Stan zagrożenia epidemicznego zachorowaniami na ostry zespół niewydolności oddechowej - Severe Acute Respiratory Syndrome (SARS) : sytuacja w Polsce

(1)

5. 2. Stan zagrożenia epidemicznego zachorowaniami na ostry zespół

niewydolności oddechowej - Severe Acute Respiratory Syndrome (SARS)

- sytuacja w Polsce

Bartosz Balcerzak

Słowa klucze: SARS, nadzór epidemiologiczny, Państwowa Inspekcja Sanitar

na, postrzeganie ryzyka

5. 2. 1. Wstęp

System nadzoru wzdrowiu publicznym jest coraz częściej definiowanyjako ciągłe, systematyczne zbieranie, analiza i interpretacja danych dotyczących po szczególnych zdarzeńzdrowotnych wpływających na populację,ściśle związane zrozpowszechnieniem w odpowiednim czasie tych danych pośród tych, którzy są odpowiedzialni zaprewencjęikontrolę1. Najstarszą funkcją tego systemu jest nadzór i kontrola nad chorobami zakaźnymi. W latach 60. i 70. XX wieku do

prowadzono do znacznej redukcji lub nawet do wykorzenienia niektórych cho rób zakaźnych w krajach europejskich(w tym w Polsce),co, według niektórych specjalistów2, uśpiło czujność służb zdrowiaoraz odwróciło uwagę od proble

matyki zapobiegania chorobom zakaźnym oraz ich zwalczania. Nowa sytuacja epidemiologiczna, wynikła chociażby z szybkiego rozpowszechniania się od lat 80. XX wieku zespołu nabytegoupośledzenia odporności- AIDS, zmusiła służ

1 Thacker S. B., Stroup D.F., GibsonParrishR., AndersonH.A. (1996), Surveillance in Envi ronmentalPublicHealth: Issues, Systems, and Sources, American Journal of PublicHealth, vol.

86, No. 5,s. 633-637.

2 KostrzewskiJ.(1993), Przedmowa dotrzeciego wydania, [w: ] Magdzik W. (red.), Choroby zakaźne i pasożytnicze.Zapobieganie i zwalczanie, III wydanie, Kraków,Uniwersyteckie Wydaw nictwo Medyczne „Vesalius”, s. 11-13.

(2)

214 Zdrowiepubliczne w krajach europejskich- wybrane zagadnienia etyczne

by zdrowia publicznego dozrewidowania strategiizwalczania chorób zakaźnych wEuropie i w świecie3.

3 Kostrzewski (1993), op.cit.

4 Moore G.S. (2002), Living with the Eart.h. Concepts in Environmental Health Science, SecondEdition, Boca Raton, London, New York, Washington D.C., CRC Press LLC.

W angielskojęzycznej literaturze przedmiotu na określenie chorób pocho

dzenia zakaźnego, których częstość występowania w ludzkiej populacji albo wzrasta w ciągu dwóch ostatnich dekad, albo zagraża wzrostem w najbliższej przyszłości, używa się terminu emerging infectious disease4. Należą tuzarówno choroby zakaźne znane od dawna(np. cholera, malaria), którenawracają zpo

wodu załamania się systemów zdrowia publicznego w niektórych krajach, jak itakie,które są zupełnie nowedlagatunkuludzkiego. Choroby takie są wyzwa niem dla systemów nadzoru w zdrowiu publicznym, będąc często miarąsku

teczności podejmowanych w ich ramach działań. W przypadkuchorób szybko rozprzestrzeniających się w populacji ludzkiej często dochodzi do połączenia wysiłków służb zdrowia publicznego wielu krajów, a koordynację wysiłków zmierzających do zapobieżenia pandemii przejmuje Światowa Organizacja Zdrowia. Takie działania przyciągają zazwyczaj uwagę opinii publicznej, co znajduje odzwierciedleniew zainteresowaniu,jakie poświęcają danej chorobie mass media. W ostatnich latach taką chorobą jest ptasia grypa, w roku 2003, kiedy to realizowano projekt EuroPHEN, był nią ostry zespół niewydolności oddechowej SARS (SevereAcute Respiratory Syndrome).

Niniejsza publikacjapowstała jako raport, którego zadaniem było przedsta wienie zarówno systemu nadzoru nad chorobami zakaźnymi w Polsce oraz działań podjętych przez polskie służby sanitarne wobec zagrożenia zachorowa niami na SARS, jak i obrazu chorobyw polskiej prasie. W pierwszej części ra portu przedstawiono w zarysie system nadzoru nad chorobami zakaźnymi w Polsce, napodstawie analizy wybranych aktów prawnych. Źródłem informa

cji odziałaniach podjętych przezsłużby w obliczu zagrożeniazachorowaniami na ostry zespół niewydolności oddechowej były dokumenty elektroniczne za

mieszczone na internetowych stronach Ministerstwa Zdrowia, Głównego In spektoratu Sanitarnego oraz Państwowego Zakładu Higieny. W części drugiej zaprezentowanowyniki jakościowej analizy doniesień opublikowanych wczte

rechwybranych prasowych tytułach.

5.2.2. Instytucje prowadzące nadzór epidemiologiczny nad chorobami zakaźnymi w Polsce

W celu monitorowania sytuacji epidemiologicznej chorób zakaźnych oraz zapewnienia systemu wczesnego powiadamiania o zagrożeniu epidemicznym tworzy się wPolsce sieć nadzoru epidemiologicznego i kontroli chorób zakaź

(3)

Stanzagrożenia epidemicznego zachorowaniami na ostryzespół niewydolności... 215

nych.Sieć tę stanowiąorgany ijednostki realizujące zadania określonew odpo

wiednichartykułach ustawy ochorobach zakaźnych i zakażeniach5:

5 Ustawa ochorobachzakaźnych i zakażeniach z 6września 2001 roku, Dz.U. z2001 r.Nr 126, poz. 1384 z późn.zm.

6Ustawa o Państwowej Inspekcji Sanitarnej z14marca 1985 roku,tekst jedn.Dz.U. z 2006 r.

Nr 122,poz. 851 z późn. zm.

7 Ustawa ochorobachzakaźnych i zakażeniach, op.cit.

* Ustawa o zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt,badaniu zwierząt rzeźnych i mięsaoraz oPaństwowej Inspekcji Weterynaryjnej, tekstjedn.Dz.U. z 1999 r. Nr66, poz. 752 z późn. zm.

uchylona 1maja 2004roku. W to miejsceweszła Ustawa z 11 marca 2004 rokuo ochronie zdrowia zwierząt orazzwalczaniuchorób zakaźnych zwierząt (Dz.U. Nr69,poz. 625 z późn.zm.).

9 Ibidem.

- GłównyInspektor Sanitarny;

- powiatowi(portowi) inspektorzy sanitarni;

- wojewódzcy inspektorzy sanitarni;

- specjalistyczne jednostkiw zakresiegruźlicy i chorób płuc;

- specjalistyczne jednostki w zakresie choróbprzenoszonych drogą płcio wą;

- lekarze lub felczerzy;

- kierownicy laboratoriów wykonujących badania mikrobiologiczne, se rologiczne i molekularne;

- lekarze weterynarii.

Czołową instytucją, która zajmuje się w Polsce nadzorem epidemiologicz

nym nad chorobami zakaźnymi u ludzi, jest Państwowa Inspekcja Sanitarna (PIS). Państwowa Inspekcja Sanitarna, na mocy właściwej ustawy6, sprawuje zapobiegawczy i bieżący nadzór sanitarny oraz prowadzi działalność zapobie

gawczą i przeciwepidemiczną w zakresie chorób zakaźnych i innych chorób powodowanychwarunkami środowiska.

Zgodnie z ustawą o chorobach zakaźnych i zakażeniach7 minister właściwy do spraw zdrowia,w porozumieniu z ministrem właściwym dospraw rolnictwa oraz ministrem właściwym do spraw środowiska, określa, w drodze rozporzą

dzenia, formy i tryb współdziałania międzyorganami Inspekcji Sanitarnej, In

spekcji Weterynaryjnej oraz Inspekcji Ochrony Środowiska wzakresiezwalcza

nia chorób zakaźnych, które mogą być przenoszone ze zwierząt na ludzi lub zludzi na zwierzęta. Instytucją, która na mocy odpowiedniej ustawy8 zajmuje się zwalczaniem chorób zakaźnych zwierząt, jest Inspekcja Weterynaryjna. Or

gany i jednostki organizacyjne resortów zdrowia oraz rolnictwa współpracują w zakresie zwalczania chorób zakaźnych lub zakażeń, które drogą naturalną przenoszonesą ze zwierzątkręgowych naludziizludzinazwierzętakręgowe9.

(4)

216 Zdrowie publiczne w krajach europejskich - wybrane zagadnienia etyczne

5.2.3. Procedury zgłaszania o fakcie zakażenia lub zachoro

wania na chorobę w świetle polskich uregulowań prawnych

Prawo polskie zawieraobecnie 34 akty prawne (2o randze ustaw, 32 rozpo rządzenia) dotyczące chorób zakaźnych - 14 z nich dotyczy chorób zakaźnych i zakażeń uludzi, 20zaś - zwalczania chorób zakaźnych u zwierząt.

Podstawowym aktem prawnymregulującym działalność w zakresiezapobie ganiai zwalczaniachoróbzakaźnych uludzi jest ustawao chorobachzakaźnych i zakażeniach z 6 września 2001 roku10. Zgodnie z powyższą ustawą, w przy padku wystąpienia określonych chorób zakaźnych i zakażeń minister właściwy do spraw zdrowiaokreśla,w drodze rozporządzenia,jednolite procedury wobec osób chorych, zakażonych lub narażonych na czynniki zakaźne wywołujące te choroby. Wojewoda, po zasięgnięciuopinii Głównego Inspektora Sanitarnego, może, w drodze rozporządzenia, zarządzić stan zagrożenia epidemicznego lub stan epidemii i w takimprzypadku:

10 Ustawao chorobach zakaźnych i zakażeniach, op.cit.

- ograniczyć czasoworuch osobowy;

- ograniczyć lubzakazać czasowoobrotu i używania przedmiotów lub ar tykułów spożywczych;

- czasowo ograniczyć funkcjonowanieokresowych instytucji lub zakładów pracy;

- zakazać organizowania widowisk, zgromadzeńi innychskupiskludności;

- nakazać wykonanie określonych zabiegówsanitarnych, jeżeli wykonanie ich wiąże się z funkcjonowaniem określonych obiektów produkcyjnych, usługowych, handlowych i innych;

- nakazaćpoddaniesię określonym szczepieniom ochronnym.

W przypadku podejrzeniazakażenia lubzachorowania na chorobę zakaźną, ujętą w wykazie (załącznik nr 1), lub rozpoznania takiej choroby, lekarz ma obowiązekzgłoszenia tego faktu w ciągu24 godzin właściwemu zewzględu na miejsce zachorowania powiatowemu inspektorowi sanitarnemu. Taki sam obo

wiązek spoczywa na kierowniku laboratorium wykonującego badania mikro biologiczne, serologiczne i molekularne w przypadku stwierdzenia dodatnich wyników badań w kierunku czynników chorobotwórczych, określonych w wy kazie (załącznik nr 2). Zgłoszenie musi być skierowane do wojewódzkiego in

spektora sanitarnego lub wskazanej przezniegojednostki zajmującej się tym ro

dzajem chorób, w przypadku:

- gruźlicy;

- AIDS;

- kiły;

- rzeżączki;

(5)

Stan zagrożenia epidemicznego zachorowaniami na ostryzespól niewydolności... 217

- nierzeżączkowych zakażeń dolnych odcinków narządów moczowo- -płciowych iinnych chlamydioz oraz rzęsistkowic.

Osoby przybywające z zagranicy, chore lub co do których istnieje uzasad

nione podejrzenie choroby zakaźnej, mogą być poddane badaniom i obowiąz

kowemu leczeniu lub obowiązkowej kwarantannie lub nadzorowi epidemiolo gicznemu.

5.2.4. Prawa i obowiązki obywateli przebywających

na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej, w świetle polskich uregulowań prawnych, dotyczących chorób zakaźnych

Ustawa o chorobach zakaźnych i zakażeniach nakłada na wszystkie osoby przebywające naobszarze Rzeczypospolitej Polskiej obowiązek:

- poddawania się badaniom mającym nacelu wykrywanie zakażeń i cho

rób zakaźnych, w tymrównieżpoddawania się postępowaniu mającemu nacelu pobranie lub dostarczenie materiału do tych badań;

- poddawania się obowiązkowym szczepieniom ochronnym zgodnie z programem szczepień ochronnych (dotyczy osób przebywających w Polsce dłużej niż trzy miesiące, z wyjątkiem szczepień przeciwko wściekliźnie i tężcowi osób podejrzanychozakażenie);

- poddawania sięobowiązkowemu leczeniu, obowiązkowej hospitalizacji, izolacji, kwarantannie i nadzorowi epidemiologicznemu;

- udzielania wyjaśnień istotnych dla zapobiegania chorobom zakaźnym.

W przypadku osoby małoletniej lub nieposiadającej zdolności do czynności prawnych odpowiedzialność za wypełnienie powyższych obowiązków spoczy

wa na osobie, która sprawuje nad nią prawną lub faktycznąopiekę. Zaś w sto

sunku do osób przebywających w zakładach karnych, aresztach śledczych, zakładach poprawczych, schroniskach dla nieletnich, placówkach opiekuńczo- -wychowawczych oraz innych placówkach sprawujących całodobową opiekę odpowiedzialność za umożliwienie wypełnieniatych obowiązków spoczywa na kierowniku zakładu alboplacówki, w której te osoby przebywają.

Na mocy ustawy o chorobachzakaźnych i zakażeniachoraz rozporządzenia ministra zdrowia w sprawie wykazu prac, przy których wykonywaniu istnieje możliwośćprzeniesienia zakażeniana inne osoby, każdy, kto pracuje na stano

wiskach związanychz ciągłym kontaktemz ludźmi w:

- przedszkolach,szkołachiplacówkach systemu oświaty;

- szkołach wyższych, wyższych szkołach zawodowych, wyższych szko

łach wojskowych;

- szpitalach;

nie możewykonywaćtych prac w przypadku:

- zachorowania nagruźlicę płuc w okresie prątkowania;

(6)

218 Zdrowie publiczne w krajach europejskich -wybrane zagadnienia etyczne

- zakażeniapałeczkami durubrzusznego;

- zakażenia pałeczkami durówrzekomych A,B,C;

- zakażenia innymi pałeczkami zrodzaju Salmonella i Shigella.

W przypadku stwierdzenia (w wyniku badań) przeciwwskazań do wykony

wania prac określonych w wykazie osobyz przeciwwskazaniami obowiązanesą zawiadomić pracodawcę o zakażeniu, a ten jest obowiązany, z zachowaniem poufności, niezwłocznie odsunąć pracownika od takich prac. Lekarz, który po

dejrzewa lub rozpoznaje chorobę zakaźnąlub zakażenie, jest obowiązany po uczyć pacjenta,jego ustawowego przedstawiciela lub osobę sprawującą nad pa cjentem faktyczną opiekę o środkachostrożnościzapobiegającychprzeniesieniu zakażenia na inne osoby oraz o obowiązku zgłoszenia faktu stwierdzenia lub podejrzenia pracodawcy.

W przypadku rozpoznania zakażenia, które może przenosić się drogą kon

taktów seksualnych, lekarz jest obowiązany poinformować pacjenta o koniecz ności zgłoszenia się do lekarzajego partnera lub partnerówseksualnych. Fakt powiadomienia pacjenta powinien być odnotowany w dokumentacji medycznej ipotwierdzony podpisem pacjenta.

W zgłoszeniach zachorowań i dodatnich wyników badań laboratoryjnych zamieszcza się następujące daneosoby,którejdotyczyzgłoszenie:

- imię inazwisko;

- data urodzenia;

- nrPESEL;

- płeć;

- adreszamieszkania;

- rozpoznanie oraz kod jednostki chorobowej (zgodniezmiędzynarodową klasyfikacją chorób);

- oraz inne informacje niezbędne do przeciwdziałania chorobom zakaź

nym i zakażeniom oraz rozpoznania i ocenysytuacji epidemiologicznej.

Wyjątkiem jest zgłoszenie zachorowania na AIDS,w którym podaje się:

- inicjały imieniai nazwiska lub hasło;

- wiek;

- płeć;

- obywatelstwo;

- województwo stałegozameldowania;

- rozpoznanie.

Przy czym w zgłoszeniu zakażenia HIV kierownik laboratorium może za mieścić pełne danepacjenta (jak w przypadku pozostałych chorób), o ile pacjent ichnie zastrzeże (badanie anonimowe).

Inspektorzy sanitarni i wojewódzcy prowadzą rejestry zachorowań i dodat

nich wyników badańlaboratoryjnych. W rejestrachtych mogą być przetwarzane daneosobowe pacjenta.

W przypadku stwierdzenia lub podejrzeniachoroby zakaźnej lub zakażenia właściwy inspektorsanitarny, w przypadkach określonych w ustawie, w drodze

(7)

Stan zagrożenia epidemicznego zachorowaniami na ostry zespól niewydolności... 219

decyzji administracyjnej, może nakazać poddanie się chorego lub podejrzanego o zachorowanie lub zakażenie:

- badaniom;

- obowiązkowemu leczeniu;

- obowiązkowej hospitalizacji;

- izolacji;

- kwarantannie;

- nadzorowiepidemiologicznemu.

W celu zapobieżenia szerzeniu się choroby zakaźnej, powiatowy inspektor sanitarny, wdrodzedecyzji administracyjnej, może:

- nakazaćpodejrzanemuo chorobę zakaźną lub podejrzanemu o zakażenie wstrzymanie się od wykonywania pracy lub uczęszczania do przedszko

li, szkół i placówek działających w systemie oświaty oraz szkół wyż szych;

- zakazać korzystania z wody dopicia i na potrzebygospodarcze pocho dzącejzujęć,co do których istnieje podejrzenie skażenia;

- nakazać przeprowadzenie niezbędnych zabiegów z zakresu dezynfekcji, dezynsekcji i deratyzacji;

- wprowadzić czasowy zakaz wstępudopomieszczeń skażonych;

- wprowadzićzakazspożywania żywnościpodejrzanejoskażenie;

- nakazać sekcjęzwłok osoby zmarłej na chorobęzakaźną lub podejrzanej o taką chorobę.

Osoby przybywające z zagranicy chore lubco do których istnieje uzasadnio

ne podejrzenie choroby zakaźnej, mogą być poddane badaniom i obowiązko

wemu leczeniu lub obowiązkowejkwarantannielubnadzorowiepidemiologicz

nemu. Obowiązkowej kwarantannie lub nadzorowi epidemiologicznemu podle gają osoby zdrowe, które pozostawały w styczności zchorymi na:

- cholerę;

- dżumę płucną;

- wirusowegorączki krwotoczne;

przez okres nie dłuższy niż: w przypadku cholery - 5 dni, dżumy płucnej - 6 dni, wirusowych gorączek krwotocznych - 21 dni odostatniego dnia styczno ści.

Obowiązkowej hospitalizacji podlegają osoby chore i podejrzane o zachoro

waniena:

- błonicę;

- cholerę;

- durbrzuszny;

- dury rzekome A, B, C;

- dżumę;

- nagminne porażeniedziecięce oraz inne porażenia wiotkie,w tym zespół Guillaina-Barrego;

- tularemię;

(8)

220 Zdrowie publiczne w krajach europejskich- wybrane zagadnienia etyczne

- zapalenie mózgu;

- zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych;

- żółtą gorączkę iwirusowe gorączki krwotoczne;

- osoby chore na gruźlicę płuc w okresie prątkowaniaoraz osoby z uza sadnionym podejrzeniem o prątkowanie.

Lekarz sprawujący opiekę nad osobą poddanąobowiązkowej hospitalizacji, izolacji lub kwarantannie ma obowiązek poinformowania tej osoby o przyczy

nach zastosowania tegośrodka.

Wyrażenie zgody na obowiązkowąhospitalizację, izolację lub kwarantannę następuje w formie złożenia podpisu w dokumentacji medycznej przez osobę, wobecktórej zastosowano ten środek. W przypadku brakutakiej zgody kierow nik jednostki, w której umieszczona jest osoba poddana obowiązkowi, jestobo

wiązany powiadomić tę osobę o przysługującymjej prawie odwołania do sądu w celu niezwłocznego ustalenia legalności pozbawienia wolności oraz umożli wić tej osobie odwołanie się do sądu. Kierownikjednostki obowiązany jest też do powiadomienia rodziny lub osoby wskazanej przez osobę poddaną obowiąz kowi hospitalizacji, izolacji lub kwarantannieozastosowaniutego środka.

Wszystkie powyższe czynności odnotowuje się w dokumentacji medycznej.

Obowiązkowemu leczeniu ambulatoryjnemu podlegają osoby chore na gruźlicę płuc. Wypełnienie obowiązku polega na poddawaniu się badaniom lekarskim orazinnym badaniomdiagnostycznymi stosowaniuzaleconego leczenia.

Wcelu zapobiegania szerzeniusię choróbzakaźnych u osób pracujących, na

rażonych na działanie czynnikówbiologicznych, przeprowadza się, po uzyskaniu ich zgody,szczepienia ochronnewskazane na danym stanowiskupracy. Pracow nicy zakładów opiekizdrowotnej i inne osoby, z zastrzeżeniem ust. 2, mogąbyć skierowanido pracy przy zwalczaniuepidemii w drodze decyzji administracyjnej.

5.2.5. SARS - sytuacja epidemiologiczna w Polsce

Wedługinformacji Głównego Inspektora Sanitarnego (dalej: GIS) w sprawie zachorowań na ciężki ostry zespół oddechowy” - Severe Acute Respiratory Syndrome (SARS) (uaktualnienie 1 lipca 2003 roku)1112 w Polsce, na początku maja 2003 roku odnotowanojeden prawdopodobny przypadek zachorowania na zespół SARS. Dotyczył on czterdziestosiedmioletniego mężczyzny, który po wrócił z Singapuru.Dobry stanpacjenta pozwolił na jego wypisanie zeszpitala.

Obrazkliniczny i przebieg choroby wykluczyły rozpoznanie SARS, co pozwo

11 GISmówi o„ciężkimostrym zespole oddechowym”,podczasgdyna stronach MZużywasię nazwy:„ostry zespół niewydolności oddechowej”.

12GIS (2003), Informacja Głównego Inspektora Sanitarnegowsprawie zachorowań na ciężki ostryzespółoddechowy- Severe Acute RespiratorySyndromeSARS (uaktualnienie 1.07.2003), http://www.gis.mz.gov.pl/aktualnosci/archiwum/azja.htm,30.09.2003.

(9)

Stan zagrożenia epidemicznego zachorowaniami naostry zespól niewydolności... 221

liło na wykreślenie go zrejestru WHO.W związku z potencjalnym zagrożeniem zawleczenia do Polski tej choroby wydano instrukcje postępowania na lotni skach międzynarodowych oraz przeprowadzono kontrolę realizacji tych proce

dur w praktyce.

5.2.6. SARS - definicja przypadku i wytyczne GIS

Definicja przypadku, podana przez Państwowy Zakład Higieny, została opracowana na podstawie WHO Case Definitions for Surveillance of Severe Acute RespiratorySyndrome - SARS13.

13PZH (2003),SARS(Severe Acute Respiratory Syndrome) - ostryzespól niewydolnościodde

chowej, Pracownia Wirusologii, Państwowy ZakładHigieny.

14 GIS (2003), Instrukcja dla lekarzypierwszego kontaktu, http://www.gis.mz.gov.pl/news/

/teksty/sars_instrukcja.htm

lł MZ(2003),SARS(Severe Acute RespiratorySyndrome) - ostry zespół niewydolności odde

chowej, http://www.mz.gov.pl/ 30.09.2003.

Instrukcja dla lekarzy pierwszego kontaktu nakazuje lekarzowi,który poweź

mie podejrzenie SARS, niezwłocznie zgłosić zachorowanie do terenowowłaści

wej stacji sanitarno-epidemiologicznej. W takim przypadku epidemiolog stacji musi przeprowadzić wywiad i przekazaćformularz zgłoszenia w ciągu24 godzin doGIS orazjego kopiędo Zakładu Epidemiologii PaństwowegoZakładuHigieny.

Chory z podejrzeniem SARS, zgodnie z instrukcją, powinien być niezwłocznie przewieziony dospecjalniewyznaczonegooddziałuobserwacyjno-zakaźnego14.

5.2.7. Kalendarium aktywności Państwowej Inspekcji Sanitarnej podejmowanych wobec zagrożeń

zachorowaniami na ostry zespół niewydolności oddechowej - Severe Acute Respiratory Syndrome (SARS)15

2 kwietnia 2003 roku

Główny Inspektor Sanitarny formułuje wytyczne w sprawie postępowania z osobami podejrzanymi o ciężki zespółoddechowy SARS.

Odbywa się posiedzenieRady Sanitarno-Epidemiologicznej przy Głównym In spektorze Sanitarnym. Na posiedzeniu porusza się między innymi sprawę zabez pieczenia społeczeństwa przedSARS. Poinformowano o podjętych działaniach:

- PZH dostało z Kopenhagi zalecenie nadzoru epidemiologicznego nad SARS i opracowało formularz zgłoszeń(tłumaczenie);

(10)

222 Zdrowie publiczne w krajach europejskich- wybranezagadnienia etyczne

- minister zdrowia wydał zarządzenie kwarantanny 7-10-dniowej dla oso

by wysiadającej zsamolotu z objawami, które mogą sugerować podej rzenie SARS;

- GIS zamieścił na swoich stronach internetowych wytyczne oraz proce dury postępowania na pokładzie samolotu, w porcie iszpitalu;

- na lotniskach rozpowszechniono ulotki.

Główny Inspektor Sanitarny wydaje zarządzenie nr 5/03 w sprawieokreśle

nia procedury zgłaszaniapodejrzeniazakażenia lub zachorowania na ostry ze spół niewydolności oddechowej - SARS oraz dokument pt. SARS - Instrukcja dla lekarzy pierwszego kontaktu.

Główny Inspektor Sanitarny podaje informacje w sprawie zachorowań na ciężki ostry zespół oddechowy - SARS (aktualizacje: 15.04.2003, 18.062003,

1.07.2003).

Główny Inspektor Sanitarny zwołuje konferencję prasową dotyczącą pro blematyki zagrożenia chorobą SARS.

Główny Inspektor Sanitarnywraz zministremzdrowia Leszkiem Sikorskim asystująpremierowi Leszkowi Millerowi w zapoznawaniu się ze stanem przy

gotowań,w związku z potencjalnymzagrożeniem ciężkim ostrymzespołem od

dechowym SARS.

6 maja2003 roku

Główny Inspektor Sanitarny, jako członek polskiej delegacji, uczestniczy w nadzwyczajnym spotkaniu Rady Ministrów do spraw Zdrowia w Brukseli w sprawie działań podjętychwobec zachorowań naSARS.

24 czerwca2003 roku

Odbywa się posiedzenieRady Sanitarno-Epidemiologicznej przy Głównym InspektorzeSanitarnym. Jednym z trzech referatów, wygłoszonych podczastego posiedzenia, jest referat doc. dr. A. Zielińskiego pt. „SARS - klinika, epide miologia iprognozy”. Wreferacie tym stwierdzonomiędzy innymi:

- SARSjako zupełnie nowa choroba nie był uwzględniany w systemiere

jestracji chorób zakaźnych. Według nowej ustawy o zachorowaniach na choroby zakaźne podlega już zgłaszaniu.

- Polska zareagowała błyskawicznie na zagrożenie tą chorobą. W Polsce nie było potwierdzonych przypadków zachorowań na SARS. Było kilka niepotwierdzonych zgłoszeń.

- Ośrodki kliniczne zachowały się w większości przypadków w sposób odpowiedni. Jednak niewszystkiestrukturyopieki medycznej wykazały się sprawnością i kompetencją.

- Zasadniczym problemem w Polsce była histeryczna reakcja mediów, które szukały sensacjizagrożeń i złegoprzygotowania kraju.

(11)

Stan zagrożenia epidemicznegozachorowaniami na ostry zespól niewydolności... 223

- Główny Inspektorat Sanitarny (dystrybucjaulotekitp.).

Należy dodać, żew czasie zagrożeniaepidemią SARS stosowano wszystkie zalecenia Światowej Organizacji Zdrowia, opracowano i rozpowszechniono materiały informacyjne na temat omawianej choroby wśród służb granicznych orazzałóg i pasażerów samolotów, w ramach zaś informowania społeczeństwa o zagrożeniu na stronie Głównego Inspektoratu Sanitarnego udostępniano aktu alizowane codzienniekomunikaty16.

16 GIS (2005), Raport z działalności PaństwowejInspekcji Sanitarnej w latach2001-2005, Warszawa,wrzesień 2005, dokument elektroniczny: 15.03.2006, 16:30.

17GIS (2003),Sprawozdanie z posiedzenia Rady Sanitarno-Epidemiologicznej przy Głównym Inspektorze Sanitarnym w dniu 24 czerwca 2003 roku, http://www.gis.mz.gov.pl/gis/rse_pliki/

/sprawozdania/24czerwca.htm,30.09.2003.

18Strecher V.J., RosenstockI.M. (1997), The Health Belief Model,[w:] Glanz K., LewisF.M., Rimer B.K. (red.) (1997), Health Behavior andHealth Education. Theory, Research and Practice, Second Edition, San Francisco, Jossey-Bass Publishers, s.41-59.

5.2.8. Polskie mass media drukowane a zagrożenie SARS

Według doc. dr. A. Zielińskiego, zasadniczym problemem związanym z za

grożeniem SARS wPolsce była histeryczna reakcja mediów, które szukały sensa

cji, zagrożeńi złego przygotowaniakraju17. Aby zweryfikować tę opinię,dokona

no analizy tytułów 162 doniesień prasowych dotyczących zagrożeniaSARS (za łącznik nr 4),któreukazałysięod 14 lutego do30 czerwca 2003rokuw:

- 7 dziennikach („Dziennik Polski”, „Dziennik Zachodni”, „Gazeta Kra kowska”, „Gazeta Wyborcza”, „Nasz Dziennik”, „Rzeczpospolita”,

„Trybuna”);

- 3 tygodnikach („Newsweek”, „Polityka”, „Wprost”);

- serwisach internetowych2agencji prasowych: PAP, IAR.

5.2.8.1. ObrazSARS wpolskiej prasie

Analizując obraz choroby SARS, zarysowany w polskiej prasie, można, jako ramy teoretyczne tej analizy, wykorzystać jeden z modeli percepcji ryzyka zdrowotnego. Jednym z najstarszych i najbardziej ugruntowanych w praktyce zdrowia publicznegojest Model Zachowań Zdrowotnych (Health Belief Mo

del)18. Generalizując, zgodnie z tym modelem, ludzie reagują na dane zagroże

nie, jeśli uważają,że ono ich dotyczy (tzw. postrzegana podatność na chorobę), wierzą, iż ma ono poważne konsekwencje (tzw. postrzegana dotkliwość choro

by), i są przekonani (tzw. poczucie samoskuteczności), że są w stanie podjąć określone działania zapobiegawcze, kontrolne, diagnostyczne i lecznicze.

Oczywiście, informacje odbierane od osób trzecich mogą modyfikować trzy wymienione zakresy percepcji zagrożenia przez jednostki. Poniżej przeanalizo

(12)

224 Zdrowiepubliczne wkrajach europejskich -wybranezagadnienia etyczne

wanopolskie doniesienia prasowe dotycząceSARS ze względu na ichpotencjał w modyfikowaniu percepcji zagrożenia tą chorobą.

5.2.8.2. Postrzegana podatność na SARS

„Postrzegana podatność” (ang. perceivedsusceptibility)to przekonanie otym, że dany problem zdrowotny nas dotyczy. Zwiększenie takiego poczucia uczytelników prasy mogły przede wszystkim wywołać informacje o epidemicz nym rozpowszechnieniu SARS. Niektóre z gazet ogłosiły nawet „pandemię SARS”, a tygodnik „Wprost”, wiążąc SARS z ptasią grypą, „pandemię bioterro- ru”. W wielu doniesieniach podkreślano dużą dynamikę rozprzestrzeniania się choroby (np. Epidemiasięrozszerza).Poprzeztakie tytułyjakna przykład Śmier

telny wirus już w Europie, Tajemniczy wirus coraz bliżej Polski, SARS już w Gdańsku?, stwarzano wrażenie,żechoroba zataczacoraz to mniejsze kręgiwo kółczytelnika, który do końca nie mógł byćpewien, kiedy i gdzie się z nią ze

tknie, skorojedna z gazet ogłosiła, iż tak naprawdę to JFzrus możepojawić się wszędzie, inna zaś, że Najgorsze przednami. Należy dodać, iżnawielu zdjęciach ilustrującychdoniesienia o SARS widniałydzieci (rys. 1), co mogło wpłynąć na percepcję zagrożenia tą chorobą zgodnie z opinią specjalistów zajmujących się komunikowaniem ryzyka19, którzy twierdzą że stosowanie wizerunków dzieci wpływanapercepcjęryzyka zachorowania-wydaje się onowówczaswiększe.

19 Yassi A., Kjellstrom T., De Kok T., GuidottiT. (1997), Basic EnvironmentalHealth,Draft, WHO.

Rys. 1. Kompilacja zdjęć ilustrujących niektórez doniesień polskiej prasy na tematrozprzestrzeniania sięSARS

(13)

Stanzagrożeniaepidemicznego zachorowaniami na ostry zespól niewydolności... 225

5.2.8.3. Postrzegana dotkliwość SARS

Postrzegana dotkliwość (ang. perceived severity) SARS to przekonanie o charakterze przebiegu choroby oraz jej konsekwencjach. Prasa, szczególnie w pierwszym miesiącu rozprzestrzeniania się choroby, nazywała wywołującego ją wirusa:

- „wirusem-zabójcą”; - „śmiertelnym wirusem”;

- „zabójczym mutantem”.

Sama choroba była zaś określana jako:

- Ostry syndrom ', - Tajemnicza śmierć;

- Zabójczy syndrom;

- Śmiertelneprzeziębienie;

- Pożar płuc;

- choroba bez szans na przeżycie;

- chorobazbierająca śmiertelne żniwo20.

20 Tymczasem wedługinformacji podanych przez GIS, w krajach europejskich do 1 lipca2003 roku wśród 39 chorych na zespół SARS nie odnotowano przypadku śmiertelnego ani transmisji człowiek - człowiek.

Kształtującobraz choroby, przywoływano nazwy innych, groźnych chorób:

- dżumy (Morowe powietrze, Pekin zadżumiony);

- AIDS(Największa epidemia od czasu AIDS?).

Gdy okazało się, że chińscy urzędnicy zaniżali statystyki zachorowań na SARS, prasaochrzciła SARS mianem chińskiego Czarnobyla. Wielokrotnie też podkreślano,że zagrożenie chorobą tam, gdzie pojawiają się nowe zachorowa

nia, wywołuje nie tylko „epidemię strachu”, ale i „zbiorową panikę” lub „psy

chozę”. Niebezpieczny charakter choroby podkreślały też takie wyrażenia, wzięte z języka wojskowego, jak na przykład: „walka”, „atak”, „inwazja”, „na tarcie”, „wojna”, „oblężenie”. Dopiero,kiedyzagrożeniezaczęło wyraźniesłab nąć, w prasie zaczęły pojawiać się lżejsze w tonie „ciekawostki” związane z SARS (np. Śmierć wirusom. Lukrecjaw walcezSARS, Piersiówka na SARS, Koniunktura na termometry).

5.2.8.4. Poczucie własnejskuteczności

Poczuciewłasnej skuteczności to postrzegana skuteczność w radzeniu sobie z chorobąjej zapobieganiem, kontrolowaniem itp. Zmniejszenie poczucia włas

nej skuteczności czytelników w chronieniu się przed zachorowaniem na SARS mogło zostać spowodowane częstym (szczególnie na początku) akcentowaniem jej tajemniczości (Tajemnicza epidemia, Tajemniczy wirus, Tajemniczaśmierć).

Poziom poczucia własnej skuteczności mógł też zostać obniżony poprzezpod

(14)

226 Zdrowiepubliczne wkrajach europejskich - wybrane zagadnienia etyczne

kreślanie przez prasę, że wirusSARS jest niewidzialnym przeciwnikiem i że mo że pojawić się wszędzie. Wrażenie braku postępu w nadzorzenad rozprzestrze nianiem się choroby pogłębiały doniesienia o tym, że wirus jest „odporny”,

„nieujarzmiony”, „dusi linie”, „wygrywa”, specjaliścisą „bezradni”, niepanują nad wirusem, zaś epidemia pozostaje wciąż poza kontroląi wcalesięnie cofa.

5.2.9. Doniesienia o SARS a zjawisko „etykietowania"

Oto tytuły doniesień prasowych, któremogły wzmóc tendencje do etykieto wania osóbpochodzenia azjatyckiego jako potencjalnych „nosicieli” SARS:

• Chiński syndrom',

• Azjatycki wirus;

• Wirus z Azji;

• Zaraza przychodzi z Chin ;

• Inwazja z Azji;

• Strachmaskośne oczy;

• Zadżumiony Pekin.

W przeszukiwanych tytułach nie znaleziono żadnychdoniesień, które wska zywałyby na wzmożone zainteresowanie prasy zamieszkującą w naszym kraju mniejszością azjatycką w kontekście zagrożenia SARS. Jedynym komentowa nym przypadkiem wzmożonego zainteresowania osobami pochodzenia azjatyc kiego był faktzatrzymania 12 maja 2003 roku, przezkrakowskie służby sanitar ne, 18 Koreańczyków, którzy przylecieli na lotnisko w Balicach samolotem zFrankfurtu nad Menem. U jednej z pasażerek stewardesa rozpoznała objawy przypominająceSARS. Wrezultacie wszystkich Koreańczykówodizolowanood reszty (79) pasażerów i nakazano założyć maski. Przeprowadzone badania le karskie nie wykazały uazjatyckich przybyszów objawów jakiejkolwiek infekcji.

Ostatecznie okazało się,że powodem kaszlu pasażerki było zakrztuszenie się.

5.2.10. Zainteresowanie prasy chorobą SARS w okresie od 14 lutego do 30 czerwca 2003 roku

Zainteresowanieprasy chorobą SARS w okresieod 17 marca do 30 czerwca 2003 roku ilustrujerysunek 2. Pierwsze znalezione doniesienie na temat SARS pochodziz 14lutego 2003 roku. Zostałoonoopublikowane podtytułem Tajem

niczy wirus w „Gazecie Krakowskiej” i pochodzi z serwisu prasowego PAP.

W doniesieniu tym mówi się o nieznanym wirusie, który spowodował hospitali zację setek osób, z których pięć zmarło. Notatka jest opatrzona zdjęciem chiń

skich żołnierzy w maskach mających zabezpieczyć ich przedwirusem. Następne doniesienia o tajemniczej chorobie, nazwanej wkrótce zespołem ostrej niewy

(15)

Stan zagrożenia epidemicznego zachorowaniami na ostry zespól niewydolności... 227

dolności oddechowej, pojawiają się naraz w wielu gazetach w połowie marca 2003 roku. Szczyt zainteresowania prasychorobąprzypada na tydzień 28 kwiet

nia - 4 maja 2003 roku. W okresie wzmożonego zainteresowania jeden tytuł prasowy poświęcał SARS nawet kilka(3-5) doniesień w jednym wydaniu. Za

interesowanie polskiej prasy chorobą SARS praktycznie wygasa po opanowaniu sytuacji w większości krajów azjatyckich i Kanadzie. Zauważalny ponowny wzrost zainteresowania chorobą z końcem czerwca 2003 roku wiąże się z formalnym anulowaniem przez WHO swoich wcześniejszych ostrzeżeń przed podróżowaniem do Pekinu i ogłoszeniem, że epidemia przestała rozprzestrze

niać się w stolicy Chin.

Rys.2.Zainteresowanie prasy chorobąSARS wokresie 17marca - 29czerwca 2003roku, zilustrowane liczbą doniesień prasowych opublikowanych w czterech wybranych

prasowych tytułach („GazetaWyborcza”, „Rzeczpospolita”, „DziennikPolski”,

„Nasz Dziennik”)

Bibliografia

GIS (2003), Informacja Głównego Inspektora Sanitarnego w sprawie zachorowań na ciężki ostry zespół oddechowy - Severe Acute Respiratory Syndrome SARS (uaktualnienie 1.07.2003), http://www.gis.mz.gov.pl/aktualnosci/archiwum/azja.htm 30.09.2003.

GIS (2003), Instrukcja dla lekarzy pierwszego kontaktu,http://www.gis.mz.gov.pl/news/teksty/sars_i nstrukcj a. htm

GIS (2003), Sprawozdanie z posiedzenia RadySanitarno-Epidemiologicznej przyGłównym Inspektorze Sanitarnym wdniu 24 czerwca 2003 roku, http://www.gis.mz.gov.pl/gis/rse_

pliki/sprawozdania/24czerwca.htm30.09.2003.

GIS (2005), Raport z działalności Państwowej Inspekcji Sanitarnej w latach 2001-2005, Warszawa, wrzesień 2005, dokumentelektroniczny: 15.03.2000, 16:30.

(16)

228 Zdrowie publiczne w krajacheuropejskich - wybrane zagadnienia etyczne

Kostrzewski J. (1993),Przedmowa do trzeciegowydania, [w:] Magdzik W. (red.), Choroby zakaźne i pasożytnicze. Zapobieganie i zwalczanie, III wydanie, Kraków, Uniwersyteckie WydawnictwoMedyczne „Vesalius”, s. 11-13.

Moore G.S. (2002), Living with the Earth. Concepts inEnvironmental Health Science, Se cond Edition, London,New York, WashingtonD.C., CRCPress LLC, Boca Raton.

MZ (2003), SARS (Severe Acute Respiratory Syndrome) - ostry zespólniewydolności odde chowej,http://www.mz.gov.pl/, 30.09.2003.

PZH (2003),SARS(Severe AcuteRespiratorySyndrome) - ostry zespól niewydolności odde chowej, PracowniaWirusologii, Państwowy ZakładHigieny.

StrecherV.J., RosenstockI. M. (1997), The Health BeliefModel, [w:] Glanz K., Lewis F.M., Rimer B.K. (red.), Health Behavior andHealthEducation. Theory, ResearchandPracti

ce, Second Edition, SanFrancisco, Jossey-Bass Publishers, s. 41-59.

ThackerS.B., Stroup D.F.,Gibson P.R., AndersonH.A. (1996), Surveillance in Environmen

tal PublicHealth:Issues, Systems, andSources, AmericanJournal of Public Health, vol.

86, No.5, s. 633-637.

Yassi A. Kjellstrom T., De Kok T., GuidottiT. (1997), Basic Environmental Health, Draft, WHO.

Akty prawne

Ustawa ochorobach zakaźnych i zakażeniach z 6 września2001 roku, Dz.U. Nr 126, poz.

1384 zpóźn. zm.

Ustawa o Państwowej Inspekcji Sanitarnej z 14marca 1985 roku,tekst jedn. Dz.U. z 2006 r.

Nr122, poz. 851 zpóźn. zm.

Ustawa o zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt, badaniu zwierząt rzeźnych i mięsa oraz o Państwowej Inspekcji Weterynaryjnej, tekstjedn. Dz.U. z 1999 r. Nr 66, poz. 752 zpóźn.zm. uchylona 1 maja2004roku. W to miejsce weszła Ustawa z 11 marca 2004 roku wochronie zdrowia zwierzątoraz zwalczaniu chorób zakaźnychzwierząt(Dz.U. Nr 69, poz. 625 zpóźn.zm.).