Wpływ składni polszczyzny mówionej na wypowiedzi pisemne uczniów

SYLWIAPRZĘCZEKUNIWER SYTETJAGIELLOŃSKIKRAKÓ

W

W

Wstęp

AnnaWierzbickaiPiotrWierzbickiwswojejksiążcezatytułowanejPraktycznasty- l i s t y k a (1968)zadalisobiemiędzyinnymipytanie:Czyistniejewzajemneoddziały- waniemiędzyjęzykiemmówionymajęzykiempisanymiczymożenasrazićto,cow języku pisanymjestwtrętemzjęzykamówionego?Odpowiedzielinaniejedno-z n a c z n i e – nie.„Wszystko

tobowiem,cowjęzykupisanymjestświadomiewziętez językamówionego,jestdobre, cenneiożywcze”(Wierzbicka,Wierzbicki1968:6 ) . Zpierwszączęściąudzielonejprzez nichodpowiedzinależysięzgodzić,oddzia-

ływaniemiędzymówionąapisanąodmianąpolszczyznyjestniewątpliwe.Czyza- wszejednakwpływpolszczyznymówionejnapisanąjestdobry,cennyiożywczy?

Niniejszyartykułpostanowiłampoświęcićwpływowipolszczyznymówionejnawypo wiedzipisemneuczniówzpunktuwidzeniaskładnitychdwuodmianpolsz-

czyzny.Materiałdoreferowanychbadaństanowiływypracowaniauczniówwwieku1 5 – 1 7 lat,awięczewzględunawiekipoziomnauczaniaosóbodośćdobrejjuż –należałobysięspodziewać–sprawnościjęzykowej.Analizategomateriałudo-

prowadziłajednakdowniosku,żewśród wielubłędów

językowychiskładniowychd o m i n u j ąkonstrukcjeprzeniesionewprostzjęzykam ówionego,wgłównejmierzewsposóbnieświadomy.Artykułtenjestzatempróbąanalizytyc hcechuczniowskichwypowiedzipisemnych,którychźródłemjestskładniajęzykamówionego .

1. Elipsa

Większośćautorówtraktujeelipsęjakowynikpośpiechuiniestarannościwprze- k a z y w a n i u informacji,rezultatdążeniadoekonomicznościwypowiedzi.Niez ga-

272 SylwiaPrzęczek

dzasięztymTeresaAmpel(1978:177),twierdząc,żewystępowanieelipswżywejm o w i e wzmacniaaktywnośćznaczeniowąrozmówcy,cowyrażasięwokreślonejilościskładn ikówobecnychwwypowiedzeniuiprowadzidokondensacjinajistot-

n i e j s z y c h treści.Jeślibyspojrzećzatemnaelipsęzpunktuwidzeniakilkuelemento- wejrelacji,jakąjestaktmowy:nadawca–komunikat–odbiorca–

kontekst,należystwierdzić,żeelipsawzmacniawypowiedź(choćmożetobrzmiećnieco paradok-

salnie)iwzmocnienietomadwustronnycharakter,uwzględniabowiemnadawcę,k t ó r y –kondensująctreść,takabybyłaczytelnadlaodbiorcy–

musisięwykazaćwystarczającymiumiejętnościamitworzeniaspójnychwypowiedzi,io dbiorcę,któ-

r y używatychsamychumiejętnościdoodbiorukomunikatuiprzetworzeniagonap o z i o m i e znaczeniowym.Ogromnąrolęwpodanejrelacjiodgrywajednakkontekst,który ułat wiaporozumieniemiędzynadawcąiodbiorcą.Językpisanypozbawionyj e s t odniesie ńdosytuacjipozajęzykowej,alerolakontekstuprzystosowaniuelip-

syjestnadalznacząca,pozwalaonbowiemuznaćwypowiedźzatrafną,aniebłędną.Kontekstw tejperspektywietopoprzedniejednostkiskładniowe.Wwypowiedziachu c z n i ó w pojawiasi ęzarównoelipsabezkontekstuskładniowego,którajestniezro-zumiaładl aodbi orc y–

czytelnikai dlat egomusi byćpostrz ega na wkate goriac h błędu,jakielipsawbu dującymjątaknaprawdęotoczeniuskładniowym,atworzonan a przykładpoto,byuniknąć zbędnychpowtórzeńsłownych,zatemzewzględówf o r m a l n o -

g r a m a t y c z n y c h istylistycznych(tzw.elipsaskładniowa).Takpominiętye l e m e n t zdaniamożnaprawiejednoznacznieuzupełnić,zwłaszczajeśliwspomnianyk o n t e k s t dotyczywłaśniepłaszczyznystrukturalnej.Niemożnajednakjednoznacz-

n i e odpowiedziećnapytanie,czytakaelipsajestbłędem.Należywziąćmiędzyin- n y m i poduwagęto,jakielementzdaniazostałzniegousuniętyiczyniestraciłoonop r z e z to swejspójnościlubwyrazistościznaczeniowej.

Wwypadkupominięciajakiegośelementuwstrukturzewypowiedzimówionej,a pod jejwpływemtakżepisanej,możnamówićtakżeotzw.nieeliptycznymtypiewypowiedz eńnominalnych,powstałychzewzględunajednośćtematycznąwwypo-

wiedzianymciągu.Takiewypowiedzeniapojawiająsięrównieżwwypowiedziachp i s e m n y c h uczniów,którzystosująjezewzględówstylizacyjnychlubjakośrodekp o k a z an i a uczućwpisemnejformiewypowiedzi.

Aotoprzykładyelipsyzaczerpniętezwypracowańuczniowskich:

a) Ustępującmoimnieuzasadnionymkaprysom,nauczyłmniePantego,żeczasemlepiejwyco- faćsiędladobradrugiejosoby.Pójśćkomuśnarękę.

Jakżenammiło,iżpoznaliśmytęcudownąosobowość.Zawszemiłaiuśmiechnięta.

Leczniezapominajmyocharakterzenaszejulubionejpostaci.Sympatycznaipomocnadlakażd ego.

b) CzerwonyKapturekbyłpostaciązawszelubianąprzeznajmłodszych,jakitrochęstarszychkolegó w.

PodziwiampanaJurkaOwsiaka,żepodjąłsiętakwielkiemu...N i k t wierzącyniepodejdziedokogośnaulicyigozamorduje.

c) Jestt o u t w ó r o c z y n a c h b o h a t e r s k i c h młodychl u d z i , walczącychz wielkąd e t e r m i n a c j ąw obroniewolnościojczyzny.Ichodwaga,patriotyzmioddaniesłusznej

sprawie„wolnościo j c z y z n y ” .

d) Oinny mrodzajupięknychc zy nac h możnaprze c zy t a ćw „Kamieniachna szaniec”A.K. W c zasiewojnyniejednokrotnieratujążycieinnych,narażającjednocześnieswoje.

e) „Biblia”źródłemkulturyeuropejskiej.

f) Jednakniewszystkimudaje siędotrzećdoBoga. Licznewojny,śmierćniewinnychludzi .Leczsąosoby,którzymyśląotym,żenadejdzietendzieńitagodzina,wktórymBóg przyj- d z i e sądzićnaswszystkich.

g) Toprawda,żeniejesteśmywstaniepomócwszystkim.Alepowinniśmytym,którzywnaszymnajbliższy motoczeniunajbardziejpotrzebująnaszejrozmowy,wsparcia,naszejpomocy.

Światwspółczesnymożenamofiarowaćwiele,aleteżpozbawićnaswielurzeczy.

h) Takiegoczłowiekanazwiemytakwtedy,gdynampomożewtrudnychchwilach,alemałojestt a k i c h lu dzi,bokażdytylkopatrzy,żebyjemubyłodobrze,ainnyniechsobieradzisam.

i) Literaturajestźródłemwiedzyonas.Onaszejhistorii.Onaszychprzodkach.Skarbnica.

Przykładówzgromadzonychwpunkciea)niemożnajednoznaczneocenićz punkt uwidzeniapoprawnościzewzględunaj ej kr yte rium. Za ga dni e ni e elipsy łączysi ęwnichbowiemzinnymi:brakiemwłaściwychiwyraźnychgraniczdań,c h a r a k t e r y s t y c z n y m dlajęzykamówionegoiwtensposóbprzeniesionymdojęzykap i s a n e g o , zbłędnymprzeniesieniemnakodgraficznyznakówniewerbalnychorazz równoważ nikamizdań,b a r d z o częstymiw wypowiedziachu s t n y c h , zwłaszczaspontanicznyc h.Możnajednocześniepotraktowaćowebłędyjakoprzykładelipsyskładniowej:

[NauczyłmniePanrównieżtego,żeczasemlepiej]pójśćkomuśnarękę¹.

Jakżenammiło,iżpoznaliśmytęcudownąosobowość.[Onajest]zawszemiłaiuśmiechnięta.

Leczniezapominajmyocharakterzenaszejulubionejpostaci.

[Xbyła]sympatycznaipomocnad l a każdego.

Pierwszyprzykładprzedstawiadziałanieschematu,świadomośćsystemu.Zda- n i e nadrzędneNauczyłmniepanzaznaczaswójrządwobecwypowiedzenialepiejp ó j śćkomuśn a rękę,rządt a k silny,żen i e d o p u s z c z a p o w t ó r z e n i a nadrzędnika.Rząd tenmacharakterskładniowy,wprzykładachzaś:zawszemiłaiuśmiechniętao r a z symp atycznaipomocnadlakażdego–

semantyczny,wiadomobowiem,żemiłaiuśmiechniętajestosobowośćzpierwszegozd ania,sympatycznaipomocnazaś–n a s z a ulubionapostać.

Zaznaczyłamwyżej,żewypowiedzeniateobrazująrównieżinnątendencjępol- szczyznypisanej,mianowiciebrakwyraźnychgraniczdaniabądźbłędneprzenie- sienienakodgraficznyznakówniewerbalnych.ZenonKlemensiewicz,definiującw ypowiedzenie,zaznaczył,żejestono„wyrazemalbozespołemwyrazówgrama- t y c z n i e zestrojonymiprozodycznieodgraniczonym”(Klemensiewicz1971:

101).

1W

nawiasiezaznaczamczłonyopuszczone.

Wahaniaw a n a l i z o w a n y c h przykładachdotycząwłaśnieo w e g o g r a m a t y c z n e g o z e s t r o j e n i a iprozodycznychodgraniczeńzdania.Wwypowiedziachuc zniowskichpojaw ia siębowiempodwójnytypwypowiedzeńzewzględunasposóbuję ciatychd w ó ch konstruktywnychdlawypowiedzeniacech,araczejpodwójnyt ypbłędóww tymzakresie:

– nieprawidłoweprozodyczneodgraniczeniewypowiedzeń,choćwypowiedzeniat e sągra matyczniezestrojone,jakwprzykładzie:Ustępującmoimnieuzasadnionymk a p r y s o m , n auczyłmniePantego,żeczasemlepiejwycofaćsiędladobradrugiejosoby.Pójśćko muśnarękę.Żebyzlikwidowaćowąnieprawidłowość,wystarczyp o p r a w i ćinterp unkcjętychwypowiedzeńiwmiejscukropkipostawićprzecinek;

– nieprawidłowep r o z o d y c z n e o d g r a n i c z e n i e wypowiedzeń,g d y p o n a d t o wy-

p o w i e d z e n i a teniesągramatyczniezestrojone,jakwprzykładach:Zwyklizdrajcy,k t ó r z y wydająkogośdlawłasnegozysku.GdzieliczysięwłasneegoczyLeczniezapomi najmyocharakterzenaszejulubionejpostaci.Sympatycznaipomocnadlakażd ego.

Autorzyt y c h wypowiedzeńn i e m i e l i świadomości,żee l e m e n t y p r o z o d y c z n e przestająbyćsyntaktycznieznaczącewtekściepisanym, choćwmówionymod- g r y w a j ąistotnąrolę.Jednakbłędneużycieowychprozodycznychwyznacznikóws łowamówionegowpostaciinterpunkcjiwtekściepisanymwynikaniejednokrotniezwysokiejaf ektywnościwypowiedzi.Zaangażowanieuczuciowemówiącegowpły-

wabowiemwyraźnienakształtjegowypowiedzi,coilustrujezacytowanywyżejp rzykład:Zwyklizdrajcy,którzywydająkogośdlawłasnegozysku.Gdzieliczysięwłasnee go.

Wróćmyjednakdoelipsy.Przykładyzpunktub)stanowiąnietylkodowódstoso-

waniaprzezuczniówwwypracowaniachelipsyzaczerpniętejzjęzykamówionego,a l e ob razująrównieżkłopotyzużyciemspójników,zaimkówwzględnych(wskaźni-

k ó w zespolenia),partykuł,włączeniuzdańzłożonych:

CzerwonyKapturekbyłpostaciązawszelubianą[zarówno]przeznajmłodszych,jakitrochęstar szychkolegów.

PodziwiampanaJurkaOwsiaka[zato],żepodjąłsiętakwielkiego...N i k t wier zącyniepodejdziedokogośnaulicyigo[nie]zamorduje.

Pierwszyprzykład,b a r d z o częstyw wypracowaniachszkolnych,wykolejeniawyra żeniazarówno...,jak...,potwierdzawniosekZygmuntaSaloniego(1971:99)o uog ólnionymużywaniuprzezuczniówwspółrzędnychspójnikówzłożonych,ma-

jącychnajczęściejwswymskładziewyrazjak.Obrazujeponadtoprocesścieraniasięww ypracowaniachelementówwłaściwychjęzykowimówionemu(jak,i)ipi-

sanemu(zarówno...,jak),wwynikuktóregobądźpowstająkontaminacjeposzcze- gó l n y c h wyrażeńczyspójników,bądźpewneczłonywyrażeńzostajązwypowiedziusun ięte,zatemwyrażeniasąniekompletne.

Przykładdrugimożnainterpretowaćjakoprzeniesieniezżywejmowydojęzy- k a pi sa negosposobubudowa nia wypowiedzeńpodcza spr owadze nia z kimśr oz- m o w y :

A:PodziwiampanaJurkaOwsiaka.

B:Zaco?

A:Żepodjąłsię...

WypowiedźosobyAbezpytaniarozmówcyBzostaławprostprzeniesionadoję-

zykapisanego,cozapewnewiążesięzbrakiemznajomościregułbudowyspójnychzdańzł ożonych,brakiemznajomościwskaźnikówzespolenia.Pomijaniewzdaniunadrzędny mdozdaniadopełnieniowegozapowiednikazdaniapodrzędnego,czło-

n u bezwartościsemantycznej,alezwartościągramatyczną,jestczęstymbłędemw wy pracowaniachszkolnych,

wzmocnionymdodatkowoprzezcechywypowiedzidialogowej.

Elipsapartykułyniewtrzecimprzykładzietegopunktu:Niktwierzącyniepo- d e j d z i e dokogośnaulicyigo[nie]zamordujeobrazujenastępnątendencjęjęzykam ó w i o n e g o dousuwaniazwypowiedzielementówniekoniecznychdozrozumieniajeg otreści,czegorezultatemjestnielogicznośćwbudowiezdań.

Przykładyzgromadzonewpunktachc)if)pokazują,żeeliptycznośćwypowiedzid o t y c z y częstodłuższychodcinkówtekstu,budowanegoswobodnie,nawzórjęzykamówionego (obecnesątupewnecechypotokuskładniowego).Częstowpisemnychwypowiedziachuczn iowskichpojawiasięelipsagłównychczęścizdania:orzecze-n i a lub podmiotu,jak w

punktachd) i e).Elipsa orzeczenia

(czylistosowanieprzezuczniówniespójnychztekstemrównoważnikówzdańiwogóleko nstrukcjiniewer-

b a l n y c h ) j e st typowącechąp ol s z c z y z n y m ó w i o n e j , p od ob ni e zresztąe l i p s a p o d-

m i o t u , rażącawsposóbszczególny,gdywiążesięznieznajomościąregułyużyciap o d m i o t u domyślnego,mówiącej,żeużyciepodmiotudomyślnegojestpoprawnewt edy,gdykontekstjednoznaczniewskazuje,jakiwyrazwiążesięzorzeczeniemzda niazawierającegopodmiotdomyślny.

Oinnymrodzajupięknychczynachmożnaprzeczytaćw„Kamieniachnaszaniec”A.K.Wcza- siewojnyniejednokrotnieratujążycieinnych,narażającjednocześnieswoje,

Wpowyższymprzykładziezaśpodmiotdomyślnyoni/bohaterowiewogóleniem a s kładniowegoodniesieniadozdaniapoprzedniego.

Przykładg):Toprawda,żeniejesteśmywstaniepomócwszystkim.Alepowin- niśmy[pomóc]tym,którzywnaszymnajbliższymotoczeniunajbardziejpotrzebująn a s z e j rozmowy,[naszego]wsparcia,naszejpomocy–

elipsabezokolicznikapomócizaimkanaszego(opuszczonegorównieżbyćmożezprzyczynst ylistycznych,gdyżc z t e r o kr ot ne powtórzeniewyrazuwzdaniuzaburzaspójnośćwypowie dzi)–obrazu-

j e kolejnącechępolszczyznymówionejiwnastępstwiewypowiedziuczniowskich.C h o d z i tuoopuszczaniewyrazów,którezewzględunainnewymaganiaskładniowenależałobypo wtórzyć,luboopuszczanietakiegoskładnikazdania,wobecktóregoi n n e pozostająw stosunkupodrzędności,zaśpominięciegopowodujebrakzależ-

n o ściskładniowejpe wnyc he l em e nt ówz da ni a wobeci n ny c h (a z a te m t worz e ni e n i e p o p r a w n y c h składniowoikonotacyjniezwiązkówwyrazowych).

Powyższewypowiedzeniastanowiłyprzedewszystkimprzykładelipsyskładnio- wej.Wymienionezaśniżejwypowiedzi:

JednakniewszystkimudajesiędotrzećdoBoga.Licznewojny,śmierćniewinnychludzi.Leczs ąosob y,którzymyśląotym,żenadejdzietendzieńitagodzina,wktórymBógprzyjdziesądzićn a s wszystkich.

Literaturajestźródłemwiedzyonas.Onaszejhistorii.Onaszychprzodkach.Skarbnica.

–należyuznaćzanormalny,nieeliptycznytypwypowiedzeńnominalnych,funkcjo- nującychwżywejmowie.JaknapisałaT.Ampel,

[...]idzietunietyleosemantyczneuwikłaniewkontekst,ileojednośćtematycznąwwypowie-

d z i a n y m ciągu.Takiskładniknominalnyjestjednostkąautonomicznąpodwzględemnietylkosem antycznym.Świadczyotymjegoformamianownikowa(Ampel1978:178).

Wreszcieostatniprzykład–tymrazemelipsyniezupełnej,która„występujewte-

dy,g d y z a m i a s t składnikao pełnejtreścip o j a w i a sięw wypowiedzeniue l e m e n t d e i k t y c z n y (najczęściejzaimekwskazujący)”(Ampel1978:179):

Takiegoczłowiekanazwiemytakwtedy,gdynampomożewtrudnychchwilach,alemałojestt a k i c h ludzi,bokażdytylkopatrzy,żebyjemubyłodobrze,ainnyniechsobieradzisam.

Niebierzemypoduwagęwartościstylistycznejprzytoczonegowypowiedzeniai strukturalnejzewzględunaobecnośćwszystkichniezbędnychczęścizdania,alesemant yczną–zdaniejestniezupełnepodwzględemtreści(brakodniesieniadopo-

p r z e d n i c h wypowiedzeńwwypracowaniu,zktóregopochodzi).Treśćtęmożemyu zupełnić,odnoszącsiędoskładnikówkonsytuacji,takiejjednakbrakwwypadkuwypo wiedzipisemnej.

2. Błędyskładnizwiązkówwyrazowych(zagubieniekonstrukcjiskładniowych) Celemtejczęścireferatujestprzeglądianalizanajczęstszychwpracachuczniow- skicht y p ó w wykolejeńskładniowychz e szczególnymuwzględnieniemskładnizwią zkówwyrazowych.Jakn a p i s a łn i e g d y śZ . Saloni,„ w i e l e błędówu c z n i o w - skichtozapisanekonstrukcjemówione,częstotakie,którewpotocznejrozmowieby łybycałkowiciedopuszczalne”(Saloni1971:36).Autorstwierdziłponadto,że

„wypadkizbytswobodnejskładniwtekściepisanymuznaćtrzebaprzedewszyst- k i m zapowstałepodwpływemjęzykamówionego”(Saloni1976:36),choćprzyk w a l i fikowaniukonkretnychbłędówjakozjawiskjęzykamówionegoczęstotrzebasiępo sługiwaćwyłącznieintuicją.Przykładypodaneniżejpozwoląodpowiedziećn a pyta nieonajczęstszetypywykolejeńwpracachuczniowskich,najczęstsze,alezcałąpewn ościąniejedyne.

a) Poniższezdaniastanowiąprzykładzachwianiazwiązkówzgodywwypraco- waniachuczniowskich,zczymłącząsięponadtowykolejeniazwiązkówzwyrazamipełniący mifunkcjęliczebnikówtypuwiele.

Wielumoichk o l e g ó w n i e p o s i a d a swojegoideału,u w a żają,ż ekażdyp o w i n i e n ubieraćsięzg odnieztym,jakubierasięjegowzorzec.

Niezliczonailośćsymboliizwiązkówfrazeologicznychma swójpoczątekw„Biblii”ifunkcjo- n u j ądodziś.

Wpierwszymwypowiedzeniuuczeńnajpierwpoprawnieużyłformyorzeczenian i e po siada,następniezaśużyłl ic z by mnogi ej uwa żają,odnoszącsięjużni e dof o r m y w yrazuw i e l u ,a l e do k ol e g ówj ak o zbiorowości.Dlaokreśleniat e got yp u j e d n o z n a c z n i e błędnychorzeczeńmożnabyprzyjąćnazwęorzeczeńlogicznych,su-

gerowałabyjednakonabłędnieichpoprawność.Podobniepostąpiłautordrugiegoz d a n i a : ilość–mapoczątek–

funkcjonują,botesymboleizwiązkifrazeologiczne.Takichprzykładówwwypracowania chuczniowskichmożnaznaleźćbardzowiele:

Społeczeństwojestbezduszneibierne.Widzącludzkąkrzywdę,przechodząobojętnie(społe- czeństwotozbiorowość,stądforma„oniprzechodzą”).

Oczywiście,większyprocentludzi,którzyźlepostępują,nigdynieczytało„Biblii”bądźteżnies ąkatolik ami.

Autorostatniegozdaniazagubiłzupełniejegokonstrukcjęiformyorzeczeńpod- porządkowywałnawetwyrazomniepojawiającymwzdaniu,np.nieczytało–

wielul u d z i l ub teżz n ów s ąw od ni e si e n i u d o ludzi.Dot e g o t y pu wykolejeńdo c ho dz i najczęściejwwypowiedzeniachzawierającychrzeczownikizbiorowe(czynni kse-ma nt ycz ny) , alefunkcjonującewformachliczbypojedynczej(czynnikgramatyczny –singulariatantumzbiorowe),typu–itochybanajczęstszyprzykład–młodzież:

Zaprzykładposłużymimłodzież[...].Ichproblememjestto,żeprawiekażdynapotykanyczło- w i e k ichlekceważy.Wiadomo,żepotrzebująpomocy.

Specyfikat e g o t y p u błędówj e s t j e d n a k b a r d z i e j złożonai o b r a z u j e p o n a d t o d w a innemechanizmytworzeniawypowiedzeńwpolszczyźniemówionej:prz esu-

waniegraniczwiązkówwyrazowychipodporządkowywanieformgramatycznychwy razombliższym,jakwprzykładzie:Oinnegorodzajupięknychczynówmożnap r z e c z y t a ćw„Kamieniachnaszaniec”,orazzmianęstrukturyskładniowejpodczasm ó w i e n i a (uczeńbudujezdaniestopniowo,niemającwmyślicałejjegostruktury)–

Większośćznaswoliwygodę,alebardzoczęstoludzieniezdająsobiesprawyztego,j a k sobie szkodzą,gd y zamiastpój śćn a łąkę,siedzimyw bloku.Niejednokrotniej e s t równieżtak, żeuczeńznajużpodstawowyschematzdania,aledodajejeszczeo k r e ślenia,którebur ząjegopoprawność,jakwprzykładzie:Bardzowieleobrazów,w i e r s z y ipiosenekp rezentujewielkiwpływsymbolibiblijnychiwszelkiej rodzajumetaforyki.Niemawąt pliwości,żemechanizmtworzeniatakichwypowiedzijestt y p o w y dlapolszczyzn ymówionej,spontaniczny;zdanianiesązapisywane,łatwozatem zgubićichstrukturę.

Ponadtoasocjacje,którewywołujedanywyrazuauto-

ra, częstoniesąpodporządkowaneregułomskładniowymzewzględunapośpiech,w j a k i m wielokrotniepowstająwypracowaniauczniowskie. Zmiana tokuskładnio- wegowynika,wedługElżbietyLa sk ow ski e j (1978: 225) , z bieżącegoc ha ra kt e r u mowy,któryjestniejednokrotnieprzenoszonydowypowiedzipisemnej–

świadczyonienadążaniupisaniazamówieniem.

Aotodalszetypywykolejeńskładniowych:

b) Opuszczaniewyrazów,którezewzględunainnąskładnięsąsiedniejfrazyna-

leżałoby powtórzyć. Dotejgrupybłędów

zaliczyćtrzebamiędzyinnymipomijaniedopełnieńiokoliczników,jakwponiższym przykładzie,coobrazujerównieżdąże-

n i e doskrótowościwypowiedzi,typowedlapolszczyznymówionej.

Gdyprzeprowadzimy sięlubmieszkamywmieście...

c) Powiązaniarzeczownikówzniewłaściwymiprzyimkamilubniepotrzebnedo- d a w a n i e przyimków(błądzpograniczafrazeologiiiskładni).

Dawałimbardzodobryprzykładipokazywał,jakwartobyćpomocnymiuśmiechniętymwobecd r u g i e g o człowieka.

d) Pominięcieniezbędnychprzyimków;wzasięgurządujednegoprzyimkaznaj- d u j e siękilkarzeczowników,błędnieznimpołączonychpodwzględemfrazeolo- g i c z n y m .

Codziennienaulicach,autobusachlubinnychmiejscachspotykamywieluludzi.

e) Ozupełnymzagubieniukonstrukcjiskładniowychmowazwłaszczawwypad- k u potokuskładniowegobądźwykolejeńzdańwielokrotniezłożonych:

Grupadziecimiałazaideeniezabawynastolatków,leczwalkazwrogiemolepszejutro,coj a k wi emycitrzejbohaterowiedokońcawalczylizgodnością,uporemiwielkąodwagą,oddaliswojemłodeżyci e.

Autortegowypowiedzeniazagubiłjegokonstrukcjęjużwdrugimzdaniuskłado- wym,gdyzamiastB.l.poj.rzeczownikawalkazastosowałjegoformęmianowniko- wą,następniebłędniezastosowałkonotacjęczasownikawalczyć–

nieco,tylkooco,p o n a d t o nieumiejętniewprowadziłwtrąceniejakwiemy,wreszcienie powtórzyłza-i m k a względnegozacodla

zdaniaoddaliswojemłodeżycie,powodując,żenie mao n o związkuzprzytoczonymwypowiedzeniem.

Trudnościw o p e r a c j i wypowiedzeniotwórczejwidocznesąz a t e m zwłaszczaw wypadkuzdańwielokrotniezłożonych,gdyżuczeńwpewnymmomencietracin a d n imikontrolę,przelewanatłokmyślinapapier,niekontrolującichstruktury.Podczastej operacjizdaniotwórczejnienastępujecałkowiteprzejście„odmyślowe-

g o tworzywazdania,ujmowanegoszkicowo,prowizorycznieipłynniewmowiewe-

wnętrznejdogotowegozdaniagramatycznegomowyzewnętrznej”(Klemensiewicz1 9 6 9 : 3 3).Tenfaktjestprzyczynątworzeniawypowiedzeńtypuanakolutycznegoikonta minacyjnego,częstychwwypracowaniachuczniowskich,apowyższewypo-

wiedzeniejestniewątpliwieprzykłademkontaminacjiskładniowej.

Przyokazjitegoprzykładunależywspomniećrównieżoinnejceszepolszczyznym ó w i o n e j , przenoszonej–jakwynikazpowyższegowypowiedzenia–dopolszczy-

zn y pisanej,mianowicieowyrazachstojącychpozazwiązkamiwwypowiedzeniu(p a ren t eza), wtymprzykładzie:jakwiemy.WedługE.Laskowskiejwyrazytakieczyg r u p y w yrazówsąznówwynikiemoperacjizdaniotwórczej,wczasiektórejtempomyśleniajest wolniejszeniżtempopisaniaalbomówienia(Laskowska1978:227).

f) Zdarzającesięwdialogupotocznymwypowiedzenia,wygłaszaneprzezdwap o d m i o t y mówiące,sączęstopróbądokończeniazdaniarozpoczętegoprzezinnąoso bę.Takąinterpretacjęmożnaprzyjąćdlazdańczęstobłędnierozpoczynanychp r z e z uczniówodspójnikówpodrzędnościlub współrzędności(i nicjal na poz yc j a spó jnika),zwłaszczawtedy,gdytakiezdanieniemaodniesieniadoinnego,którebywchodziłozni mwstosunekpodrzędnościczywspółrzędności:

Leczniezapominajmyocharakterzenaszejulubionejpostaci.Leczpraw dabyłaokrutna.

Leczchłopcyzginęliwbardzomłodymwieku.Więcza chęcamwszystkichdoczytaniaksiążek.

Podsumowującdotychczasowerozważania,należystwierdzić,żeodbohaterówliterackichmo- żemysięwielenauczyć.Jakpostępowaćijakkierowaćwłasnymżyciem.

Santiagobyłzdolnymrybakiem.Chociażdługoicierpliwiemusiałczekaćnapołów.

Ostatniedwazdaniapokazująbrakumiejętnościwyznaczaniagraniczdań,taknie wyraźnychwjęzykumówionymzewzględówintonacyjno-akcentowych.Tace-

c h a polszczyznymówionejzostałaprzeniesionawprostdojęzykapisanego.ElżbietaAwramiu k(2001:66)nazwałająbłędnymprzeniesieniemnakodgraficznyznakówn i e w e r b a l n y c h (oczympisałamjużpowyżej),takichjakintonacjaczymodulacjagłosu.Błędy polegajątuprzedewszystkimnausamodzielnieniusięfrazpodrzęd-

n y c h . Spójnikistająsięleksykalnymekwiwalenteminterpunkcji.

Zdarzająsięrównież–odwrotniedoprzedstawionejwyżejsytuacji–

przypadkiłączeniazdań,którepowinnyzostaćrozdzielone,coznówjestrezultatembrakuwy- raźnychgraniczdania:

Słyszałam,żewieleludziwyśmiewałosięzPana,jakmożnazrozumiećtakiegoczłowieka?

g) Kłopotyzestosowaniemspójnikówizaimkówwzględnychsąobecnetakżew wy powiedzeniachzamkniętych,wprzeciwieństwiedopowyższych–otwartych:

Sięgającdojegobiografii,czytamyoniesfornymchłopcu,lubiącympsotyikłopoty,gdziepóź- n i e j przeobrażasięonwosobęduchowną.

Wprzykładzietympojawiasięnadużywanywjęzykumówionym zaimekgdzie wfunkcjiwzględnej,alebezzwiązkuzwłaściwymmuodcieniemlokatywnym.

Zwyklizdrajcy,którzywydająkogośdlawłasnegozysku.Gdzieliczysięwłasneego.

Jakpowyżej,błędnewyznaczenieg r a n i c z d a n i a , związanez emocjonalnościąwy powiedziiponownenadużyciezaimkagdzie.

Jakprzyszedłdoniego,topoprosiłgo,żebymu pomógł.

Nadużyciezaimkajak,typowedlapolszczyznymówionej,orazwtrącenietopod-

c z a s łączeniazdańskładowych,zaburzające spójnośćwypowiedzenia(Kiedyzoba- czyłemCięporazpierwszy,toodrazuzauważyłemwTobiecośniezwykłego).

h) Nadużywaniezaimkówwfunkcjiwskazującejjestjednązgłównychcechpol- szczyznypotocznejiznajdujeswojeodbiciewjęzykupisanym,cowidaćwponiż- szymwypowiedzeniu:

Takiegoczłowiekanazwiemytakwtedy,gdynampomożewtrudnychchwilach,alemałojestt a k i c h l udzi,bokażdytylkopatrzy,żebyjemubyłodobrze,ainnyniechsobieradzisam.

Wtymwypowiedzeniuzaimkipełniąfunkcjęokreślającą,alejesttookreślenien i e p r e c y z y j n e . Odsyłabowiemczytelnikadosytuacjipozajęzykowej,doktórej–

rzeczjasna–niemaonodniesienia,ponieważnieuczestniczywakciemowy.Sto- sowanietegotypuzaimkówwtekściepisanymświadczyonieporadnościjęzykowejj e g o a utora,aprowadzidobrakuprecyzjisemantycznej.Zaimkiwużyciachtypo-

wychdlaskładnipolszczyznymówionejtojednaznajczęstszychcechwypracowańuc z ni o ws ki c h.

i) Błędnewprowadzaniezdańpodrzędnych,kłopotywużyciu–porazkolejny–

wskaźnikówzespolenia:

Postaramsięudowodnićtętezęwniniejszejrozprawce.Przedewszystkim,żeogromnaczęśćf r a g m e n t ó w biblijnychzostaławykorzystanaprzezmalarzywichdziełach.

Pierwszymargumentembędzie,że„Biblia”jestźródłeminspiracjidlawielutwórców.

Wpierwszym–podwójnymwypowiedzeniupominiętoczłonnadrzędny,powodu-

jącusamodzielnieniesięfrazypodrzędnej.Zjawiskotojesttypowedlapolszczyznymówion ejwsytuacjachdialogowych,kiedywypowiedźosobyBjestkontynuacjązdańsfor mułowanychprzezosobęA.Tekstdialogowyskładasięzszeregureplik,a l e poszczegól nerepliki–jakstwierdziłaKrystynaRudek-Data–niesąjednostkamisamodzielnymi,

„dopieropołączenieprzynajmniejdwóchreplikmożedaćjednostkęsamodzielnąz nac zenio wo” (Rudek-

Da ta1984: 184). Opierającsięna wnioskachwspomnianejautorki,możnazatemstw ierdzić,żewypowiedzenie:Przedewszyst-

k i m , żeogromnaczęśćfragmentówbiblijnychzostaławykorzystanaprzezmalarzy w ichdziełachstałosięwwypowiedzipisemnejjednostkąsamodzielną.Cechazapo- życzonazeskładni

językamówionegozostałazatemwsposóbbłędnyprzeniesionad o tekstupisanego,m onologizowanego.Jednostkaniesamodzielnawmowie(po-

wstałazresztąbyćmożenawzórrepliki–reakcjitwierdzenianareplikę–

bodziecp y t a n i e , jeśliużyćsformułowańK.Rudek-Daty)usamodzielniłasięwpiśmie.

Próbywprowadzeniastrukturydialogowej,alemonologizowanej,doformwy- powi edz i pisemnejmająjeszczeinnąpostać,cojestwidocznewponiższymprzy- kładzie:

Światwspółczesnymożenam ofiarowaćw i e l e, al e teżpozbaw i ćnasw i e l u rzeczy.Więcc zy w a r t o sięnadtymzastanowić?

Tak,myślę,żewartowiedzieć,czegozostajemypozbawieni, a cozyskujemy.

Wprzykładziewcześniejszymautorpominąłreplikę–

bodziecpytanie,natomiasta u t o r powyższegowypowiedzeniawprowadziłj ąd o swojegot e k s t u . Zastosowałcharakterystycznądlapolszczyznymówionejstrukturępytajnąz inicjalnąpozycjąspójnika,aobokrepliki–pytaniarównieżreplikę–

twierdzenie,zaznaczonąwy-

raźnieprzezzastosowaniepartykułytakzpowtórzeniemwarto,zaliczanymprzez T.Ampeldogrupypowtórzeńskładnikówpytańwodpowiedziachzdodaniemno- wychszczegółów:

„Takiepowtórzenienovumzpoprzedniejreplikipełnifunkcjęaprobującąlubnaw iązującą”(Ampel1978:181).

j) Powtórzeniamyśloweiwyrazowe:opewnymtypiepowtórzeń,charaktery- stycznymdlastrukturydialogowej,mianowiciepowtórzeniunovumzpoprzedniejr epl iki , byłajużmowaprzyprzykładziepoprzednim.Pozastrukturądialogowąmogąr ó w n i e żpojawiaćsięinnegotypupowtórzenia,cowidaćwponiższychzdaniach:

Towłaśniepoprzeczytaniu,zapoznaniusięz„Biblią”[pominięciedopełnienia]powstałyko- ściołyjakobudynki.

Wwypowiedzeniutym(mającymponadtocharakteranakolutyczny,zpominię- c i e m dopełnienia)orazwtekście:

Wd z i s i e j s z y c h c z a s a c h l u d z i e n i e dostrzegająpięknaprzyrody,w o l ąwygodę.Lubiąmie ćw s z y s t k o podręką.Dawniejbardziejdocenianoprzyrodęijejzalety.

–

mamydoczynieniazarównozpowtórzeniemmyślowym,jakiwyrazowym,którewiążesięzk oleizbrakiemprecyzjimyślowejichnadawcy,alemożebyćrównieżwynikiembrakuzac howaniadostatecznejdyscyplinymyślowejwtrakcietworzeniat e k s t u pisanego.

3. Nadużywanieform1os.l.mn.(czaseml.poj.)czasowników

Częstymzjawiskiemwpracachuczniowskichjestprowadzenienarracjiw1os.l.

mn. –

my.Dotyczyt o z a z w y c z a j całegot e k s t u , a l e takżet y c h j e g o fragmentów,w który chwspomnianeformygramatyczneczasownikówmającharakterwtrętów.Pisząccał ewypracowaniew3os.lubnawetwformachbezosobowych,uczniowieczęstokończąje zdaniemw1os.l.mn.

(lubl.poj.),wypowiedziąwcharakterzep o u c z e n i a irefleksjidotyczącejogółu.Jes ttobyćmożepróbawprowadzeniakonsy-

t u a c j i dowypowiedzipisanej,wynikredagowaniatekstuwtakisposób,jakbymiałzos taćwygłoszony,m i e s z a n i a e l e m e n t ó w językac h a r a k t e r y s t y c z n y c h d l a d w ó c h j e g o odmian–mówionejipisanej.Ilustrujątoponiższeprzykłady:

– Wrozprawce natemat: „Czynyświadcząoczłowieku. Udowodnijtętezę,od- wołującsiędoconajmniejtrzechprzykładówzliteraturyisztuki”uczeńopisujet e działaniabohaterówliterackich,któreukazywałyichprawdziweoblicze.Swojerozw ażaniaprowadzikonsekwentnie w3 os.l. poj.,jednakw ostatnimakapicie pi- sze:Zpowyższychrozważańjasnowynika,żetoczynyświadcząoczłowieku,aniej e g o st atusmaterialnyczywygląd.Mamnadzieję,żeCięprzekonałem.Autortegoz d a n i a wpr owadziłdoswojegowypracowaniaelementykonsytuacji,odwołałsiędosytuacjiwygłasza niaprzemówień,umieściłwzakończeniuadresata,jedenzpod-

stawowyche l e m e n t ó w a k t u m o w y właśnie,zwracającsięd o o d b i o r c y w sposóbb e z p o średni.

– Innyuczeńwzakończeniurozprawkinatensamtemat,pisanejprzyużyciun i e o s o b o w y c h f o r m c z a s o w n i k ó w : u d o w o d n i o n o ,wprowadzono,zauważon oi t d . , umieściłnastępującezdania:Wniniejszejrozprawceudowodnionotezę,iżtoczyn yś wiadcząoczłowieku.Postępujmywięctak,abymożnabyłoonaspowiedzieć,żejesteś mydobrymiludźmi.Starajmysię,bynaszeczynybyłypiękne.Próbanawiąza-

n i a kontaktuzczytelnikiem,potraktowaniagojakopartnerawakciekomunikacji, przełamaniadystansuwywołanegooficjalnościąnarzuconejformywypowiedzijestp r z e n i e s i e n i e m dowypowiedzipisemnej ce ch polszczyznymówionej, dokład niejr z e c z ujmując–dialogowejinieoficjalnej,uwzględniającejobecnośćrozmówcy.

4. Usterkiwszykuwyrazów

Błędyszykuwyrazówr ó w n i e żs ąu z n a w a n e p r z e z wielua u t o r ó w z a r o d z a j wy -

p o w i e d z e ńwykolejonychinależądojednychznajczęstszychwwypracowaniachuc zniowskich. Aotowybraneprzykłady:

a) Przedstawionepostaciewprzypowieściachsąarchetypamiludzkichpostaw.

b) Swojerozważaniarozpocznęodmoralnejpostawy,jakąprzyjmująEuropejczycy.

c) „Biblia”stanowikamieńwęgielnyeuropejskiejkultury.

d) Należypostępowaćzgodnieztymimoralnymizasadami.

e) NapoczątkutegolistuchciałabympowiedziećCi,żeniejestmiłatwoprzelaćmojemyślinapapier.

f) NocamioTobieśniłem...

g) PrzezcałedniniemogęprzestaćoTobiemyśleć.

Donajczęstszychbłędówwza kr e si e szykuwyrazównależą:pr z esuwa ni e do- pełnieniaprzedczasownik,jakwprzykładachf)ig),błędywszykuenklityk,jakw pr zykładziee)orazpozycjawyrazupodrzędnegowstosunkudojegobezpośred-

n i e g o nadrzędnika( s z y k p r z y d a w e k , zwłaszczap r z y m i o t n i k o w y c h ) . Przydawkiwyróżniające,oznaczającecechystałe,stojązazwyczajporzeczowni kuwprzeci-

wieństwiedoprzydawekcharakteryzujących(cechyindywidualne).Błędypolegająw tym wypadkunazłymusytuowaniuprzydawekwyróżniającychprzedrzeczowni-

ki em , nawzórprzydawekcharakteryzującychjakwprzykładachb),c),d).

Błądwzakresieszykuwyrazówwchodzącychwzwiązkizdaniowejestprzed- stawionywprzykładziea.Błądpolegatu–jeśliodnieśćsiędozasadykonfigura-

tywnościsformułowanejprzezA. Wierzbicką–narozdzieleniuwyrazówpowiąza- n y c h związkiemprzynależności:przedzieleniuimiesłowuprzymiotnikowegoijegoo k r e ślenianadrzędnymwobecimiesłowurzeczownikiem.

Przesuwaniedopełnieniaprzedczasownikwidocznejestrównieżwnastępują- c y m przykładzie:

Młodziludziechcieliwalczyćzaojczyznę,wieleprzeszkódmielipodrodze.

Napierwszemiejscewdrugimzdaniuskładowympodanegowypowiedzeniazo- stałwysuniętyczłonakcentowanylogicznieisemantycznie,apodkreślającydodat-

k o w o odwagęmłodychludzi,o których mowa

wwypowiedzeniu.Wtensposóbdop o l s z c z y z n y pisanejprzeniesionazostałanastępn acechażywejmowy,mianowiciea k c e n t zdaniowy,padającynawyraz,którymówiący chcewyróżnićzewzględunasenswypowiedzilubzewzględówemocjonalnych.

Podsumowanie

Docechuczniowskichwypowiedzipisemnych,którychźródłemjestskładniajęzykam ó w i o n e g o należąm.in.:

– elipsa(składniowa,zupełnainiezupełna);

– nieeliptycznytypwypowiedzeńnominalnych;

– brakwłaściwychiwyraźnychgraniczdań,błędneprzeniesienienakodgra- f i cznyz na k ó w n i e w e r b a l n yc h (nieprawidłowep r o z o d y c z n e o d g r a n i c z e n i a wypo-wiedzeń);

– równoważnikizdań,konstrukcjeniewerbalne;

– wysokaafektywnośćwypowiedzijakoźródłobłędów;

– kłopotywużyciuspójników,zaimkówwzględnych(wskaźnikówzespolenia),party kuł,trudnościwłączeniuzdańzłożonych;

– uogólnioneużywanieprzezuczniówwspółrzędnychspójnikówzłożonych;

– kontaminacjeposzczególnychwyrażeńlubspójników;

– wyrażenianiekompletne;

– pomijaniewzdaniunadrzędnymzapowiednikazdaniapodrzędnego;

– usuwaniezwypowiedzielementówniekoniecznychdozrozumieniajegotre- ści;

– opuszczaniewyrazów,którezewzględunainnąskładnięnależałobypowtórzyć,l u b opuszczanietakiegoskładnikazdania,wobecktóregoinnepozostająwstosun-

k u podrzędności,apominięciegopowodujebrakzależnościskładniowejpewnyche l e m e n t ó w zdaniawobecinnych,czegorezultatemjesttworzenieniepoprawn ychskładniowoikonotacyjniezwiązkówwyrazowych;

– zachwianiezwiązkuzgody;

– wykolejeniazwiązkówzwyrazamitypuwieleimłodzież;

– przesuwaniegraniczwiązkówwyrazowychipodporządkowywanieformgra- m a t y c z n y c h wyrazombliższym;

– zmianastrukturyskładniowejpodczasmówienia;

– powiązaniarzeczownikówzniewłaściwymiprzyimkamilubniepotrzebnedo- d a w a n i e przyimków;

– pomijanieniezbędnychprzyimków;

– potokskładniowy;

– wykolejeniazdańwielokrotniezłożonych;

– wypowiedzeniatypuanakolutycznegoikontaminacyjnego;

– wyrazystojącepozazwiązkamiwwypowiedzeniu(parenteza);

– inicjalnapozycjaspójników;

– nagromadzeniezaimkówwtekście;

– nadużywaniezaimkówwfunkcjiwskazującej;

– próbywprowadzeniastrukturydialogowejdoformwypowiedzipisemnej,usa- m odzi e l ni a ni e sięfrazpodrzędnych;

– powtórzeniamyśloweiwyrazowe;

– nadużywanieform1os.l.mn.czasowników;

– usterkiwszykuwyrazów;

– dążeniedoskrótowościwypowiedzi.

Literatura

AMPELT.,1978,Elipsaipowtórzeniewżywejmowie,

[w:]T.Skubalanka(red.),Studianadskładniąp o l s z c z y z n y mówionej.Księgareferató wkonferencjipoświęconejskładnii metodologiibadańjęzykamówionego(Lublin6–

9X1975),Wrocław–Warszawa–

–Kraków–Gdańsk,s.177–182.

AWRAMIUKE.,2 0 0 1 , Wpływyskładnip o l s z c z y z n y mówionejw w y p o w i e d z i a c h p i s e m n y c h uczniów ,

[w:]H.Sędziak(red.),PolszczyznaMazowszaiPodlasia,cz.V,Frazeologiai składnia,Łomża,s.

63–71.

KLEMENSIEWICZZ . , 1969,Otzw.przejęzyczeniach,

[w:]Z.Klemensiewicz,Zestudiównadjęzykiemistylem,Warszawa,s.29–35.

KLEMENSIEWICZZ.,1971,Problemyskładnipolskiej,Warszawa.

LASKOWSKAE.,1978,Niektórecechyskładniowewypowiedzipotocznejnaprzykładziejęzy- k a młodzieży,

[w:]T.Skubalanka(red.),Studianadskładniąpolszczyznymówionej.Księgareferatów konferencjipoświęconejskładniimetodologiibadańjęzykamówio-n e g o (Lublin6–

9X1975),Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk,s.217–227.

RUDEK-DATAK.,1984,Funkcjatekstotwórczapytaniawdialogu,

[w:]B.Dunaj(red.),Studian a d polszczyznąmówionąKrakowa,„ZeszytyNaukoweUJ”,

„PraceJęzykoznawcze”z . 39,s.183–192.

SALONIZ.,1971,Błędyjęzykowewpracachpisemnychuczniówliceumogólnokształcącego.

Próbaanalizyjęzykoznawczej,Warszawa,s.36–111.

WIERZBICKAA.,WIERZBICKIP.,1968,Praktycznastylistyka,Warszawa.

TheinfluenceofspokenPolishsyntaxonstudents’essaysSum mary

ThearticledealswiththeinfluenceofspokenPolishsyntaxonhighschoolsstudents’essays.Itsanaly- sisisbasedonessaysbypupilsaged15–

17.Theconclusionisthatamongmanyerrorsinlanguageandsyntaxpredominatestructurestakendirectlyfro mspokenlanguage,largelyunconsciouslyso.Suchstructuresincludeespeciallyellipsis,errorsin orlossofphrasesyntax,overuseofverbsinthefirstp e r s o n plural,andincorrectwordorder.Withinthese categories,somemistakesoccurmoreoftenthano t h e r s . Ananalysis ofsuchactual faultsinstudents’compositionswithattempted explanationoftheirsourcesisthesubjectofthisarticle.