KRZYSZTOF ADAM FIRLEJ
WPŁYW BEZPOŚREDNICH INWESTYCJI ZAGRANICZNYCH NA MAŁOPOLSKI RYNEK PRACY
Streszczenie: W niniejszej pracy podjęto próbę wskazania pozytywnych i negatywnych efektów oddziaływania bezpośrednich inwestycji na rynek pracy kraju goszczącego. Wyodrębnione i scharakteryzowane zostały pier- wotne (bezpośrednie) i wtórne (pośrednie) efekty, jako pozytywne i negatywne występujące w sferach: ilości, jakości i lokalizacji. Wskazano na rosnącą rolę zagranicznych firm w procesie kształtowania regionalnych i lokalnych rynków pracy, konkurencji w pozyskiwaniu pracowników oraz w jakości oferowanych miejsc pracy.
Analizie poddane zostało znaczenie bezpośrednich inwestycji zagranicznych dla małopolskiego rynku pracy w latach 2009-2010 w oparciu o takie aspekty, jak: poziom zatrudnienia, kraj pochodzenia inwestora, struktura gałęziowo-branżowa, zwolnienia grupowe oraz bilans zatrudnienia. Udowodniona została kluczowa rola bezpo- średnich inwestycji zagranicznych dla kształtowania się sytuacji na małopolskim rynku pracy.
Słowa kluczowe: bezpośrednie inwestycje zagraniczne, kapitał zagraniczny, rynek pracy, zatrudnienie
1.Wprowadzenie
Przemieszczanie kapitału w skali międzynarodowej stało się jednym z ważnych czyn- ników procesów rozwojowych współczesnej gospodarki światowej1. Intensyfikacja między- narodowego obiegu kapitału, ze szczególnym uwzględnieniem bezpośrednich inwestycji za- granicznych, znajduje swoje źródło w dysproporcjach rozwoju gospodarczego w poszczegól- nych krajach i regionach świata. Międzynarodowy Fundusz Walutowy definiuje bezpośrednie inwestycje zagraniczne, jako inwestycje podejmowane w celu uzyskania trwałego i efektyw- nego wpływu na zarządzanie działalnością przedsiębiorstwa w innym kraju2. Napływ bezpo- średnich inwestycji zagranicznych może mieć zarówno pozytywny, jak i negatywny wpływ na gospodarkę kraju goszczącego, zaś rodzaj tego oddziaływania determinowany jest przez specyfikę inwestycji3. Niewystarczające zasoby krajowego kapitału, brak nowoczesnych technologii oraz metod zarządzania, znajdują swoje odzwierciedlenie w pozytywnym po- strzeganiu kapitału zagranicznego, jako czynnika istotnie oddziałującego na krajowe prze-
1 W. Karaszewski, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne. Polska na tle świata, Dom Organizatora, Toruń 2004, s. 9, 88-89.
2 C. Pilarska, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w teorii ekonomii, Wydawnictwo AE w Krakowie, Kraków 2005, s. 9.
3 W. Nowara, Wpływ zagranicznych inwestycji bezpośrednich na gospodarkę Polski, [w:] J. Bilski, T. Miziołek [red.], Liberalizacja stosunków ekonomicznych Polski z gospodarką światową, Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Uniwersytet Łódzki, Katedra Handlu i Finansów Międzynarodowych, Łódź 2001, s. 317.
kształcenia strukturalne. W rezultacie napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych do kraju lokaty kapitału, może nastąpić implementacja nowoczesnych modeli zarządzania oraz organizacji pracy4. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne wpływają pośrednio i bezpośrednio na rynek pracy5. Wpływ bezpośredni przejawia się poprzez tworzenie nowych miejsc pracy w przypadku inwestycji typu greenfield, natomiast wpływ pośredni utożsamiać należy z pro- cesami przejęć istniejących już przedsiębiorstw. Jednocześnie należy pamiętać, że napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych to także realne zagrożenie dla lokalnych przedsię- biorstw, które mogą zostać wyparte z rynku6. E. Mączyńska słusznie zauważa, iż inwestycje zagraniczne stwarzają zarówno szanse, jak i zagrożenia dla gospodarki światowej, a wystą- pienie jednych lub drugich związane jest z wieloma czynnikami, a zwłaszcza z charakterem polityki ekonomicznej i wynikających z niej bodźców7.
2. Cel, metodyka i obszar badań
W niniejszym artykule za główny cel obrano ustalenie związków zachodzących po- między napływem bezpośrednich inwestycji zagranicznych do województwa małopolskiego, a sytuacją na małopolskim rynku pracy. Autor opracowania stawia tezę, że podmioty z udzia- łem kapitału zagranicznego odgrywają istotną rolę w kształtowaniu sytuacji na małopolskim rynku pracy, a wymiar tego oddziaływania może przybierać charakter zarówno pozytywny, jak i negatywny.
W niniejszym artykule posłużono się metodą analizy i krytyki piśmiennictwa. War- stwa teoretyczna artykułu obejmuje analizę literaturową pozytywnych i negatywnych efektów oddziaływania bezpośrednich inwestycji zagranicznych na rynek pracy kraju goszczącego.
Wskazane i wymienione zostały pierwotne (bezpośrednie) i wtórne (pośrednie) efekty wystę- pujące w dziedzinach: ilości, jakości i lokalizacji. W części empirycznej podjęto próbę anali- zy wybranych obszarów małopolskiego rynku pracy, w aspekcie ich kształtowania poprzez napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych w latach 2009-2010. Analiza została prze- prowadzona w oparciu o takie sfery, jak: poziom zatrudnienia, kraj pochodzenia inwestora, struktura gałęziowo-branżowa, zwolnienia grupowe oraz bilans zatrudnienia. Dane empirycz- ne przedstawione w opracowaniu pochodzą z publikacji pt. „Inwestorzy zagraniczni w Mało-
4 M. Stawicka, Atrakcyjność inwestycyjna Polski, Wydawnictwa Fachowe CeDeWu, Warszawa 2007, s. 92.
5 E. Szczepankiewicz, Przyczyny spadku bezpośrednich inwestycji zagranicznych w Polsce w 2001 roku, [w:]
K. Budzowski, S. Wydymus (red.), Handel międzynarodowy 2002. Stan i kierunki rozwoju, Wydawnictwo Aka- demii Ekonomicznej, Kraków 2002, s. 554.
6 A. Zielińska-Głębocka [red.], Lokalizacja przemysłu a konkurencyjność polskich regionów (w kontekście inte- gracji europejskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2008, s. 175.
7 E. Mączyńska, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne. Światowe i lokalne czynniki dynamizujące, Ekonomista 1999, nr 1-2, s. 88.
polsce w 2009 i 2010 roku” przygotowanej przez Zespół Zakładu Rozwoju Regionalnego Instytutu Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie.
3. Wpływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych na rynek pracy
Zagadnienia dotyczące wpływu firm zagranicznych na rynek pracy należą do najczę- ściej dyskutowanych aspektów funkcjonowania firm ponadnarodowych. Wymiary tej dysku- sji dotyczą rosnącej roli zagranicznych firm na lokalnych i regionalnych rynkach pracy (uję- cie ilościowe), konkurencji w pozyskiwaniu pracowników oraz jakości oferowanych miejsc pracy8.
Bezpośrednie inwestycje zagraniczne mogą oddziaływać na zatrudnienie wywierając wpływ na jego wzrost, determinując wydajność siły roboczej, a także stymulując wzrost płac9. Poziom oddziaływania BIZ na te wielkości zależny jest od typu dokonywanych inwe- stycji10. Inwestycje kapitałochłonne, takie jak przykładowo inwestycje w sektorze technolo- gicznym wymagają przede wszystkim nakładu kapitału, więc ich wpływ na wspomniane czynniki nie jest istotny, a sprowadza się do zatrudnienia wyspecjalizowanej ekipy fachow- ców. Miejsca pracy powstają natomiast w przypadku inwestycji pracochłonnych, gdzie na dużą skalę tworzone są etaty dla mniej wykwalifikowanej siły roboczej. Nie bez znaczenia pozostaje wpływ BIZ na powstawanie miejsc pracy w branżach powiązanych, takich jak np.
transport, półprodukty, zaopatrzenie w surowce, czy też usługi dodatkowe. Z drugiej jednak strony wskutek napływu BIZ pojawiają się potencjalne zagrożenia związane z rynkiem pracy, które mogą przejawiać się przykładowo poprzez spadek zatrudnienia11. Sytuacja taka może mieć miejsce w przypadku redukcji etatów w restrukturyzowanych przedsiębiorstwach, ban- kructwach przedsiębiorstw krajowych spowodowanych wypchnięciem z rynku, czy też korzy- staniu głównie z zagranicznych dostawców towarów i usług. J. Koćwin jako przyczyny po- tencjalnego bezrobocia, wynikającego z napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych wskazuje takie aspekty, jak: stosowanie przez podmioty z udziałem kapitału zagranicznego technik kapitałochłonnych, a nie pracochłonnych; występowanie w kraju dużych zasobów siły roboczej; stosowanie przez podmioty zagraniczne nieuczciwych praktyk, które doprowadzają
8 B. Domański [red.], Inwestycje zagraniczne w Małopolsce 2007, Urząd Marszałkowski Województwa Mało- polskiego, Kraków 2008, s. 48.
9 T. Mickiewicz, S. Radosevic, U. Varblane [red.], The Valuue of Diversity: Foreign Direct Investment and Em- ployment in Central Europe During Economic Recovery, Working Paper 05, Brighton 2000, s. 4.
10 E. Oziewicz, Zagraniczne inwestycje bezpośrednie w rozwoju gospodarczym krajów Azji Południowo- Wschodniej (ASEAN), Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 1998, s. 112-117.
11 J. Dzikowska-Zawirska, W. Włodarczyk-Guzek, Niemieckie inwestycje bezpośrednie w Polsce, [w:] K. Bu- dzowski, S. Wydymus [red.], Handel Międzynarodowy 2002. Stan i kierunki rozwoju, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej, Kraków 2002, s. 136.
do bankructwa krajowych producentów12. Jako przyczynę redukcji etatów wskazuje się rów- nież niemożność spełnienia wysokich oczekiwań pracodawców zagranicznych przez miej- scową siłę roboczą, czego rezultatem może być zatrudnianie wysoko wykwalifikowanych pracowników z kraju inwestycji13. Pozostałe zagrożenia to naciski na osłabienie regulacji rynku pracy oraz osłabienie relacji pomiędzy firmami krajowymi, a zagranicznymi ich do- stawcami i odbiorcami14.
W oddziaływaniu bezpośrednich inwestycji zagranicznych na rynek pracy kraju przyjmującego uwzględnia się pierwotne (bezpośrednie) i wtórne (pośrednie) efekty występu- jące w sferach: ilości, jakości i lokalizacji15.
Ilościowe efekty pierwotne mogą przyjmować zarówno wymiar pozytywny, jak i negatywny16. Efekty pozytywne związane są głównie z inwestorami zagranicznymi, którzy
otwierają w kraju lokaty nowe przedsiębiorstwa (filie przedsiębiorstw macierzystych).
W rezultacie dokonywanych przez nich inwestycji następuje w tym kraju wzrost kapitału net- to oraz tworzone są nowe miejsca pracy. Poziom wzrostu popytu na pracę zależy głównie od takich czynników, jak rozmiar dokonywanej inwestycji, czy ich struktura gałęziowo- branżowa. Większa ilość inwestycji zagranicznych w gałęziach bardziej pracochłonnych oznaczać będzie kreację większej liczby miejsc pracy. Ilościowe efekty negatywne bezpo- średnich inwestycji zagranicznych znajdują swoje odzwierciedlenie w ich oddziaływaniu na spadek popytu na pracę17. Taka sytuacja ma zazwyczaj miejsce, gdy wraz z wejściem kapitału zagranicznego do funkcjonujących przedsiębiorstw adaptowane są technologie bardziej kapi- tałochłonne, a także programy racjonalizacji działalności, polegające najczęściej na redukcji zatrudnienia. Pozytywne dla rynku pracy ilościowe efekty wynikające z napływu bezpośred- nich inwestycji zagranicznych mają miejsce wtedy, gdy następuje kooperacja pomiędzy pod- miotami z kapitałem zagranicznym i przedsiębiorstwami miejscowymi18.
Negatywne ilościowe efekty pośrednie dla rynku pracy kraju lokaty inwestycji poja- wiają się wówczas, gdy przewagi konkurencyjne przedsiębiorstw z kapitałem zagranicznym
12 J. Koćwin, Obszary oddziaływania zagranicznych inwestycji bezpośrednich na gospodarkę Polski w latach 1989-1998, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 1999, s. 54.
13 G. Grodkowska, Wpływ kosztów pracy na zagraniczne inwestycje bezpośrednie, Ekonomista 2001, nr 6, s. 779-780.
14 J. Dzikowska-Zawirska, W. Włodarczyk-Guzek, dz. cyt., s. 136.
15 J. Witkowska, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne a rynek pracy w kraju przyjmującym – aspekty teoretycz- ne, Ekonomista 2000, nr 5, s. 651.
16 W. Karaszewski, dz. cyt., s. 77.
17 G. Grosche, Deutsche Direktinvestitionen in Entwicklungsländern. Ziele und Maßnahmen der deutschen Förderungspolitik, Ruhr-Universität Bochum, Bochum 1971, s. 196.
18 W. Karaszewski, dz. cyt., s. 79.
przyczyniają się do eliminacji z rynku przedsiębiorstw lokalnych19. J. Maier określa to zjawi- sko mianem „efektu wypierania”. Sytuacja taka ma miejsce również wtedy, gdy napływ bez- pośrednich inwestycji zagranicznych powoduje intensywną penetrację importową rynku kraju lokaty inwestycji. Do pozytywnych efektów w sferze jakości zaliczyć należy kreowanie przez podmioty z kapitałem zagranicznym warunków sprzyjających większej wydajności pracy, a w rezultacie wyższych płac20. Jednakże zauważyć należy, iż wyższe płace w podmiotach z udziałem kapitału zagranicznego przyczyniają się do odpływu z podmiotów lokalnych pra- cowników o wysokich kwalifikacjach. W związku z tym następuje ograniczenie zdolności konkurencyjnej rodzimych przedsiębiorstw. Z negatywnymi efektami wiąże się także wpro- wadzanie przez inwestorów zagranicznych niepożądanych praktyk przejawiających wydłuża-
niem czasu pracy, redukcją uprawnień pracowniczych itp. Pozytywne efekty pośrednie w sferze jakości są rezultatem przenikania do przedsiębiorstw krajowych nowoczesnych roz-
wiązań w dziedzinie zarządzania zasobami ludzkimi, a także organizacji pracy21. Negatywne efekty pośrednie o charakterze jakościowym wynikają głównie z erozji poziomu wynagro- dzeń w przedsiębiorstwach krajowych i ich dążenia do skutecznego konkurowania z podmio- tami zagranicznymi przez redukcję kosztów pracy.
Bezpośrednie efekty pozytywne o charakterze lokalizacyjnym pojawiają się wówczas, gdy inwestorzy zagraniczni tworzą nowe miejsca pracy w lokalizacjach o wysokim bezrobo- ciu, a tym samym przyczyniają się do obniżenia jego skali22. Istnieje wiele przykładów zachęt stosowanych w celu przyciągania bezpośrednich inwestycji zagranicznych do regionów zain- teresowanych intensyfikacją działalności gospodarczej na ich terytoriach. Zachęty te stoso- wane są zarówno przez kraje wysoko rozwinięte, jak i rozwijające się. Pozytywne efekty po- średnie w obszarze lokalizacji pojawiają się wtedy, gdy bezpośrednie inwestycje zagraniczne zachęcają kooperujące firmy dostawcze do przenoszenia się do obszarów, w których występu- je duża podaż siły roboczej. Negatywne efekty pośrednie mają miejsce wówczas, gdy lokali- zacja kapitału zagranicznego na terytoriach o niższym poziomie rozwoju prowadzi do wypie- rania miejscowych producentów, którzy nie radzą sobie z konkurencją. Zagraniczne pocho- dzenie inwestycji sprawia, że nie zawsze są one nośnikiem racjonalności zgodnej z interesami
19 J. Maier, Räumliche Auswirkungen von Direktinvestitionen multinationaler Unternehmen in Nigeria – unter besonderer Berücksichtigung des Arbeitsmarkets im Raum Lagos, Universität Bayereuth, Bayereuth 1988, s. 10.
20 B. Olbricht, Unternehmenspolitik bei Direktinvestitionen in Brasilien. Die unternehmerischen Entscheidungen von deutschen Groß- und Mittelunternehmen bei Direktinvestitionen in Brasilien, Nomos Verlagsgesellschaft, Baden-Baden 1974, s. 54.
21 W. Karaszewski, dz. cyt., s. 80.
22 Tamże, s. 79.
kraju przyjmującego23. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne nie zawsze przynoszą pozytyw- ne efekty dla krajów goszczących. Kapitał zagraniczny napływa głównie do tych gałęzi, które pozwalają inwestorom zagranicznym na maksymalizację efektywności, a nie do tych, które w najwyższym stopniu dynamizowałyby rozwój gospodarczy kraju lokaty.
4. Inwestorzy zagraniczni na małopolskim rynku pracy
Małopolska stanowi atrakcyjne miejsce dla lokalizacji bezpośrednich inwestycji za- granicznych, o czym świadczą takie aspekty, jak: wysoka chłonność rynku, dobrze rozwinięta infrastruktura komunikacyjna, a także łatwość w pozyskiwaniu wykwalifikowanych pracow- ników korzystających wcześniej z szerokiego zaplecza szkół wyższych i ośrodków naukowo- badawczych24. Sprzyjający klimat inwestycyjny determinuje rozwój instytucji otoczenia biz- nesu obejmującego firmy consultingowe, banki, a także jednostki badawczo-rozwojowe. Do otoczenia biznesu zalicza się także instytucje, przedsiębiorstwa oraz organizacje, których sta- tutowa działalność przewiduje aktywizację małych i średnich przedsiębiorstw, inicjowanie przedsiębiorczości oraz finansowe wsparcie inicjatyw gospodarczych kreujących nowe miej- sca pracy25.
Małopolski rynek pracy z roku na rok w coraz większym stopniu kształtowany jest przez inwestorów zagranicznych26. Biorąc pod uwagę pracujących poza rolnictwem, udział zatrudnionych w regionie w firmach z kapitałem zagranicznym przekroczył na koniec 2010 roku 10%27. W liczbach bezwzględnych ilość zatrudnionych w 2009 roku wyniosła 93,9 tys.
osób, natomiast w kolejnym roku nastąpił dalszy wzrost do poziomu 95,7 tys. osób. W 2010 roku zdecydowaną większość tej liczby (89%) stanowiły podmioty, w których kapitał zagra- niczny stanowił ponad 50%. W Małopolsce w ciągu ostatnich kilkunastu lat obserwuje się systematyczny wzrost zatrudnienia w przedsiębiorstwach z udziałem kapitału zagranicznego.
Jedynie w latach 2008-2009 nastąpiła stagnacja, która uwarunkowana była wybuchem ogól- noświatowego kryzysu gospodarczego, gdy intensywność napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych uległa wyraźnemu ograniczeniu28.
23 J. Wiśniewski, W. Karaszewski, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce; ich skala, struktura i wpływ na procesy rozwojowe, Ekonomista 2000, nr 4, s. 569.
24 B. Kulisa, B. Siuta, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem wojewódz- twa małopolskiego, Zeszyty Naukowe AE w Krakowie nr 618, Kraków 2003, s. 157.
25 K. Budzowski, S. Wydymus [red.], Zagadnienia handlu zagranicznego, AE w Krakowie, Kraków 1998, s. 141.
26 B. Domański [red.], Inwestycje zagraniczne w Małopolsce 2008, Urząd Marszałkowski Województwa Mało- polskiego, Kraków 2009, s. 67.
27 B. Domański [red.], Inwestorzy zagraniczni w Małopolsce w 2009 i 2010 roku, Urząd Marszałkowski Woje- wództwa Małopolskiego, Kraków 2011, s. 46.
28 J. Bednarczyk, S. Bukowski, J. Misala, Współczesny Kryzys Gospodarczy, Wydawnictwa Fachowe CeDeWu, Warszawa 2009, s. 26.
W 2010 roku na małopolskim rynku pracy obecni byli inwestorzy z 36 państw świata, z czego najwięcej reprezentantów posiadał kapitał europejski (inwestorzy z 25 krajów)29. Nieco mniej licznie reprezentowany był kapitał azjatycki (Japonia, Izrael, Singapur, Chiny, Indie i Turcja), północnoamerykański (Stany Zjednoczone, Kanada i Meksyk) oraz australij- ski i afrykański (RPA). Wśród wymienionych inwestorów największymi pracodawcami były podmioty z kapitałem europejskim, głównie z krajów starej UE-15. Udział tych krajów w całkowitym zatrudnieniu w podmiotach z kapitałem zagranicznym wyniósł w 2010 roku 72,3% (ok. 69,3 tys. osób) i w relacji do roku poprzedniego odnotowano niewielki spadek udziału (z poziomu 73,1%), aczkolwiek w liczbach bezwzględnych poziom zatrudnienia wzrósł o około 0,8 tys. osób. Inwestorzy z pozostałych 10 krajów europejskich wykazali się mniejszą aktywnością na rynku pracy zarówno w 2009 jak i w 2010 roku oferując niewiele ponad 4 tys. miejsc pracy. Warto zauważyć, iż największą aktywnością wykazali się inwesto- rzy szwajcarscy i norwescy. Do największych europejskich pracodawców na małopolskim rynku pracy zaliczają się Francja, Wielka Brytania oraz Niemcy. W 2010 roku podmioty z kapitałem francuskim zatrudniały łącznie 16,2 tys. osób, natomiast podmioty z kapitałem brytyjskim i niemieckim po 14,7 tys. osób. We wszystkich wymienionych przypadkach w relacji do roku poprzedniego nastąpił kilkusetosobowy wzrost poziomu zatrudnienia. Naj-
większą ilość miejsc pracy w Małopolsce tworzą podmioty z udziałem kapitału amerykań- skiego. W 2010 roku zatrudniały one 17,4 tys. osób, co stanowi blisko 20% zatrudnionych w spółkach zagranicznych. Zauważenia wymaga fakt, iż rokrocznie obserwuje się wzrost znaczenia amerykańskich spółek, zarówno w liczbach bezwzględnych, jak i w udziale ogó- łem. Znaczenie inwestorów z pozostałych regionów świata jest niewielkie, wręcz marginalne.
Pozytywnie na tym tle wyróżniają się jedynie podmioty azjatycko-japońskie, izraelskie i sin- gapurskie, które w 2010 roku zatrudniały łącznie 3,2 tys. osób.
Zainteresowanie kapitału zagranicznego w największym stopniu koncentruje się na działalności związanej z przetwórstwem przemysłowym, czego skutkiem jest największa ofe- rowana liczba miejsc pracy w tej sekcji30. W latach 2009-2010 oscylowała ona na zbliżonym poziomie i wyniosła odpowiednio 33,6 i 33,5 tys. (tab. 1.). Sytuację tą należy ocenić pozy- tywnie poprzez pryzmat wydarzeń kilku ostatnich lat, gdyż w okresie 2005-2009 obserwowa- no systematyczny spadek poziomu zatrudnienia w przemyśle. W konsekwencji zwolnień gru- powych przeprowadzonych przez kilku dużych inwestorów przemysłowych w latach 2008- 2009 pracę straciło ok. 2,5 tys. osób (spadek o około 7%). W 2010 roku na kolejnych miej-
29 B. Domański, dz. cyt., 2011, s. 46-47.
30 Tamże, s. 48.
scach pod względem ilości zatrudnionych osób uplasowały się następujące sekcje: sekcja G (handel hurtowy i detaliczny, naprawa pojazdów) – 17,4 tys. osób, sekcja M (działalność pro- fesjonalna, naukowa i techniczna) – 10,5 tys., sekcja K (działalność finansowa i ubezpiecze- niowa) – 10,3 tys. oraz J (informacja i komunikacja) – 9,8 tys. Pozostałe sekcje gospodarki charakteryzowały się zauważalnie mniejszym zatrudnieniem. Pozytywnie wyróżniały się wśród nich: budownictwo (4,1 tys. osób), działalność związana z zakwaterowaniem i usługa- mi gastronomicznymi (3,4 tys.), usługi administrowania i działalność wspierająca (1,8 tys.) oraz transport i gospodarka magazynowa (1,8 tys.). Zatrudnienie w pozostałych branżach oscylowało na poziomie poniżej 1 tys. osób.
Tablica 1. Struktura zatrudnienia w firmach zagranicznych w województwie małopol- skim według wybranych sekcji PKD 2007 w latach 2009 i 2010
PKD Sekcja
Zatrudnienie w 2009 roku Zatrudnienie w 2010 roku
Liczba za- trudnionych
w tys.
Zmiana w stosunku do
2008 roku [%]
Liczba za- trudnionych
w tys.
Zmiana w stosunku do
2009 roku [%]
C Przetwórstwo przemysłowe 33,6 -7,1 33,5 -0,2
G Handel hurtowy i detaliczny; naprawa
pojazdów 16,3 6,7 17,4 6,8
K Działalność finansowa i ubezpieczenio-
wa 11 3,2 10,3 -6,4
J Informacja i komunikacja 9,6 1,8 9,8 2,8
M Działalność profesjonalna, naukowa i
techniczna 8,9 10,5 10,5 17,6
I Działalność związana z zakwaterowa-
niem i usługami gastronomicznymi 3,9 6,8 3,4 -12,6
F Budownictwo 3,7 14,9 4,1 10,6
N Działalność w zakresie usług admini-
strowania i działalność wspierająca 1,7 3,8 1,8 3,8
H Transport i gospodarka magazynowa 1,7 4,0 1,8 5,1
źródło: opracowanie własne na podstawie: B. Domański [red.], Inwestorzy zagraniczni w Małopolsce w 2009 i 2010 roku, Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego, Kraków 2011, s. 51-‐52.
W celu uwydatnienia znaczenia inwestorów zagranicznych dla małopolskiego rynku pracy w poszczególnych działalnościach niezbędnym wydaje się sprecyzowanie ich procen- towego udziału w zatrudnieniu ogółem w każdej z nich w całym regionie (rys. 1.)31. Warto zauważyć, iż w 2010 roku pomimo bezwzględnie największej liczby oferowanych przez in- westorów zagranicznych miejsc pracy w przetwórstwie przemysłowym, ich udział w zatrud- nieniu ogółem w tej sekcji wyniósł 18,5%. W 2010 roku kluczowe znaczenie inwestorów zagranicznych dla zatrudnienia odnotowano w działalności finansowej i ubezpieczeniowej
31 Tamże, s. 50.
oraz informacji i komunikacji. Dla obojga sekcji udział zatrudnienia w podmiotach z kapi- tałem zagranicznym oscylował na poziomie 43-44%. Zauważalny jest także wpływ inwesto- rów zagranicznych na udział w zatrudnieniu w działalności profesjonalnej, naukowej i tech- nicznej, który w 2010 roku wyniósł 22,2%.
Rysunek 1. Udział przedsiębiorstw z kapitałem zagranicznym w ogólnej liczbie pracują- cych w wybranych działalnościach w województwie małopolskim w 2010 roku (w %)
źródło: B. Domański [red.], Inwestorzy zagraniczni w Małopolsce w 2009 i 2010 roku, Urząd Marszałkowski Wojewódz-‐
twa Małopolskiego, Kraków 2011, s. 49.
Szczególną formą redukcji zatrudnienia są zwolnienia grupowe32. Skala zjawiska zwolnień grupowych w podmiotach z udziałem kapitału zagranicznego, a zarazem ich udział w łącznej liczbie zwolnień grupowych w regionie została określona w danych Wojewódzkie- go Urzędu Pracy w Krakowie. W 2010 roku w wyniku zwolnień grupowych pracę straciło 1,3 tys. pracowników podmiotów z kapitałem zagranicznym, co stanowiło 41,3% udział wśród wszystkich, którzy zostali zwolnieni poprzez tę formę redukcji zatrudnienia. Dokonując ze- stawienia wyniku 2010 roku z latami poprzednimi, zarysowuje się negatywna tendencja. Po- mimo, iż w 2009 roku zwolniono 2,2 tys. osób to udział zwolnień grupowych dokonanych przez firmy zagraniczne był niższy, niż w 2010 roku i wyniósł 40,2%. Jeszcze bardziej nieko- rzystnie wypada porównanie z rokiem 2008, kiedy to w firmach z udziałem kapitału zagra- nicznego na skutek zwolnień grupowych pracę straciło zaledwie 250 osób, co stanowiło 16,7% wszystkich zwolnionych w tej formie w Małopolsce. Sytuację tą należy rozpatrywać poprzez pryzmat ogólnoświatowego kryzysu gospodarczego. Pogarszające się wyniki działal-
32 Tamże, s. 54.
1%
3,40%
3,80%
4,70%
5,40%
5,60%
9,40%
11,40%
18,50%
22,20%
43,30%
43,80%
0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% 45% 50%
działalność związana z kulturą, rozrywką i rekreacją transport i gospodarka magazynowa działalność związana z obsługą rynku nieruchomości budownictwo dostawa wody; gospodarowanie ściekami i odpadami usługi administracyjne i wspierające handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów zakwaterowanie i usługi gastronomiczne przetwórstwo przemysłowe działalność profesjonalna, naukowa i techniczna działalnośc Uinansowa i ubezpieczeniowa informacja i komunikacja
Udział przedsiębiorstw
ności przedsiębiorstw oraz słabe perspektywy odnośnie ich poprawy w latach następnych, szybko znalazły swoje negatywne odzwierciedlenie na rynku pracy33. Redukcja zatrudnienia przeprowadzana za pomocą zwolnień grupowych w podmiotach z kapitałem zagranicznym, była jednocześnie konsekwencją niejednakowego przechodzenia przez kryzys firm polskich i zagranicznych, które w ramach działań antykryzysowych dokonywały zwolnień w zagra- nicznych oddziałach34.
Dokonując zestawienia bilansu miejsc pracy35 w dwóch okresach: na koniec 2009 ro- ku w relacji do końca 2008 roku (2008-2009), a także na koniec 2010 roku w stosunku do końca 2009 roku (2009-2010), lepiej przedstawia się sytuacja w późniejszym okresie, albo- wiem poziom zatrudnienia w firmach z kapitałem zagranicznym wzrósł o około 2 tys. osób36. Natomiast w okresie wcześniejszym liczba zatrudnionych w podmiotach z kapitałem zagra- nicznym wzrosła zaledwie o 200 osób. W tym okresie zauważalna jest duża redukcja zatrud- nienia w małopolskich zakładach zagranicznych inwestorów.
5. Podsumowanie
Zagadnienie dotyczące wpływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych na rynek pra- cy należy do często dyskutowanych aspektów funkcjonowania firm ponadnarodowych. Dys- kusja ta związana jest głównie z rosnącą rolą zagranicznych firm na lokalnych i regionalnych rynkach pracy, konkurencją w pozyskiwaniu pracowników oraz jakością oferowanych miejsc pracy. Znaczenie bezpośrednich inwestycji zagranicznych dla kształtowania się sytuacji na małopolskim rynku pracy jest szczególnie istotne, jednakże pamiętać należy, iż przejawia się ono zarówno w sposób pozytywny, jak i negatywny. Efekt tego oddziaływania zależy głównie od specyfiki działalności inwestora zagranicznego oraz uwarunkowań Małopolski, jako miej- sca lokaty kapitału. Na podstawie przeprowadzonej analizy w obszarze wpływu bezpośred- nich inwestycji zagranicznych na małopolski rynek pracy można sformułować następujące wnioski:
1. Rola bezpośrednich inwestycji zagranicznych w procesie kształtowania się rynku pra- cy sprowadza się głównie do oddziaływania na poziom zatrudnienia, wysokość płac oraz wydajność siły roboczej. Zakres oddziaływania bezpośrednich inwestycji zagra-
33 W. Nawrot, Globalny kryzys finansowy XXI wieku, Wydawnictwa Fachowe CeDeWu, Warszawa 2009, s. 113.
34 B. Domański, dz. cyt., 2011, s. 54.
35 Do wzrostowych stron bilansu miejsc pracy zalicza się takie aspekty, jak: rozwój istniejących firm, pojawienie się nowych firm lub oddziałów inwestora zagranicznego oraz przejęcie firmy przez inwestora zagranicznego.
Natomiast do zmniejszania zatrudnienia przyczyniają się takie procesy, jak: zamknięcia firm lub zakładów, re- dukcja zatrudnienia, a także przejęcia podmiotów zagranicznych przez podmioty polskie [Domański 2011, s. 56].
36 B. Domański, dz. cyt., 2011, s. 56.
nicznych na wymienione aspekty zależy od tego, czy są to inwestycje kapitałochłonne czy pracochłonne;
2. Napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych może powodować negatywne konse- kwencje dla rynku pracy kraju lokaty kapitału, co może przejawiać się między innymi poprzez: redukcję etatów w restrukturyzowanych przedsiębiorstwach; bankructwa przedsiębiorstw krajowych wynikające z ich wyparcia z rynku oraz korzystanie głów- nie z zagranicznych dostawców towarów i usług;
3. Specyfika bezpośrednich inwestycji zagranicznych nie zawsze jest zgodna z interesa- mi rynku pracy kraju goszczącego. Należy zauważyć, że kapitał zagraniczny napływa głównie do tych gałęzi gospodarki, które pozwalają inwestorom zagranicznym na maksymalizację efektywności, a nie do tych, które w najwyższym stopniu dynamizo- wałyby poprawę sytuacji na rynku pracy kraju lokaty;
4. Małopolski rynek pracy z roku na rok, w coraz większym stopniu kształtowany jest przez inwestorów zagranicznych. W latach 2009 i 2010 podmioty z kapitałem zagra- nicznym zatrudniały odpowiednio 93,9 i 95,7 tys. osób. W ciągu ostatnich kilkunastu lat obserwowano systematyczny wzrost zatrudnienia w przedsiębiorstwach z udziałem kapitału zagranicznego. Jedynie w latach 2008-2009 nastąpiła w tym zakresie stagna- cja będąca konsekwencją wybuchu ogólnoświatowego kryzysu gospodarczego;
5. W 2010 roku na małopolskim rynku pracy obecni byli inwestorzy z 36 państw świata, z czego najwięcej podmiotów reprezentowanych było przez kapitał europejski. Na ko- lejnych pozycjach uplasowały się kapitał azjatycki, północnoamerykański, australijski i afrykański. Wśród najważniejszych pracodawców na małopolskim rynku pracy wy- mienić należy Stany Zjednoczone, Francję, Wielką Brytanię oraz Niemcy, którzy w 2010 roku zatrudniali odpowiednio 17,4; 16,2; 14,7 i 14,7 tys. osób;
6. W wyniku napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych do Małopolski najwięcej miejsc pracy stworzono w działalności związanej z przetwórstwem przemysłowym (33,6 tys. zatrudnionych). Do gałęzi zatrudniających najwięcej pracowników zalicza się takie sekcje, jak: sekcja G (handel hurtowy i detaliczny, naprawa pojazdów) – 17,4 tys. osób; sekcja M (działalność profesjonalna, naukowa i techniczna) – 10,5 tys.; sek- cja K (działalność finansowa i ubezpieczeniowa) oraz J (informacja i komunikacja) – 9,8 tys. Pozostałe sekcje gospodarki charakteryzowały się zauważalnie mniejszym za- trudnieniem;
7. Największy udział procentowy inwestorów zagranicznych w zatrudnieniu ogółem w województwie małopolskim w 2010 roku odnotowano w takich obszarach, jak: in-
formacja i komunikacja (43,8%); działalność finansowa i ubezpieczeniowa (43,3%);
działalność profesjonalna, naukowa i techniczna (22,2%); przetwórstwo przemysłowe (18,5%).
8. Negatywne oddziaływanie bezpośrednich inwestycji zagranicznych na małopolski ry- nek pracy, przejawia się między innymi poprzez zwolnienia grupowe. W 2010 roku zwolnieniom grupowym poddanych zostało 1,3 tys. pracowników przedsiębiorstw z kapitałem zagranicznym, co stanowiło 41,3% udział wśród wszystkich, którzy stra- cili pracę w ten sposób;
9. Bilans miejsc pracy w przedsiębiorstwach z udziałem kapitału zagranicznego w latach 2009 i 2010 przedstawia się korzystnie. W obu analizowanych okresach od-
notowano wzrost zatrudnienia o odpowiednio 0,2 i 2 tys. osób.
Literatura:
1. Bednarczyk J., Bukowski S., Misala J., Współczesny Kryzys Gospodarczy, Wydawnictwa Fachowe CeDe- Wu, Warszawa 2009.
2. Budzowski K., Ekonomiczne problemy handlu zagranicznego, Wydawnictwo Krakowskiej Szkoły Wyższej, Kraków 2008.
3. Budzowski K., Wydymus S. [red.], Zagadnienia handlu zagranicznego, AE w Krakowie, Kraków 1998.
4. Domański B. [red.], Inwestycje zagraniczne w Małopolsce 2007, Urząd Marszałkowski Województwa Ma- łopolskiego, Kraków 2008.
5. Domański B. [red.], Inwestycje zagraniczne w Małopolsce 2008, Urząd Marszałkowski Województwa Ma- łopolskiego, Kraków 2009.
6. Domański B. [red.], Inwestorzy zagraniczni w Małopolsce w 2009 i 2010 roku, Urząd Marszałkowski Wo- jewództwa Małopolskiego, Kraków 2011.
7. Dzikowska-Zawirska J., Włodarczyk-Guzek W., Niemieckie inwestycje bezpośrednie w Polsce, [w:] Wy- dymus S., Budzowski K. [red.], Handel Międzynarodowy 2002. Stan i kierunki rozwoju, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej, Kraków 2002.
8. Dunning J., International Production and the Multinational Enterprise, Allen and Unwin, London 1981.
9. Grosche G., Deutsche Direktinvestitionen in Entwicklungsländern. Ziele und Maßnahmen der deutschen Förderungspolitik, Ruhr-Universität Bochum, Bochum 1971.
10. Grodkowska G., Wpływ kosztów pracy na zagraniczne inwestycje bezpośrednie, Ekonomista 2001, nr 6.
11. Karaszewski W., Bezpośrednie inwestycje zagraniczne. Polska na tle świata, Dom Organizatora, Toruń 2004.
12. Karaszewski W., Wiśniewski J., Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce; ich skala, struktura i wpływ na procesy rozwojowe, Ekonomista 2000, nr 4.
13. Koćwin J., Obszary oddziaływania zagranicznych inwestycji bezpośrednich na gospodarkę Polski w latach 1989-1998, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 1999.
14. Kulisa B., Siuta B., Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem woje- wództwa małopolskiego, Zeszyty Naukowe AE w Krakowie nr 618, Kraków 2003.
15. Kuzel M., Rola bezpośrednich inwestycji zagranicznych w dyfuzji wiedzy i umiejętności, Wydawnictwo Dom Organizatora, Toruń 2007.
16. Maier J., Räumliche Auswirkungen von Direktinvestitionen multinationaler Unternehmen in Nigeria – unter besonderer Berücksichtigung des Arbeitsmarkets im Raum Lagos, Universität Bayereuth, Bayereuth 1988.
17. Mączyńska E., Bezpośrednie inwestycje zagraniczne. Światowe i lokalne czynniki dynamizujące, Ekonomi- sta 1999, nr 1-2.
18. Mickiewicz T., Radosevic S., Varblane U. [red.], The Valuue of Diversity: Foreign Direct Investment and Employment in Central Europe During Economic Recovery, Working Paper 05, Brighton 2000.
19. Nawrot W., Globalny kryzys finansowy XXI wieku, Wydawnictwa Fachowe CeDeWu, Warszawa 2009.
20. Nowara W., Wpływ zagranicznych inwestycji bezpośrednich na gospodarkę Polski, [w:] Bilski J., Miziołek T. [red.], Liberalizacja stosunków ekonomicznych Polski z gospodarką światową, Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Uniwersytet Łódzki, Katedra Handlu i Finansów Międzynarodowych, Łódź 2001.
21. Olbricht B., Unternehmenspolitik bei Direktinvestitionen in Brasilien. Die unternehmerischen Entscheidun- gen von deutschen Groß- und Mittelunternehmen bei Direktinvestitionen in Brasilien, Nomos Verlagsge- sellschaft, Baden-Baden 1974.
22. Oziewicz E., Zagraniczne inwestycje bezpośrednie w rozwoju gospodarczym krajów Azji Południowo- Wschodniej (ASEAN), Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 1998.
23. Pilarska C., Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w teorii ekonomii, Wydawnictwo AE w Krakowie, Kra- ków 2005.
24. Stawicka M., Atrakcyjność inwestycyjna Polski, Wydawnictwa Fachowe CeDeWu, Warszawa 2007.
25. Szczepankiewicz E., Przyczyny spadku bezpośrednich inwestycji zagranicznych w Polsce w 2001 roku, [w:]
Budzowski K., Wydymus S. [red.], Handel międzynarodowy 2002. Stan i kierunki rozwoju, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej, Kraków 2002.
26. Szeląg-Eastick L., Amerykańskie inwestycje zagraniczne, Kraków 1993, maszynopis.
27. Witkowska J., Bezpośrednie inwestycje zagraniczne a rynek pracy w kraju przyjmującym – aspekty teore- tyczne, Ekonomista 2000, nr 5.
28. Zielińska-Głębocka A. [red.], Lokalizacja przemysłu a konkurencyjność polskich regionów (w kontekście integracji europejskiej), Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2008.
Mgr Krzysztof Adam Firlej
Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie
Wydział Ekonomii i Stosunków Międzynarodowych 31-510 Kraków, ul. Rakowicka 27
e-mail: chriskrk2@yahoo.pl
