ię ż o n y w p ó ź n ie jsz y c h jeg o p ra c a c h . J u ż w d z ie le V o n W e s e n d e r W a h r h e it n ie m ie c k i filo z o f m ó w i, że p r o ­ b le m b y c ia m o ż n a in te r p r e to w a ć ty lk o p o p rz e z sa m o b y c ie i n ie m o ż n a n ic z y m in n y m go u z a s a d n ia ć . P o z o s ta je k w e s tią o tw a r t ą czy p r z e k r o ­ czen ie p rz e z H e id e g g e ra g ra n ic tr a n s c e n d e n ta liz m u p o z w a la ło m u p r z e ­ k ro c z y ć m y ś le n ie , k tó r e n a z y w a m y n e o p la to ń s k im ? 17 J O L A N T A Z IE L IŃ S K A A W E R R O E S — K O M E N T A T O R C Z Y F IL O Z O F A w e rr o e s je s t z n a n y ja k o te n z filo zo fó w , k tó re g o p o g lą d y in t e r p r e ­ to w a n o w c ią g u w ie lu l a t b a rd z o ró ż n ie . W u w a g a c h ty c h o m ów ione z o s ta n ie je d n o z n a jo r y g in a ln ie js z y c h u ję ć , a m ia n o w ic ie o p ra c o w a n ie E r n e s ta R em ana d o ty c z ą c e Ib n R o szd a (A w e rro e sa ) i jeg o filo zo fii. P o d s ta w ę n in ie js z y c h ro z w a ż a ń s ta n o w ią f r a g m e n ty ro z p r a w y d o k to r ­

17 P o r. K . M ic h a lsk i, G ra n ic e filo z o fii tr a n s c e n d e n ta ln e j, w : D z ie ­