Kraków
Zindywidualizowana metoda komunikacyjna nauczania języków obcych
w ujęciu profesora Aleksego Awdiejewa
Szczególną rolę w nauczaniu języka obcego odgrywa wybór określonej metody, czyli konkretnej strategii nauczania. Metoda nauczania „jest zespołem zasad i technik nauczania. Jest ona rezultatem rozumienia natury języka i jego budowy w kontraście do języka ojczystego uczniów, jego funkcjonowania w aktach komunikacji oraz procesów jego przyswajania”1. Aleksander Szulc z kolei defi niuje metodę nauczania jako „możliwie optymalny, konsekwentnie stosowany sposób postępowania nauczy- ciela w celu przekazania uczniowi określonej wiedzy, umiejętności oraz nawyków”2. Wybór metody jest zwykle uwarunkowany celem nauki, wiekiem uczących się, ich potrzebami i zainteresowaniami, a także przewidywanym czasem nauki.
Rozwijane przez wieki metody, mające fundamentalny wpływ na modelowanie procesu nauczania i uczenia się języków obcych, są od siebie zasadniczo odmienne.
Można je dzielić w różny sposób. Zgodnie z kryterium zasięgu i użyteczności wyróż- nia się metody tradycyjne (są one bardziej uniwersalne i częściej wykorzystywane w praktyce) oraz niekonwencjonalne (adresowane do określonego kręgu odbior- ców, są możliwe do wykorzystania jedynie w specyfi cznych warunkach)3. Innym kryterium może być udział świadomości uczącego się w procesie uczenia oraz rola języka ojczystego uczniów w procesie nauczania4. Metody podzielić można wówczas na bezpośrednie (wykluczają świadomy sposób zdobywania wiedzy gramatycznej, a samo nauczanie ma charakter monolingwalny), pośrednie (tworzą procedury,
„w których gramatyka języka obcego i język ojczysty uczniów w sposób świadomy wpisane są w repertuar technik nauczania”5) oraz pośredniczące (nauka struktur języka obcego oraz język ojczysty uczniów występują w funkcji pomocniczej).
1 W. Pfeiff er, Nauka języków obcych. Od praktyki do praktyki, Poznań 2001, s. 56.
2 A. Szulc, Słownik dydaktyki języków obcych, Warszawa 1994, s. 137.
3 Zob. H. Komorowska, Metodyka nauczania języków obcych, Warszawa 2002, s. 20–29.
4 Zob. W. Pfeiff er, Nauka języków obcych..., s. 69–70.
5 Ibidem, s. 54.
Warto w tym miejscu pokrótce przypomnieć założenia najbardziej popularnych i efektywnych do dziś metod nauczania języków obcych. I tak, jedną z najstarszych tradycyjnych metod nauczania6, opartą na zasadzie analogii z uczeniem się języka ojczystego, jest m e t o d a b e z p o ś r e d n i a. Metoda ta duże znaczenie przypisuje naturalnemu kontaktowi z językiem autentycznym, a do głównych jej parametrów należą: prymat języka mówionego wobec języka pisanego, a także wykluczenie języka ojczystego z procesu uczenia się oraz nauczanie gramatyki drogą indukcji.
Podstawową formą zajęć jest tu konwersacja, a „słuchanie i powtarzanie to dwa najważniejsze sposoby prowadzące do opanowania języka”7. Kolejną popularną me- todę nauczania języków obcych stanowi m e t o d a au d i o l i n g w a l n a , opracowana w latach trzydziestych XX wieku na skutek wzrostu zainteresowania badawczymi pracami naukowymi nad językiem jako narzędziem komunikacji8. Metoda ta pre- feruje w nauczaniu języka obcego pamięciowe powtarzanie wzorców zdaniowych, traktując język jako zbiór nawyków. Priorytetem w nauce języka tą metodą jest rozwój języka mówionego oraz opanowanie czterech sprawności językowych w następującej kolejności: słuchanie – mówienie, czytanie – pisanie. Inną, do dnia dzisiejszego sto- sowaną, metodą jest m e t o d a g r a m at y c z n o - t ł u m a c z e n i ow a , która kładzie nacisk na znajomość reguł gramatycznych, a nie na zastosowanie języka docelowego w sytuacjach codziennych. Główną rolę w poznawaniu i utrwalaniu nowego materiału pełni w tej metodzie sprawność czytania i tłumaczenie. Kontrola i ocena wyników nauczania odbywa się tu na podstawie testów gramatycznych lub pisemnego prze- kładu specjalnie przygotowanego (lub adaptowanego autentycznego) tekstu. Od lat siedemdziesiątych XX wieku popularnością cieszy się z kolei me to d a ko g n it y w na . Traktuje ona język jako narzędzie interakcji, czyli wzajemnego oddziaływania ludzi na siebie. Najważniejszym celem tej metody jest osiągnięcie przez ucznia kompeten- cji rozumianej jako umiejętność posługiwania się językiem docelowym stosownie do sytuacji i statusu rozmówcy oraz intencji komunikacji, a także osiągnięcie przez uczącego się umiejętności poprawnego reagowania na komunikaty interlokutora.
Błędy gramatyczne traktowane są tu jako wskaźnik progresji w przyswajaniu języka.
Z kolei w latach osiemdziesiątych ubiegłego stulecia wprowadzono do nauczania języków obcych p o d e j ś c i e k omu n i k a c y j n e. Najważniejszym jego założeniem jest osiągnięcie umiejętności efektywnego porozumiewania się odpowiednio do sy- tuacji. Podejście to z powodzeniem, w różnych eklektycznych postaciach (włączając wiele rozwiązań i technik zapożyczonych z innych metod), jest stosowane do dziś w nauczaniu języków obcych.
Wydaje się, że do przedstawionego wyżej kanonu najważniejszych metod nauczania należałoby również dołączyć „z i n d y w i du a l i z ow a n ą m e t o d ę k o -
6 Na podstawie: H. Komorowska, Metodyka nauczania..., s. 20–29.
7 W. Pfeiff er, Nauka języków obcych..., s. 71.
8 Metodę tę wprowadzili uczeni amerykańscy w czasie drugiej wojny światowej przede wszystkim w celu kształcenia żołnierzy.
mu n i k a c y j ną”, stosowaną od lat w nauczaniu języka rosyjskiego w Instytucie Rosji i Europy Wschodniej Uniwersytetu Jagiellońskiego, której autorem i propagatorem jest profesor Aleksy Awdiejew. Metoda ta ma głównie rozwijać sprawności mówienia i rozumienia ze słuchu, a także umiejętności czytania ze zrozumieniem oraz pisania.
Podstawowym materiałem nauczania są tu autentyczne teksty w postaci fonicznej i grafi cznej pozyskiwane przede wszystkim ze stron internetowych, a zwłaszcza z www.svobodanews.ru, gdzie znajdują się nagrania bieżących wiadomości (m.in.
w formie MP3) oraz ich transkrypty ułatwiające dekodowanie tekstu, szczególnie na początkowym etapie nauczania tą metodą. Na stronie tej są również nagrania i transkrypty audycji radiowych poruszających ciekawe i, co najważniejsze, aktu- alne i motywujące do dyskusji, tematy. Niezbędnym zatem elementem procesu nauczania tą metodą jest stały dostęp uczących się do Internetu. Nie używa się tu podręcznika – każdy student jest jednak zobowiązany do zaopatrzenia się w słow- nik dwujęzyczny9.
Zadaniem nauczyciela nauczającego tą metodą jest przygotowanie studentów do działań autonomicznych, czyli „rozwijanie samodzielnych zdolności uczenia się, inicjowanie i stymulowanie pracy indywidualnej, wspieranie spontanicznych wysiłków uczących się i nagradzanie za samodzielność”10. Student ma być aktywny, a nauczający powinien niejako usunąć się w cień i tylko pomagać, podsuwając od- powiednie przykłady lub korygując błędy. Nauczyciel pełni bowiem rolę doradcy, organizatora, animatora, jest pomocnikiem, który wspomaga i monitoruje proces przyswajania języka obcego, dokonuje wyboru ćwiczeń, czasem tematu do rozwi- jania sprawności mówienia. Dobiera też ciekawe efektywne materiały, zachęcające do komunikacji i zwiększające motywację studentów, udziela im wszelkiej pomocy w trakcie prób komunikowania się, dostarcza odpowiednich zwrotów leksykal- nych, których studenci akurat chcą użyć, co oznacza, że jest zawsze przygotowany na nieprzewidziane pytania, zadawane zwykle w sytuacjach komunikacyjnych.
Należy w tym miejscu zaznaczyć, iż w związku ze zmianą roli nauczyciela zajęcia tą metodą odbywają się w małych grupach.
W zindywidualizowanej metodzie komunikacyjnej, począwszy już od pierw- szych zajęć, studenci słuchają nagranych (przeważnie przez nauczycieli-rodzimych użytkowników danego języka) na kasety lub CD aktualnych wiadomości11, piszą ich streszczenia, korzystając przy tym, rzecz jasna, ze słowników. Na początku każdego semestru uczący się otrzymują zbiór obowiązkowych materiałów w postaci nagrań i tekstów drukowanych do indywidualnej pracy nad językiem (są one podstawą do ćwiczeń mających na celu utrwalenie podstawowych reguł gramatycznych, dają one również możliwość osiągnięcia umiejętności reprodukcji ich treści w postaci
9 Do obowiązków nauczyciela należy przygotowanie studenta do efektywnego korzystania z tego słownika jako podstawowego narzędzia pracy z tekstem.
10 H. Komorowska, Metodyka nauczania..., s. 171–172.
11 Na początku w tempie wolnym, później, tzn. w II semestrze – w przyspieszonym, i w końcu, tj.
w drugim roku nauczania, w tempie szybkim, tzn. naturalnym, pochodzącym bezpośrednio z radia.
ustnej i pisanej, a także uczestniczenia w dyskusji)12. Na każde zajęcia studenci przygotowują „prasówki” z aktualnych wiadomości (poczynając od przytoczenia ich nagłówków i stopniowo przechodząc do dłuższych fragmentów). Nauczający, oceniając studentów, zwracają bardziej uwagę na komunikatywność i zrozumiałość ich wypowiedzi niż na poprawność językową osiąganą za wszelką cenę13. Treść ma przewagę nad formą.
Na zajęciach, oprócz słuchania i zapisywania wiadomości, stosowana jest również forma wykładów, związanych z zainteresowaniami studentów. Aby za- pewnić atrakcyjność takich zajęć, do dyskusji i polemik wybierane są zagadnienia, które zarówno inspirują, jak i przygotowują studentów do interakcji słownych w warunkach zbliżonych do naturalnych. Nauczyciel na początku semestru or- ganizuje więc tzw. „g i e ł d ę t e m at ów ”14 – każdy student raz w semestrze musi bowiem przeprowadzić „wykład” na wybrany przez siebie temat (na poziomie bardziej zaawansowanym przeprowadzane są także minikonferencje). Na jego podstawie rodzą się dyskusje w grupach, dialogi, symulacje, studenci odgrywają role itp. Prezentacja wybranego problemu opiera się często na różnych pomocach wizualnych. „Wykładowca” mówi wolniej i wyraźniej, zadania do wykonania dla studentów są odpowiednie pod względem trudności. Organizowane są też, zwłasz- cza po wspólnym obejrzeniu ciekawych fi lmów, „dy s ku s y j n e k lu by f i l m owe”.
Uczący się są również zobligowani do stałego uczestnictwa w forum internetowym, gdzie poruszają wybrane przez siebie samych kwestie. Studenci zachęcani są także do indywidualnych poszukiwań informacji w Internecie (np. różnego rodzaju defi nicji, biografi i znanych osób, opisu ciekawych miejsc, zabytków, informacji o ważnych wydarzeniach z historii itp.), na których podstawie tworzą zagadki lub wszelkiego rodzaju quizy tematyczne. W ramach kształcenia poprawnej wymowy przewidziane jest opanowanie pamięciowe tekstów poetyckich i prozy oraz kanonu najbardziej popularnych piosenek. Organizowane są nawet konkursy recytatorskie.
W metodzie tej nie ma świadomego tłumaczenia reguł gramatycznych, nie stosuje się tradycyjnych testów. Najlepszym sposobem poznawania struktur języ- kowych jest czytanie w języku obcym. W ten sposób uczący się sami obserwują i odkrywają oraz formułują i weryfi kują reguły gramatyczne typowe dla danego języka. Jest to wyjątkowo kreatywne zajęcie, swego rodzaju zabawa w dekodowa- nie tekstu. Rozszyfrowując go bowiem (a czasem tylko jego fragmenty), uczący się przyswajają konkretne słowa i wyrażenia, a także struktury w kontekście (bez bezmyślnego wkuwania ich na pamięć). Poza tym, wraz ze wzrastającą wiedzą uczą- cy się dekodują tylko te fragmenty tekstów, w których występują nowe struktury,
12 Zaliczenie na przykład pierwszego etapu kursu (po 90 godzinach nauki) polega na wysłucha- niu 5 informacji radiowych i zapisie ich treści oraz omówieniu przygotowanego wcześniej tekstu publicystycznego.
13 Dopiero wówczas, gdy wielokrotnie błędnie zostanie użyta dana struktura, nauczyciel ingeruje (po zakończeniu wypowiedzi), przybliżając uczącym się zasadę (bez terminów metajęzykowych).
14 Wybór tematów wykładów powinien być motywujący i wcześniej uzgodniony ze studentami.
słowa oraz wyrażenia, a więc nakład ich pracy (na rozszyfrowywanie) z tygodnia na tydzień jest coraz mniejszy.
Jak widać, celem nauczania języka „ meto d ą Awdieje wa” jest nie tylko osiąg- nięcie przez studentów odpowiedniego poziomu w rozumieniu ze słuchu tekstów radiowych i telewizyjnych, czytaniu ze zrozumieniem tekstów publicystycznych, umiejętności korzystania z innych źródeł informacji, ale także przygotowanie do dyskusji problemowych oraz napisanie krótkich opowiadań na tematy podejmowane w publicystyce. Metoda ta kładzie duży nacisk na kreatywne ćwiczenia promujące spontaniczność i improwizację, które uwzględniają potrzeby i zainteresowania studentów. Przygotowuje również studentów do prowadzenia podstawowych działań perswazyjnych, wyrabia umiejętność analizy problematyki i argumentacji.
Głównym założeniem zindywidualizowanej metody komunikacyjnej jest wszak autonomiczność, czyli rozwijanie samodzielności w zdobywaniu wiedzy. W ten sposób studenci mają ciągły dostęp do materiałów autentycznych, co zapewnia im maksimum kontaktu z językiem obcym i rozwija postawę otwartości oraz tolerancji wobec innych kultur. Nauka języka osadzona jest tu bowiem w realiach, mimo że nauczanie nie odbywa się w kraju docelowym. Poprzez słuchanie radia, oglądanie programów telewizyjnych, korzystanie z Internetu, oglądanie fi lmów imitowana jest atmosfera językowa tego kraju. Uczący się mogą wnosić własne propozycje do programu, stając się aktywnymi współtwórcami procesu dydaktycznego. Dzięki temu budują też poczucie własnej wartości.
Punktem wyjścia tej metody jest przede wszystkim indywidualne podejście do każdego studenta, gdyż każdy ma nie tylko inne tempo pracy, zainteresowania, ale także styl uczenia się. Metoda ta czyni więc studenta efektywnym podmiotem, wciąż uaktualniającym swój system reguł (w miarę napływania nowych informa- cji). Z obserwacji uczestniczącej wynika, że student już po półrocznym kursie nauczania tą metodą nie boi się zabrać głosu w tym języku i w miarę umiejętnie uzyskuje oraz przekazuje zamierzone informacje.
Wydaje się zatem, iż zindywidualizowana metoda komunikacyjna profesora Aleksego Awdiejewa to ciekawa propozycja również dla nauczycieli innych języków obcych, nauczających języka nie w kraju docelowym. Metoda ta przecież pozwala na maksymalne imitowanie „atmosfery” danego kraju i na równie maksymalny kontakt z jego kulturą i danym językiem (nauka tą metodą odbywa się wszak za pośrednictwem różnych mediów i pod stałą kontrolą nauczyciela – nie zawsze rodzimego użytkownika danego języka). Nie ulega wątpliwości, iż metoda ta wy- chodzi naprzeciw wielu uczącym się języków obcych.
Prof. A. Awdiejew’s individualized communicative method of foreign language teaching
Summary
Th e individualized communicative method professor’s A. Awdiejew, is focused on de- veloping speaking and listening skills. Teaching material contains authentic journalistic texts from radio and TV programmes in the phonic and graphic version. Teacher’s role is to choose interesting, eff ective materials encouraging communication. Th is method emphasizes creative exercises promoting spontaneity and improvisation taking into consideration the needs and interests of students.
