rejestru wyznan religijnych niekatolickich, wykazujaÎcym w rzeczywistosÂci wiele zachowan niereligijnych, ktoÂre winny byc chronione nie z tytuøu wolnosÂci religijnej, lecz tylko wolnosÂci mysÂli, albo w odniesieniu do za- konoÂw, ktoÂre nie saÎ traktowane jako osoby prawne kanoniczne, ale pod- legajaÎ rejestracji na zasadach przewidzianych dla stowarzyszen bez celoÂw dochodowych, nie uwzgleÎdniajaÎcej ich cech wøasnych.
Wykazuje takzÇe braki w obowiaÎzujaÎcym ustawodawstwie, zaroÂwno w Konstytucji ± postuluje zapis o sÂwieckosÂci i roÂwnosÂci relgii ± jak i w us- tawodawstwie zwykøym, od podstawowej ustawy o wolnosÂci relgijnej po- czynajaÎc, nadktoÂraÎ debata toczy sieÎ odlat, ale bez efektu. Podnosi tezÇ brak klauzul sumienia w obowiaÎzujaÎcym ustawodawstwie.
KsiaÎzÇka M. Huaco jest przede wszystkim lekturaÎ dla zainteresowa- nych prawem wyznaniowym Peru, jego historiaÎ i stanem aktualnym. Jest takzÇe sÂwiadectwem postawy neofity, wczesÂniej zaangazÇowanego dziaøacza ugrupowania z zaøozÇenia ateistycznego, zmierzajaÎcego teraz do stworze- nia narodowej doktryny prawa wyznaniowego.
Wiesøaw Bar
Rosa MarõÂa Satorras Fioretti, El Derecho a la Asistencia Religiosa en los Tanatorios, J.M.Bosch Editor, Barcelona 2004, pp. 210
W kazÇdym podreÎczniku prawa wyznaniowego, w doktrynie przedmio- tu, obecna jest problematyka prawa do otrzymania posøug religijnych przez osoby znajduaÎce sieÎ w sytuacjach nietypowych oraz duszpasterstwa grup specjalnych. Podobnie jest w literaturze hiszpanÂskiej dotyczaÎcej De- recho eclesiaÂstico del Estado [Prawa wyznaniowego panÂstwowego]. Nie pomineÎøa tej kwestii Rosa MarõÂa Satorras Fioretti, profesor Uniwersytetu z Barcelony, w Lecciones de Derecho eclesiaÂstico del Estado [Wykøadach prawa wyznaniowego panÂstwowego], wydanych w 2000, 2002 i 2004 r.
RozwineÎøa jaÎ, w aspekcie bardzo specyficznym, w ksiaÎzÇce El Derecho a la Asistencia Religiosa en los Tanatorios [Prawo do asystencji religijnej w domach pogrzebowych].
ZakresÂlona tytuøem tresÂc zawarta zostaøa w dwoÂch czeÎsÂciach: La asis- tencia religiosa en general [Opieka religijna w ogoÂlnosÂci] oraz La asistencia religiosa en los tanatorios [Asystencia religijna w domach pogrzebowych].
W pierwszej, zøozÇonej z trzech rozdziaøoÂw, Autorka przedstawiøa koncep- cjeÎ posøugi religijnej, podkresÂlajaÎc, zÇe jej formy saÎ zroÂzÇnicowane, a proÂby sprowadzania do opieki spoøecznej saÎ nieuprawnione. R.M. Satorras Fio- retti wielokrotnie wykracza poza temat rozprawy, co mozÇe rodzic krytycz- ne uwagi metodologiczne, ale z kolei czytelnik niezorientowany w prob- lematyce zyskuje wiele ciekawych informacji, jak np. te z historii duszpas- terstwa wojskowego, sieÎgajaÎcej poczaÎtkoÂw tworzenia staøych formacji zbrojnych w 1534 r., zorganizowanego w Wojskowy Wikariat Hiszpanii
± najstarszy na sÂwiecie, wreszcie posiadajaÎcego Korpus KosÂcielny Woj- skowy, ktoÂry rozwiaÎzany byø dwukrotnie ± w 1873 r. w czasie I Republiki (formalnie, faktycznie funkcjonowaø) oraz w 1932 za II Republiki.
Døuga jest tezÇ historia duszpasterstwa wieÎziennego, sÂcisÂle zwiaÎzana z organizacjaÎ zakøadoÂw karnych, jak tezÇ zmianaÎ pojmowania kary: od sÂrodka odwetowego do resocjalizacyjnego, w ktoÂrym doceniano edukacjeÎ moralnaÎ i religijnaÎ. Z aktoÂw prawnych odnotowano KroÂlewski Dekret z 23 czerwca 1881 r., tworzaÎcy Korpus WieÎzienny, w ktoÂrym fakultatywnie mozÇna byøo ustanawiac sekcje kapelanoÂw instytucji penitencjarnych.
Zniesiono je w 1931 r., a przywroÂcono w 1943 r.
Opieka religijna w szpitalach i centrach dobroczynnych jest tak stara, jak sam KosÂcioÂø katolicki ze swoimi dzieøami miøosierdzia, w ktoÂrych po- søugi materialna i religijna byøy øaÎczone. Wraz z przejmowaniem roli so- cjalnej przez panÂstwo, na nim spoczeÎøa odpowiedzialnosÂc za stworzenie mozÇliwosÂci sprawowania posøug duchowych w ramach ogoÂlnego systemu dobroczynnosÂci. Jako przykøadtego podaje sieÎ KroÂlewski Dekret z 27 stycznia 1885 r., ktoÂry wprowadziø InstrukcjeÎ dobroczynnosÂci, specyfiku- jaÎc takzÇe funkcje realizowane przez kapelanoÂw centroÂw. Korpus kapela- noÂw dobroczynnosÂci byø utworzony rozporzaÎdzeniem kroÂlewskim z 14 kwietnia 1919 r.; zniesiony w czasie II Republiki zostaø odnowiony dekre- tem z 30 czerwca 1939 r.
Autorka søusznie wskazuje, zÇe uzasadnianie istnienia asystencji reli- gijnej w tych obszarach zÇycia tylko argumentem historycznym jest niewy- starczajaÎce. Z kolei domaganie sieÎ jej zniesienia, bo odeszlisÂmy odsyste- mu konfesyjnego, roÂwniezÇ jest nielogiczne, gdyzÇ odrywa od racji podsta- wowej ± ochrony wolnosÂci osoby, znajdujaÎcej sieÎ w sytuacji specyficznej.
PosteÎpujaÎc za Martinezem Blanco (autorem obszernego podreÎcznika,
1993) podkresÂla, zÇe zasada laickosÂci panÂstwa nie oznacza, zÇe panÂstwo nie mozÇe miec wartosÂci religijnych wspoÂlnoty. ¹WspoÂøczesnego panÂstwa so- cjalnego nie mozÇna pojmowac tylko jako uznajaÎcego formalnie prawa swoich obywateli, ale sprzyjajaÎcego tezÇ efektywnemu korzystaniu z nichº.
W obowiaÎzujaÎcym prawie Hiszpanii gwarancje dla pomocy religijnej (du- chowej) zawierajaÎ sieÎ w uznaniu wolnosÂci religijnej (art. 16.1 Konstytucji), ktoÂraÎ panÂstwo ma promowac (art. 9.2), zgodnie z definicjaÎ panÂstwa spo- øecznego (art. 1), wspoÂøpracujaÎc z wyznaniami religijnymi (art. 16.3). Jego fundament posÂrednio znajduje sieÎ tezÇ w Ustawie Organicznej o WolnosÂci Religijnej (art. 2.1b i 2.3), w przypadku katolikoÂw takzÇe w Ukøadzie ze StolicaÎ ApostolskaÎ (w sprawach prawnych, art. IV.1), zas z innymi ± w ukøadach o wspoÂøpracy.
AnalizujaÎc natureÎ prawnaÎ asystencji religijnej, Autorka wskazuje na jej charakter podmiotowy; jest uprawnieniem wyprowadzanym z wolnosÂci religijnej osoby, formuje jego istotnaÎ tresÂcÂ. Rozpatruje tezÇ teÎ posøugeÎ jako sÂwiadczenie, z ktoÂrego majaÎ prawo korzystac wszyscy obywatele zgodnie ze swoimi przekonaniami religijnymi, ale zastrzega, zÇe nie jest to aktywnosÂc wøasna panÂstwa. PrzypominajaÎc o akonfesyj- nosÂci tegozÇ, jednoczesÂnie wskazuje na zasadeÎ wspoÂødziaøania ze zwiaÎz- kami wyznaniowymi.
Po przeglaÎdzie stanowisk wielu autoroÂw na temat tresÂci asystencji religijnej ± koncepcje zostaøy zaszeregowane jako szerokie i waÎskie ± Satorras Fioretti proponuje rozumiec przez asystencjeÎ duchowaÎ aktyw- nosÂci kulturalne i rytualne, ktoÂre saÎ realizowane przez zwiaÎzki wyznanio- we wzgleÎdem swych wiernych, w centrach publicznych i prywatnych, ce- lem efektywnego korzystania z fundamentalnego prawa wolnosÂci religij- nej. Regulacja tych czynnosÂci nalezÇy wyøaÎcznie do wyznanÂ, wøadze pu- bliczne nie mogaÎ interweniowac poza przypadkami naruszania konstytu- cyjnych granic porzaÎdku lub zdrowia publicznego.
Asystencja religijna zasteÎpcza (niewøasÂciwa) oznacza kazÇdaÎ interwen- cjeÎ, bezposÂredniaÎ lub posÂredniaÎ, wøadz publicznych lub prywatnych, ktoÂre nie saÎ wyznaniami religijnymi, aby uøatwic jednostkom zaspokojenie ich potrzeb duchowych, religijnych i niereligijnych, w specjalnych okolicznosÂ- ciach, w ktoÂrych osoby te sieÎ znalazøy.
Asystencja religijna wøasÂciwa to aktywnosÂc publiczna ukierunkowana na zagwarantowanie jednostkom poddanym pewnym ograniczeniom mozÇliwosÂci czerpania z prawa do wolnosÂci religijnej (zaroÂwno w formie fideistycznej, jak i niefideistycznej, jesÂli znajdujaÎ sieÎ w analogicznych oko-
licznosÂciach). Autorka nazywa je autentycznym fundamentalnym sÂwiad- czeniem, jakie panÂstwo musi gwarantowac wszystkim jednostkom.
Po rozwazÇaniach historycznych i terminologicznych R.M. Satorras detalicznie przedstawiøa tresÂc asystencji religijnej wedøug przepisoÂw Usta- wy Organicznej 7/1980 z 5 lipca 1980 r. (art. 2.1 i 3), ukøadoÂw Hiszpanii zawartych ze StolicaÎ ApostolskaÎ ± z 3 stycznia 1979 r. (w sprawach praw- nych, art. IV), 4 grudnia 1979 r. (o duszpasterstwie wojskowym i søuzÇbie wojskowej duchownych i zakonnikoÂw), 3 stycznia 1979 r. (o nauczaniu i sprawach kulturalnych, II.4, V) ± i aktoÂw wykonawczych do nich, ukøa- doÂw o wspoÂøpracy z pozostaøymi zwiaÎzkami wyznaniowymi (z federacjaÎ ewangelikoÂw w Hiszpanii, Ustawa 24/1992 z 10 listopada 1992 r., art. 6, 8- -10; z federacjaÎ gmin zÇydowskich, Ustawa 25/1992 z 10 listopada 1992 r., art. 6, 8-10; z hiszpanÂskaÎ komisjaÎ islamskaÎ, Ustawa 26/1992 z 10 listopada 1992 r., art. 6, 8-10).
CzeÎsÂc pierwszaÎ konÂczy charakterystyka modeli sÂwiadczenia posøug religijnych: integracyjny czysty (absolutny) lub umiarkowany; konwencyj- ny (uzgodniony w ukøadach o wspoÂøpracy) w formie bezposÂredniej lub posÂredniej; wolnego dosteÎpu (wejsÂcia); swobodnego wyjsÂcia.
CzeÎsÂc drugaÎ opracowania, zøozÇonaÎ z czterech rozdziaøoÂw, rozpoczy- najaÎ rozwazÇania wsteÎpne na temat faktu sÂmierci, domoÂw pogrzebowych w Hiszpanii oraz sÂwiadczenia usøug pogrzebowych w ramach søuzÇby pu- blicznej oraz ich administrowania. Z naszego punktu widzenia wazÇny jest rozdziaø drugi ± RegulacioÂn jurõÂdica y cuestioÂn competencial [Regulacja prawna i kwestia kompetencji]. Gdy chodzi o ustawodawstwo panÂstwowe, to odnotowano art. 148 Konstytucji, zÇe ¹WspoÂlnoty Autonomiczne beÎdaÎ mogøy brac na swojaÎ odpowiedzialnosÂc nasteÎpujaÎce materie: [...] 21. Zdro- wie i hiegienaº oraz art. 149: ¹PanÂstwo ma kompetencje wyøaÎczne w na- steÎpujaÎcych sprawach: [...] 16a) Zdrowie, w obszarze zagranicznym. Pod- stawy i koordynacja generalna zdrowiaº. Kwestie zwiaÎzane ze zwøokami i ich grzebaniem nalezÇaÎ do spraw sanitarnych wewneÎtrznych i dlatego podlegajaÎ unormowaniom Autonomii. Autorka przywoøuje przy tym De- kret 2263/1974 z 20 lipca, formalnie derogowany, jako prawo przedkon- stytucyjne, gdyzÇ wiele jego regulacji przejeÎøy do wøasnych WspoÂlnoty Au- tonomiczne, wprowadzajaÎc tylko konieczne modyfikacje wynikajaÎce z cech wøasnych spoøecznosÂci. Jeszcze dalej postaÎpiøy rady miast i gmin, ale ich kompetencje nie wynikajaÎ z ustaw Autonomii, ale panÂstwowych, poczynajaÎc odUstawy Podstawowej PorzaÎdku Lokalnego (Ley 7/1985 z 2 kwietnia), ktoÂra tymzÇe poddaøa: ¹cmentarze i usøugi pogrzeboweº (art.
25.2). Nie pozostajaÎ one jednak tylko w ich gestii, zgodnie z orzeczeniem Trybunaøu Konstytucyjnego: ¹Kompetencje miejskie w tej wøasÂciwosÂci nie oznaczajaÎ wyøaÎczenia kompetencji wspoÂøuczestniczaÎcychº (sentencja z 2 lutego 1981). Jest to kompetencja dzielona z AutonomiaÎ.
Ponadto obserwuje sieÎ liberalizacjeÎ w obszarze usøug pogrzebowych.
W ostatnich latach zawazÇyøo na niej prawo wspoÂlnotowe (unijne), w za- kresie swobody dziaøalnosÂci gospodarczej (ekonomicznej), co znalazøo odbicie w Ustawie 7/1996 r. z 7 czerwca, jak tezÇ w raportach Trybunaøu Ochrony Konkurencji, otwarcie krytykujaÎcych monopolizacjeÎ usøug po- grzebowych przez magistraty.
Po uwagach prawnych Autorka szkicuje problemy mogaÎce pojawic sieÎ w stosowaniu tych regulacji, zwøaszcza przy zroÂzÇnicowaniu podmiotoÂw prowadzaÎcych teÎ dziaøalnosÂcÂ, przy cechach wøasnych grzebanych, ktoÂrych woleÎ nalezÇy uszanowacÂ, ale tezÇ zobowiaÎzanych do pochoÂwku, jak tezÇ uprawnionych do uczestnictwa w tym akcie. Akcentuje potrzebeÎ trakto- wania w tych okolicznosÂciach prawa podmiotowego wolnosÂci religijnej jako naczelnego, gdy chodzi o wierzaÎcych, jak i niewierzaÎcych. PodkresÂ- lajaÎc znaczenie woli antycypowanej zmarøego, przytacza formuøy testa- mentu: katolickaÎ ± Konferencji Episkopatu, mieÎdzykonfesyjnaÎ oraz laic- kaÎ, mogaÎcego przyczynic sieÎ do zachowania, w sytuacji sÂmierci i pogrzebu testara, wolnosÂci i pokoju. Asystencja religijna w okolicznosÂciach przygo- towania do pogrzebu, przeniesienia, pochoÂwku nie traci charakteru uprawnienia podmiotowego, ktoÂre majaÎ jednostki, a wøadze publiczne nie mogaÎ ograniczac korzystania z niego przez wøasne regulacje, oproÂcz przewidzianych w Konstytucji. Natomiast prawnie mogaÎ interweniowac w taki sposoÂb, by uøatwiac jednostkom speønienie ich oczekiwan religij- nych ± natury duchowej i innych, bez wzgleÎdu na charakter zakøadu (pu- bliczny, prywatny).
Po rozwazÇaniach teoretycznych przypadkoÂw w ostatnim rozdziale ukazuje rzeczywistosÂc usøug pogrzebowych w Hiszpanii. Wedøug regulacji municypalnych posøugi religijne saÎ traktowane jako opcjonalne (wedøug wyboru), uzupeøniajaÎce do usøug pogrzebowych. Autorka krytycznie oce- nia posøugiwanie sieÎ w nich pojeÎciami oratorium, oratorium mieÎdzywy- znaniowe, uznajaÎc, zÇe w ten sposoÂb niefortunnie pomija sieÎ ceromonie sÂwieckie, jak tezÇ, zÇe faktycznie domy pogrzebowe zapewniajaÎ posøugeÎ religijnaÎ tylko wyznaniu dominujaÎcemu. Trudno jednak podzielic pesy- mizm R.M. Satorras Fioretii, gdy wezÂmie sieÎ poduwageÎ, zÇe wedøug jeÎzyka hiszpanÂskiego ¹oratorioº to takzÇe ¹miejsce przemoÂwº, nie tylko religij-
nych, oraz uwzgleÎdni sieÎ struktureÎ wyznaniowaÎ spoøecznosÂci. Wedøug da- nych przez niaÎ cytowanych posøugi religijne katolickie ma 100 proc. do- moÂw pogrzebowych; islamskie ± 32 proc.; judaistyczne ± 27 proc.; protes- tanckie ± 29 proc.; ceremonie sÂwieckie ± 43 proc.; inne ± 38 proc. wszyst- kich zakøadoÂw.
NajwieÎcej zakladoÂw ma oratoria wielokonfesyjne ± 58 proc.; 42 proc.
± kaplice katolickie; 5 proc. dodatkowe oratoria islamskie, a co 10. ± inne sale. 70 proc. domoÂw oferuje wsparcie rodzinie, z tego 57 proc. o charak- terze psychologicznym, a 43 proc. religijnym wedøug wyboru. Grupy zÇa- øobne istniejaÎ przy 33,5 proc. zakøadoÂw, w 100 proc. o charakterze psycho- logicznym. 26 proc. domoÂw ma wyizolowane sale do obmyc rytualnych, a 12 proc. oferuje nawet pomoc pracownika. 43 proc. oferentoÂw sÂwiadczy pogrzeby o charakterze sÂwieckim, w tym celu ponadpoøowa zatrudnia specjalnego pracownika (53 proc.), a w innych wykonuje te posøugi ktos zatrudniony; wolny przysteÎp przewodniczaÎcego gwarantuje 44 proc.
sÂwiadczeniodawcoÂw.
Na dane te trzeba spojrzec w sÂwietle innych: na przykøadw jednym z przypisoÂw Autorka podaje statystykeÎ pogrzeboÂw w metropolii Barce- lona: 95 proc. z posøugaÎ katolickaÎ, 2 proc. z laickaÎ, 3 proc. innych religii.
Bibliografia zawiera tylko literatureÎ ± 58 pozycji, øaÎcznie z artykuøami;
liczba ta nie jest winaÎ Autorki, gdyzÇ problematyka ujeÎta w zwiaÎzku z wol- nosÂciaÎ religijnaÎ byøa traktowana marginalnie. Ta czeÎsÂc pomija caøkowicie zÂroÂdøa prawne; ich opis znajduje sieÎ tylko w przypisach, najwieÎcej do rozdziaøu drugiego czeÎsÂci drugiej, oznaczonych 197-216; przyjeÎtego roz- wiaÎzania Autorka nie tøumaczy.
Mimo stwierdzonych brakoÂw, opracowanie RoÂzÇy Marii Satorras Fio- retti jest pozÇyteczne, wypeønia lukeÎ w literaturze prawa wyznaniowego Hiszpanii, ale z uwagi na to, zÇe wolnosÂc religijna jest prawem kazÇdej osoby, tak jak sÂmierc kazÇdego bytu faktem w pewnym indywidualnym momencie, staje sieÎ interesujaÎcym takzÇe dla nas; w tym przypadku szcze- goÂlnie dla studentoÂw i nauczycieli prawa wyznaniowego oraz stosujaÎcych jego normy w zakøadach pogrzebowych baÎdz zamierzajaÎcych podjaÎc tego typu usøugi.
Wiesøaw Bar
