Między indywidualnością władcy, presją okoliczności a siłą tradycji : wielowarstowość wizerunkum cesarza rzymskiego w latach 70. III wieku

Agata Kluczek

Między indywidualnością władcy,

presją okoliczności a siłą tradycji :

wielowarstowość wizerunkum

cesarza rzymskiego w latach 70. III

wieku

Studia Prawnoustrojowe nr 12, 81-93

2010

A g a ta K lu czek

U n iw e r s y te t Ś lą s k i w K a to w ic a c h

Między indywidualnością władcy, presją

okoliczności a siłą tradycji.

Wielowarstwowośc wizerunku cesarza rzymskiego

w latach 70. III wieku

Ze w z g lę d u n a o s tro ś ć ry w a liz a c ji o w ła d z ę c e s a r s k ą i d y n a m ik ę ży cia p o lity c z n e g o , n a c e c h o w a n e g o c z ę s ty m i z m ia n a m i osób o b d a rz o n y c h p u r p u r ą , l a t a 70. I I I w ie k u s ta n o w ią in te r e s u ją c ą d e k a d ę w d z ie ja c h r z y m s k ic h . O d n o ­ to w a ć b o w ie m m o ż n a w ó w czas aż k i l k u n a s t u p r e te n d e n tó w do w ła d z y im p e ­ ria ln e j. L a t a 70. I I I w ie k u w y p e łn ia ją p rz e c ie ż rz ą d y , sto s u n k o w o d łu g ie , A u r e lia n a i P r o b u s a (r z ą d y te g o d ru g ie g o w io d ą ju ż w l a t a 80.), a le te ż k r ó tk ie p a n o w a n ie K w in ty llu s a , T a c y ta i F lo r ia n a , do poło w y l a t 70. tr w a ją rz ą d y c e s a rz y „ g a lijs k ic h ”: W ik to ry n a , T e try k a I i T e tr y k a j u n io r a , a lis tę z g ła s z a ją c y c h p r e te n s je do w ła d z y w I m p e r iu m R z y m s k im w y d łu ż a ją D om i- tia n u s , F a u s tin u s , U r b a n u s , S e p tim iu s , W a b a lla t...

J e ś l i p r z y ją ć z a m ia r ę p o w o d z e n ia p r e te n d e n tó w u z y s k a n ie a p r o b a ty s e n a t u - ź ró d ła le g a ln e j w ładzy, to pow iodło się to ty lk o k ilk u sp o ś ró d w y ­ m ie n io n y c h . J e d n a k w m n ie m a n iu ic h s a m y c h w sz y sc y o n i p o z o s ta w a li p a n a ­ m i I m p e r iu m R z y m sk ie g o , n a w e t g d y n ie p o s ie d li s a n k c ji s e n a tu , alb o n a r z u ­ cili s w ą z w ie rz c h n o ść i u z n a w a n i b y li ty lk o n a n ie w ie lk im o b sz a rz e . N a ogół to w o jsk o w i, w y b r a n i p rz e z w o jsk o w y c h 1 i z a le ż n i od lo ja ln o śc i sw y c h o d ­ działów . Z a p e w n e w ró w n y m s to p n iu o ż y w ie n i a m b ic ją w ła s n ą , j a k św ia d o m i k ru c h o ś c i sw y c h ro sz c z e ń , a ta k ż e - w b re w p r z y ję ty m ty tu ło m i z g ła s z a n y m a s p ir a c jo m - s ła b o ś c i i z a g r o ż e ń sw ej p o z y c ji p o lity c z n e j. S p rz e c z n o ś c i w p o w y ż sz y c h s tw ie r d z e n ia c h s ą ty lk o p o z o rn e . To, że w y s tę p o w a li z p r e t e n ­ 1 Wyjątkami w tej grupie są Waballat, narzędzie polityki Zenobii (por. E. Equini Schne­ ider, Septimia Zenobia Sebaste, Roma 1993, s. 75-77; T. Kotula, Aurélien et Zénobie. L’unité ou

la division de l’Empire?, Wrocław 1997, s. 107-125) oraz Tetryk junior, wyniesiony do władzy

z inicjatywy Tetryka I (por. A.A. Kluczek, Polityka dynastyczna w Cesarstwie Rzymskim

s ja m i do „ tr o n u ”, a je g o o b s a d a z m ie n ia ła się t a k sz y b k o , tr a k to w a ć m o ż n a ja k o s y m p to m y k r y z y s u m e c h a n iz m ó w p r z e k a z y w a n ia w ła d z y im p e r ia ln e j2. S y tu a c ja t a p ro w o k u je do p y ta n ia o ś ro d k i p o d ję te i re a liz o w a n e w k r y ty c z ­ n y m m o m e n c ie p r z e jm o w a n ia w ła d z y w z a m ia r z e je j u g r u n to w a n ia , w ty m o ś ro d k i c z e r p a n e ze s fe ry id eo lo g iczn ej, n p . o a u to k r e a c ję w ładcy. P rz e c ie ż — p o z a o c z y w isty m i n ie z b ę d n y m w ó w czesn ej rz e c z y w isto śc i a r g u m e n te m s iły - s ię g a n o ta k ż e do a r s e n a ł u b a r d z ie j w y s u b lim o w a n y c h u z a s a d n ie ń a tra k c y jn o ś c i now o w y n ie sio n e g o .

P r z y p a d e k F lo r ia n a w y d a je się n a jtr a f n ie js z y do u k a z a n ia p ro b le m u k r e o w a n ia w iz e r u n k u w ła d c y w s y tu a c ji w a lk i o p u r p u r ę . C e s a rz t e n s p ra w o ­ w a ł w ła d z ę p rz e z n ie s p e łn a tr z y m ie s ią c e la te m 2 7 6 r. ( c z e rw ie c -s ie rp ie ń ? )3. J e g o k r ó tk ie p a n o w a n ie było w y p e łn io n e s t a r a n i e m o u tr z y m a n ie z y sk a n e j w p rz ó d y a k c e p ta c ji s e n a t u i czę śc i a r m ii o ra z d ą ż e n ie m do k o n f r o n ta c ji z k o n t r k a n d y d a t e m P r o b u s e m , w y s u n ię ty m p rz e z n ie k tó r e o d d z ia ły w o js k a rz y m s k ie g o . K re o w a n y w iz e r u n e k F l o r i a n a r e je s tr o w a ł ów — w ty m p r z y ­ p a d k u n i e u s t a n n i e a k t u a l n y — p r o b le m p o lity c z n y , j a k i m b y ło p r z e d s ta w ie ­ n ie p r a w do w ła d a n ia w im p e r iu m , z d y s k o n to w a n ie - p rz e z p r z e m ilc z e n ie — p r a w r y w a la i p r e z e n to w a n ie s ie b ie w r o li m ę ż a o p a trz n o ś c io w e g o d la p a ń s tw a . Ó w w iz e ru n e k , czyli o k re ś la ją c e go s lo g a n y i o b ra z y r e k la m u ją c e k o n ­ k r e tn e g o w ła d c ę , tw o rz y ły n a b ie ż ą c o tr e ś c i e m ito w a n y c h w ó w czas m o n e t c e s a rs k ic h . W z a s a d z ie k a ż d y m o ty w ik o n o g ra fic z n y i k a ż d ą le g e n d ę n a m o ­ n e ta c h b ity c h p rz e z b ą d ź w im ie n iu c e s a r z a m o ż n a o d n ie ść do je g o osoby. N a a w e r s a c h z a m ie s z c z a n o p o r t r e t i t y t u l a t u r ę , co z n im w ią z a ło ró w n ie ż tr e ś c i g ło sz o n e n a r e w e r s a c h , t u p o n a d to n a w e t je ś li ik o n o g ra fia b ą d ź h a s ło fo r m u ­ ło w a ły j a k ą ś o g ó ln ą id e ę , to m o g ła o n a b y ć łą c z o n a ex p lic ite z p a n u ją c y m p rz e z d e ta l ik o n o g ra fii b ą d ź e le m e n t n a p is u . S z c zeg ó ln ie je d n a k w y o b ra ż e n ia re w e rs o w e m o g ły m o d e lo w a ć i u ro z m a ic a ć w iz e r u n e k c e s a rz a : sto so w n y m h a s łe m i o d p o w ie d n ią ik o n o g ra fią k o m e n to w a ć je g o z a m ie r z e n ia , p o d s u m o ­ w y w ać d o k o n a n ia , d e fin io w a ć n a d n a t u r a l n e i z ie m s k ie siły go w s p ie ra ją c e , o k re ś la ć w a r to ś c i, ja k ie a k t u a l i z u j ą się w ra z z n a s t a n i e m je g o rząd ó w . T ak i w ła ś n ie w iz e r u n e k , s y tu o w a n y w szczeg ó ln ej sfe rz e , j a k ą z a k r e ś la m o m e n t w a lk i o w ła d z ę , j e s t p r z e d m io te m n in ie js z e g o s tu d iu m . C h o d z i p rz y ty m o p r z e k a z w z a m ie r z e n iu p o w szec h n y , z a te m te n , k tó re g o m e d iu m b y ły a n to

-2 Por. A. Ziółkowski, Storia di Roma, Milano -2000, s. 411-413.

3 Źródła różnie określają czas trwania rządów Floriana, np. 1 lub 2 miesiące - Aurel. Vict., Caes. 37.1; 2 miesiące i 20 dni - Eutr. IX 16; 2 miesiące - E.de caes. 36.2; HA Tac. 14.2; Malal. XII s. 301 (ed. B.G. Niebuhr); 88 dni - Chron.a. 354, s. 148 (ed. Th. Mommsen); Euseb.Hier., chr. CCLXIIII Olymp. I, s. 223 (ed. R. Helm); Cassiod., chron., s. 148, 995; Georg.Sync., chr., s. 722 (ed. G. Dindorf); 89 dni - Chron.Gall. 434, s. 642 (ed. Th. Mommsen); 3 miesiące - Oros. VII 24.1. Por. D. Kienast, Römische Kaisertabelle: Grundzüge einer römi­

schen Kaiserchronologie, Darmstadt 1990, s. 249: VII?-IX? 276 r.; M. Peachin, Roman Imperial Titulature and Chronology, A.D. 235-284, Amsterdam 1990, s. 46-47: ok. VI-VIII 276 r.

n in ia n i i a u r e lia n i, czyli d o m in u ją c e w o b ie g u p ie n ię ż n y m w l a t a c h 70. III

w ie k u n o m in a ły „ s r e b r n e ”4.

P o m im o k r ó tk ic h rz ą d ó w F lo r ia n a , n a je g o a u r e lia n i b ity c h w R zy m ie, L u g d u n u m , T ic in u m , S iscii, S e rd ic e i K y zik o s p o d ję to w ie le te m a tó w . N a li­ czyć m o ż n a 33 ty p y m o n e ta r n e o k re ś lo n e n a p is a m i re w e rs o w y m i5. T a licz b a, d o d a tk o w o z w ie lo k ro tn io n a w a r ia n ta m i o w y ch ty p ó w p o d sta w o w y c h , ś w ia d ­ czy o b o g a c tw ie te m a tó w la n s o w a n y c h w je g o im ie n iu . G d y b y ow e ty p y u jm o ­ w a ć s u m a ry c z n ie , to o k aże się, że s łu s z n a je s t o p in ia w y ra ż a n a w lite r a tu r z e p rz e d m io tu o „ b ra k u w y ra z iste j lin ii p ro g ra m o w e j” w m e n n ic tw ie F lo ria n a , w y­ w o łan y m obecnością to p iczn y ch id e i i h a s e ł c z e rp a n y c h z m e n n ic tw a p o p rzed n i- ków 6. W y o b rażen ia zam ieszczo n e n a jego m o n e ta c h fa k ty c z n ie w y d a ją się m ało o ry g in a ln e zw łaszcza n a tle w y o b ra ż e ń m o n e t A u re lia n a , T acy ta i P ro b u sa , k tó ry c h rz ą d y są sia d o w a ły z p a n o w a n ie m F lo ria n a . To r z u tu je n a ocenę w y ra z i­ stości jeg o w łasn eg o w iz e ru n k u b u d o w a n eg o ty m i w y o b raż en iam i. W ielość cech w y p e łn ia ją c y ch ra m y tego p o r te tu b y n a jm n ie j n ie w p ły w a n a jego b arw n o ść.

W p ro p o n o w a n y m p rz e z e m n ie m o d e lu a n a liz y m e n n ic tw a c e sa rsk ieg o od­ n a le ź ć m o ż n a je d n a k to, co w ow ym p u b licz n y m w iz e ru n k u w ład cy sta n o w i 0 jego o ry g in aln o śc i b ą d ź co n a jm n ie j godne je s t u w ag i. U m o żliw ia to p rzed e w sz y stk im w y k o rz y sta n ie , w y n ik a ją c y c h z a n a liz y z a w a rto śc i sk a rb ó w m o n e ta r­ nych, d a n y c h o in te n sy w n o śc i e m ito w a n ia k o n k re tn y c h ty p ó w m o n e t F lo ria n a 1 p o ró w n a n ie w y n ik ó w z d a n y m i dotyczącym i m e n n ic tw a in n y c h w ładców 7. W a r­ to ró w n ież p rz y p a trz y ć się tre śc io m w m e n n ic tw ie F lo ria n a w k o n te k śc ie b u d o ­ w a n e g o n im i c e s a rs k ie g o w iz e r u n k u p rz e z p r y z m a t p ro w e n ie n c ji m e n n ic z e j i p o r z ą d k u e m is ji m o n e ta rn y c h . J e s t to m o żliw e, p o n ie w a ż w o s ta tn ic h la ta c h S y lv ia n e E s tio t d o k o n a ła k o r e k t u s ta le ń , n ie w y s ta rc z a ją c y c h ju ż d la b a r ­

4 Poza sferą moich zainteresowań pozostają treści lansowane na monetach złotych (aurei) i na medalionach.

5 Wyliczenie na podstawie danych w opracowaniu S. Estiot, Monnaies de l’Empire romain:

XII/1. D’Aurélien à Florien (270-276 après J.-C.), Paris 2004, s. 284-285, 314-317, 336-339,

378-381, 408-409, 429.

6 W. Kaczanowicz, Aspekty ideologiczne w rzymskim mennictwie lat 235-284 n.e., Katowi­ ce 1990, s. 101. Por. P. Bastien, Le monnayage de l’atelier de Lyon de la réouverture de l’atelier

par Aurélien à la mort de Carin (fin 274-285), Wetteren 1976, s. 45-49; A.A. Kluczek, Vn d i q v e v i c t o r e s. Wizja rzymskiego władztwa nad światem w mennictwie złotego wieku Antoninów i doby kryzysu III wieku - studium porównawcze, Katowice 2009, s. 263, 275, 294; eadem, Sfera topiczna wyobrażeń w mennictwie cesarza rzymskiego Floriana (276 rok), „Wieki Stare i Nowe”,

red. S. Fertacz, M.W. Wanatowicz, Katowice 2011 (w druku).

7 Założenia metody wnioskowania z liczby monet konkretnych typów, obecnych w skar­ bach monetarnych, o preponderancji tematów i intensywności ich lansowania w mennictwie cesarskim zob. A.A. Kluczek, Empereur et dieux. Sources numismatiques et investiture divine

d’Aurélien (270-275), [w:] Historie. Historica, t. 13, red. M. Myska, Ostrava 2006, s. 16-18;

eadem, Virtus Augusti dans le monnayage et la propagande de l’empereur Aurélien (270-275

apr. J.-C.), [w:] Haec mihi in animis vestris templa. Studia Classica in Memory of Professor Lesław Morawiecki, eds. P. Berdowski, B. Blahaczek, Rzeszów 2007, s. 323-324; eadem, Cesarz rzymski Aurelian jako „paedagogus militum", „Wieki Stare i Nowe”, t. 1 (6), red. I. Panic, M.W.

d ziej z a a w a n s o w a n y c h a n a liz , w to m ie w y d a w n ic tw a T h e R o m a n I m p e r ia l

C o in a g e i z g ło siła n o w e p ro p o zy cje o d n o ś n ie do lo k a liz a c ji e m is ji i ic h c h ro n o ­

lo g ii8.

D a ls z e r o z w a ż a n ia o s n u te s ą n a i n te r p r e ta c ji w y o b ra ż e ń 45 728 m o n e t

( a n to n in ia n i i a u r e lia n i) b ity c h w im ie n iu w ła d c ó w le g ity m iz o w a n y c h p rz e z

s e n a t 9, z a c h o w a n y c h w k i l k u n a s t u s k a r b a c h z d e p o n o w a n y c h n a te r e n ie d a w ­ n eg o I m p e r iu m R z y m s k ie g o 10. S z c z e g ó ln ą u w a g ą d a r z ę ze sp ó ł m o n e t F lo r ia ­ n a , s ta n o w ią c y część te j lic zn ej g r u p y n u m iz m a tó w p o z y s k a n e j z o p ra c o w a ń sk a rb ó w . W c e lu p o ró w n y w a n ia h ie r a r c h ii ty p ó w -te m a tó w w m e n n ic tw ie jeg o i in n y c h w ła d c ó w p o szc z e g ó ln e ty p y m o n e ta r n e p rz y p o rz ą d k o w u ję k ilk u k a ­ te g o rio m te m a ty c z n y m . K a ż d ą k a te g o r ię b u d u ją ty p y m o n e ta r n e w łączo n e w n i ą a r b i t r a l n i e n a p o d s ta w ie z b liż o n y c h tre śc io w o h a s e ł re w e rso w y c h . T ak i z a b ie g w ią ż e się , o czyw iście, z d u ż y m u p ro s z c z e n ie m tr e ś c i la n s o w a n y c h p rz e z k o n k r e tn e w y o b ra ż e n ie . S tw o rz o n y w c e lu p o ró w n y w a n ia m o d e l o b e j­ m u je 7 k a te g o r ii11:

- „ c e s a rz ”, cz y li t a k ie p r z e d s ta w ie n ia , k tó r e n a w ią z u ją do w y d a rz e ń z u d z ia łe m c e s a r z a , p o d s u m o w u ją je g o o s ią g n ię c ia , o k r e ś la ją c w ła d c ę sto so w ­ n y m e p ite te m ;

- „ virtu tes A u g u s t i ”, czyli p rz y m io ty m o ra ln e , o b y w a te ls k ie i m ilita r n e c e s a r z a b ą d ź p o w ią z a n e z je g o o so b ą id e e d o b ro b y tu , sz c z ę śc ia, w ieczn o ści, su k cesó w ;

- „ saeculum a u r e u m ”, czyli o d n ie s ie n ia do p r o s p e r ity p a ń s tw a rzy m sk ie g o ; - „bogow ie”, czyli p r z e d s ta w ie n ia , k tó ry c h le g e n d y p o d a ją im io n a bogów i b ó s tw r z y m s k ic h a lb o o k r e ś la ją z w ią z k i c e s a r z a z b o g am i;

- „m o ty w y w o jsk o w e ”, czyli p r z e d s ta w ie n ia d o ty c z ą c e z w ią z k ó w c e s a r z a z a r m i ą lu b w e z w a n ia k ie ro w a n e p o d a d r e s e m w o jskow ych;

- „m o ty w y g e o g ra fic z n e ”, czyli o d n ie s ie n ia do R z y m u -sto lic y i in n y c h g e o g ra fic z n y c h e le m e n tó w p a ń s tw a rz y m s k ie g o , ta k ż e ta k ie p o ję c ia j a k o rb is,

o rie n s b ą d ź n a z w y p ro w in cji;

- „ victoria”, czyli e k s p o n o w a n ie z w y c ię stw a ja k o ta k ie g o lu b o d n ie s io n e ­ go n a d k o n k r e tn y m p rz e c iw n ik ie m .

8 S. Estiot, L’or romain entre crise et restitution, 270-276 ap. J.-C., II. Tacite et Florien, „Journal des Savants”, fasc. 2 (1999), s. 423-427; eadem, Monnaies de l’Empire..., s. 59, 68-69, 82, 92-94, 103-104, 113, 284-285, 314-317, 336-339, 378-381, 408-409, 429. Por. RIC, t. 5/1:

Valerian to Florian, ed. P.H. Webb, London 1927 (reed. 1968).

9 Zbiór obejmuje - poza monetami Floriana - monety Kwintyllusa, Aureliana, Tacyta, Probusa (chociaż ten ostatni zakończył swe rządy w 282 r.). Natomiast - chociaż podział taki ma charakter czysto formalny - poza tym zbiorem pozostają monety uzurpatorów, nie uwzględ­ niam tutaj monet Waballata, Domitianusa i władców „Imperium Galliarum”, treści podejmowa­ ne w ich mennictwie pozostają wszak bardzo często analogiczne do treści w mennictwie wład­ ców w Rzymie uznanych. Por. A. Watson, The Representation of Imperial Authority: Problems of

Continuity in the Mid-Third Century AD, London 1992, s. 164-191.

10 Wykaz skarbów z odnośną literaturą zob. A.A. Kluczek, Cesarz rzymski..., s. 81-82; eadem, Sfera topiczna... Dane liczbowe, które zamieszczam w dalszej części artykułu bez ode­ słania do literatury, podawane są na podstawie moich własnych wyliczeń.

Z esp ó ł m o n e t F lo r ia n a w o w y ch s k a r b a c h , g ro m a d z ą c y c h - j a k ju ż w s p o ­ m n ia ła m - 4 5 7 2 8 e g z e m p la rz y , j e s t sto s u n k o w o m a ły (778 a u r e lia n i). M oże w ięc d la te g o w p u b lic z n y m w iz e r u n k u te g o c e s a r z a , b u d o w a n y m p o p rz e z w y o b ra ż e n ia m o n e ta r n e , „ r e k o n s tr u o w a n y m ” z a p o m o c ą a n a liz y liczbow ej n u m iz m a tó w , t a k ja s k r a w ie u z e w n ę tr z n ia ją się p e w n e s k ra jn o ś c i.

Z w ra c a u w a g ę f a k t, że d u ż ą część (około 1/3) te g o z e s p o łu a u r e lia n ó w F lo r ia n a tw o r z ą m o n e ty z a le d w ie d w ó ch ty p ó w : 150 m o n e t co n c o rd ia m ili-

t u m o ra z 125 m o n e t fe lic ita s A u g u s ti. Te d w a te m a t y w y ty c z a ją p u n k ty

s k r a jn e , m ie sz c z ą c e się w p r z e s tr z e n i z a k re ś lo n e j z je d n e j s tr o n y p r e s ją o k o ­ liczn o ści, z d ru g ie j - s iłą tra d y c ji.

H a s ło p ie rw s z e - c o n c o rd ia m i l i t u m - z a liczy ć n a le ż y do sz e rs z e j k a te g o ­ r ii te m a ty c z n e j: „m o ty w y w o jsk o w e ”. O b e jm u je o n a m o n ety , k tó r y c h le g e n d y re w e rs o w e z a w ie r a ją k o m u n ik a t w p r o s t s k ie ro w a n y do g r u p y w ojskow ych. P r e z e n tu ją o n e tr e ś c i o c h a r a k te r z e m ilita r n y m i s ta n o w ią w id o m y p rz y k ła d s c h le b ia n ia p rz e z c e s a r z a g u s to m ż o łn ie rs k im c e le m p o z y s k a n ia so b ie w ię k ­ szej p rz y c h y ln o śc i w ojsk. W l a ta c h 70. II I w ie k u w m e n n ic tw ie c e s a r s k im - p o z a t e m a te m c o n c o rd ia m i l i t u m - w y k o rz y s ty w a n o p rz y k ła d o w o id e e f i ­

d e s m ilitu m , fid e s exerciti, c o n se rv a to r m ilitu m , r e s titu to r e x e rc iti, v ir tu s m i ­ l itu m . N a w ią z y w a n o w t e n sp o só b do a r m ii b ę d ą c e j s iłą rz e c z y w is tą , k tó r a

z a p e w n ia s p ra w o w a n ie w ładzy, d a je w s p a rc ie c e sa rz o w i, co je d n a k z a le ż a ło od lo ja ln o śc i, je d n o m y ś ln o ś c i, w ie rn o ś c i ż o łn ie rz y w z g lę d e m i m p e r a t o r a 12. B yło t u m ie jsc e t a k n a p o c h w a łę c n ó t ż o łn ie rs k ic h , j a k i n a w s k a z a n ie d z ia ­ ł a ń w ła d c y z m ie rz a ją c y c h do o d n o w ie n ia a rm ii.

Z d o s ta rc z o n y c h p rz e z tr a d y c ję w ie lu h a s e ł z w ią z a n y c h ze s f e r ą w o jsk o ­ w ą w y z y sk a n o w m e n n ic tw ie F lo r ia n a je d y n ie k ilk a te m a tó w . B ito a u r e lia n i tr z e c h typów , w R z y m ie - f i d e s m i l i t v m13, w T ic in u m - c o n c o r d i a e x e r c i t14 o ra z w S isc ii i K y zik o s - c o n c o r d i a m i l i t v m15. E m ito w a n ie ic h b y ło n a tę ż o n e . W p r z e b a d a n y c h s k a r b a c h m o n e ty F lo r ia n a k a te g o r ii „m o ty w y w o jsk o w e ” 11 Por. E. Manders, Mapping the representation of Roman imperial power in times of

crisis, [w:] Impact of Empire, t. 7: Crises and the Roman Empire, eds. O. Hekster, G. De Kleijn,

D. Slootjes, Leiden - Boston 2007, s. 284-285, 289-290. Tu pomysł wydzielenia 13 kategorii tematycznych w mennictwie szerszego przedziału lat 193-284: „dynastic representation”, „mili­ tary representation”, „divine association”, „saeculum aureum”, „euergesia”, „paradigmata”, „re- stitutor-messages”, „elevation”, „non-specific representation”, „virtues”, „aeternitas-messages”, „geographical messages”, „unica”.

12 W. Kaczanowicz, Aspekty ideologiczne..., s. 47-48, 66-67, 80-81, 88-89, 95, 110, 117-118; G. Salamone, L’Imperatore e l’esercito: l’elemento militare quale attributo della Virtus imperiale, [w:] L ’immaginario del potere. Studi di iconografia monetale, pod red. R. Pera, Roma 2006, s. 209-211, 215; R. Hedlund, „...achieved nothing worthy of memory”.... Coinage and authority

in the Roman empire c. AD 260-295, Uppsala 2008, s. 98-100. Por. A.A. Kluczek, Cesarz rzymski..., s. 85-99.

13 S. Estiot, Monnaies de l’Empire..., s. 314-316; RIC 5/1, Florian, nr 29, 30 i 31. 14 S. Estiot, Monnaies de l’Empire..., s. 338-339; RIC 5/1, Florian, nr 58.

15 S. Estiot, Monnaies de l’Empire..., s. 378-381, 429; RIC 5/1, Florian, nr 57 (atrybucja: Ticinum) i 116.

s ta n o w ią 2 3 ,7 % e g z e m p la rz y . W y n ik t e n n ie ró ż n i się z n a c z ąc o od ś re d n ie j w m e n n ic tw ie in n y c h w ła d c ó w l a t 70.: s t a t y s t y k a c z y n io n a n a b a z ie a n a liz o ­ w a n y c h s k a rb ó w w s k a z u je , że o g ó ln ie by ło to p o n a d 19% n u m iz m a tó w 16. Ś r e d n ią tę z a w y ż a je d n a k p r z y p a d e k A u r e lia n a - w je g o m e n n ic tw ie około 29% a n to n in ia n i i a u r e lia n i p o d e jm o w a ło w ą tk i w ojskow e. N ie m n ie j w s k a ź ­ n ik t e n w m e n n ic tw ie in n y c h w ła d c ó w b y ł ju ż z d e c y d o w a n ie n iż sz y : w m en - n ic tw ie K w in ty llu s a - p o n a d 15% , w m e n n ic tw ie P r o b u s a - p o n a d 12%, w m e n n ic tw ie b e z p o ś re d n ie g o p o p r z e d n ik a F lo r ia n a , T a c y ta - p r z e k r a c z a ł z a le d w ie 9%. N a ta k im tle w y n ik p ro c e n to w y d o ty c z ą c y u d z ia łu m o n e t k a t e ­ g o rii „m o ty w y w o jsk o w e” w m e n n ic tw ie F lo r ia n a o cen ić t r z e b a ja k o b a rd z o w ysoki.

P r z e w a ż a ją c ą c zęść (p o n a d 80% ) z b io ru n u m iz m a tó w F lo r ia n a , p o d e jm u ­ ją c y c h „m o ty w y w o jsk o w e ”, w y p e łn ia ją a u r e lia n i ty p u C o n c o r d i a m il i t v m . E m ito w a n e b y ły w lip c u - s ie r p n iu 2 7 6 r. w d w ó ch o ś ro d k a c h , S isc ii i K y zik o s, p rz y czy m z d e c y d o w a n ą w ię k sz o ść (71,3% ) s ta n o w i p ro d u k c ja te j d ru g ie j m en n icy . W c a ły m z b io rz e o b ję ty m s t a t y s t y k ą a u r e lia n ó w z K y zik o s ty p u C o n c o r d i a m i l i t v m j e s t aż 13,8% .

W sp o m n ie ć t u tr z e b a , że p ro c e n to w y u d z ia ł p r o d u k tó w z p o sz c z e g ó ln y c h m e n n ic w b a d a n y c h s k a r b a c h j e s t z d e te r m in o w a n y p r z e d e w s z y s tk im o d le ­ g ło śc ią d e p o z y tu od lo k a liz a c ji o ś ro d k a m e n n ic z e g o , z a le ż y o n ró w n ie ż od in te n s y w n o ś c i e m ito w a n ia m o n e t w k o n k r e tn y c h w a r s z ta ta c h . P r z y jm u je się, że s to p ie ń u d z ia łu e m is ji w y b ity c h w d a n e j m e n n ic y w d a n y m s k a r b ie , o k r e ­ ślo n y w p ro c e n ta c h , in fo rm u je o a k ty w n o ś c i ow ej m en n icy . W s k a ź n ik 13,8% , o k re ś la ją c y u d z ia ł b ity c h w K y z ik o s m o n e t co n c o rd ia m ilitu m w zb io rze n u m iz m a tó w F lo r ia n a , s a m w so b ie w y so k i, z d a je się z a n iż o n y w s to s u n k u do fa k ty c z n e j p ro d u k c ji ta k ic h m o n e t. T a b y ła z a p e w n e je s z c z e in te n s y w n ie js z a . N a k o rz y ść ta k ie g o z a ło ż e n ia p rz e m a w ia to , że p ra w id ło w o ś c ią j e s t, iż m o n e ­ ty z K y z ik o s r e p r e z e n to w a n e s ą w s k a r b a c h lo k a liz o w a n y c h n a z a c h o d z ie im p e r iu m czy n a d D u n a je m z a zw y cza j w n ie d u ż y c h ilo ś c ia c h 17, z k o le i s t a n s k a ta lo g o w a n ia i o p ra c o w a n ia z n a le z is k lo k a ln y c h z a z ja ty c k ic h p ro w in c ja c h j e s t n ie w y s ta rc z a ją c y , b y o w ą s ta ty s ty k ę u d z ia łu p ro d u k c ji z tej m e n n ic y p o d n ie ść . J e d n a k ż e m im o to w p r z y p a d k u m o n e t F lo r ia n a w s k a ź n ik o k r e ś la ­ ją c y u d z ia ł n u m iz m a tó w z K y z ik o s w p o sz c z e g ó ln y c h s k a r b a c h j e s t z a d z iw ia ­ 16 Por. wyniki, jakie w odniesieniu do lat 193-284 uzyskuje w swych badaniach E. Man- ders (op.cit., s. 285-286). Bazuje ona na innej metodologii, opiera się bowiem na analizie liczby typów podanych w wydawnictwie RIC, obecność „military representation” w mennictwie lat 193-284 określa na 22,5%.

17 W przypadku mennictwa Aureliana np. w Normanby - 2,7%, La Vene ra - 6,9%, Sainte- -Pallaye - 1%, Çanakkale - 51,5%, Pleven - 35,1%, Svetozarevo - 34,8%; w przypadku mennic­ twa Tacyta np. w La Venèra - 1,2%, Sainte-Pallaye - 3,3%, Pleven - 32,2%, Svetozarevo - 29,3%. Por. też dane w pracach: A. Kunisz, La circulation des antoniniens sur les territoires de

la Péninsule Balkanique du déclin du IIIe siècle (270-294), „Polish Numismatic News” 4 (1986),

ją c o d u ż y 18. Z p e w n o ś c ią w ięc w a r s z t a t y w K y zik o s p ra c o w a ły la te m 2 7 6 r. b a rd z o in te n s y w n ie .

N ie ty lk o d a n e w y n ik a ją c e z ow ej p ro s te j s ta ty s ty k i p r z e k o n u ją , że te m a t

co n c o rd ia m i l i t u m n ió s ł is to tn e w ó w czas p r z e s ła n ie . P r z e m a w ia ją z a ty m

ró w n ie ż o k o liczn o ści rz ą d ó w F lo r ia n a . W y n ie sio n y do w ła d z y po ś m ie rc i T a ­ c y ta w P o n ty d z ie a lb o w K a p a d o c ji, c a łe sw e k r ó tk ie r z ą d y s p ę d z ił w A zji M n ie jsz e j. K o n ty n u o w a ł k a m p a n ię p rz e c iw b a r b a r z y ń s k im G o to m 19, p o te m zw ró cił się k u w s p o m n ia n e m u ju ż P ro b u s o w i, k tó ry , p o p a r ty p rz e z część o d d z ia łó w rz y m s k ic h , w y s tą p ił z ro s z c z e n ia m i do w ładzy. K o n fro n ta c ja o k a ­ z a ła się d la F lo r ia n a n ie p o m y ś ln a . P o d T a rs e m z o s ta ł p o jm a n y p rz e z ż o łn ie ­ rz y k o n k u r e n ta , a n a s tę p n ie z a b ity p rz e z sw y ch w ła s n y c h p o d k o m e n d n y c h alb o p rz e z p o d w ła d n y c h p r z e c iw n ik a , alb o m u s ia ł p o p e łn ić sa m o b ó jstw o 20. W ś w ie tle z a s y g n a liz o w a n y c h o k o licz n o śc i, c h o ciaż F lo r ia n n o m in a ln ie p o z o s ta ­ w a ł le g a ln y m p a n e m im p e r iu m 21 i u z n a w a n y b y ł n a o b s z a rz e ro z c ią g a ją c y m się od C ylicji do H is z p a n ii i B r y ta n ii w ra z z A fry k ą 22, to j e d n a k c e n tr u m jeg o s tr e f y w p ły w ó w p o z o s ta w a ły z ie m ie a z ja ty c k ie C e s a r s tw a R z y m sk ie g o . N a le ­ ży p rz y ją ć , że n a jw a ż n ie js z e p u n k ty je g o e w e n tu a ln e g o p r o g r a m u p o lity c z n e ­ go, b u d u ją c e g o je g o w iz e ru n e k , m o g ły z o s ta ć o d z w ie rc ie d lo n e n a m o n e ta c h b ity c h w je d y n e j m e n n ic y m u t u p o d le g a ją c e j, czyli K y z ik o s23.

F r a p u ją c a j e s t je d n o ro d n o ś ć te m a ty c z n a a u r e lia n i F lo r ia n a p o w s ta ły c h w K y zik o s, p o d e jm u ją c y c h w y łą c z n ie t e m a t c o n c o rd ia m i l i t u m 24, ty m b a r ­

18 Np. w La Venèra - 5,7%, Maravielle - 6,1%, Nieder-Rentgen - 7,3%, Blackmoor - 10%, Sirmium - 17,5%, Svetozarevo - 56,2%, Pleven - 82,6%. Wydaje się, że mylące jest wrażenie małej aktywności tego ośrodka w stosunku do aktywności innych mennic: Siscii i Rzymu (z każdej z nich pochodzi ponad 30% numizmatów zgromadzonych w analizowanych skarbach). Warto też zauwa­ żyć, że mennica w Kyzikos z uwagi na swe położenie geograficzne zapewne najprędzej zareagowa­ ła na zmianę polityczną, jaką przyniosła śmierć Floriana i już niepodzielne rządy Probusa, i szybciej niż inne (np. zachodnie) ośrodki mennicze zaprzestała produkcji w imieniu Floriana.

19 Nawiązują do tych walk lub co najmniej świadczą o chęci otoczenia osoby Floriana splendorem zwycięzcy nad Gotami, bite w Serdice i Kyzikos, aurei typu v i c t o r i a g o t t h i c a

i v i c t o r i a GH OTTICA, S. Estiot, L’or romain..., Florian, nr 9 i 18. Por. A.A. Kluczek, Vn d i q v e v iC T O R E S..., s. 140-141, 262-263.

20 Zabity w Tarsie przez własnych żołnierzy - HA Tac. 14.2; HA Pr. 10.8; 13.4; Zos. I 64.2-4; Zon. XII 29; Malal. XII, s. 301-302 (ed. B.G. Niebuhr); Aurel.Vict., Caes. 37.1; ale por. E.de caes. 36.2; Cassiod., chron., s. 148, 996 (ed. T. Mommsen); Georg.Sync., chr., s. 722 (ed. G. Dindorf); Ioh.Ant., fr. 158, s. 600 (ed. C. Müller).

21 Zos. I 64.1; Zon. XII 29. Wbrew temu pisze o nim Aurel.Vict., Caes. 36.2: nullo senatus

seu militum consulto imperium invaserat, a jego rządy określa jako dominatio (ibidem 37.1).

22 Por. Zos. I 64.1; inskrypcje z Achaji, Akwitanii, Betyki, Brytanii, Dalmacji, Germanii Inf., Numidii, Pannonii Inf. - RIB 2275, 2280; EE IX s. 634 = CIL 07,1156 = ILS 592 = RIB 2235; IG 05/2, s. 5, nr 132 = SEG 35 (1985) 375; IG 05/1, 449; AE 1960, 104; AE 1969/70, 495; AE 1995, 1409; CIL 03.10061 = 14019; 15086; CIL 13,9155 = 17/2,580; CIL 13,8895 = 17/2,369; CIL 02,1115 = ILS 593; monety z mennic: Rzym, Lugdunum, Ticinum, Siscia, Serdika i Kyzikos.

23 Po śmierci Tacyta to Probus przejął kontrolę nad mennicami w Antiochii, Tripolisie i Aleksandrii.

24 Poza tym bito w Kyzikos aurei c o n s e r v a t o r a v g - S. Estiot, L ’or romain..., Florian, nr

10-17; por. RIC 5/1, Florian, nr 17-18 (atrybucja: Rzym) i 114-115; oraz v i c t o r i a g h o t t i c a

d ziej że n a m o n e ta c h te g o n o m in a łu w in n y c h m e n n ic a c h z a m ie s z c z a n o lic z ­ n e h a s ła . T y m c z a se m n a m o n e ta c h z K y zik o s F lo r ia n w y s tę p o w a ł w y łą c z n ie ja k o te n , k tó r y z a b ie g a o zgodę m ię d z y w o jsk o w y m i o ra z m ię d z y o d d z ia ła m i w o jsk a a im p e r a to r e m 25. W y n ie sio n y b y ł p rz e c ie ż p rz e z w o jsk o w y c h i z a le ż n y w s e n s ie p r a k ty c z n y m od ic h w s p a r c ia is to tn e g o w k o n te k ś c ie n ie u n ik n io n e j ro z p ra w y z ry w a le m i u m o ż liw ia ją c e g o u tr z y m a n ie się u w ładzy. W d o b o rze h a s ł a co n c o rd ia m i litu m d o s trz e g a ć t r z e b a coś w ięcej n iż p o s łu ż e n ie się slo ­ g a n e m p o p u la r n y m w l a t a c h 70. I I I w ie k u . B y ła to - w y p a d a p rz y ją ć - z a ­ m ie rz o n a r e a k c ja F lo r ia n a b ą d ź k rę g ó w o d p o w ie d z ia ln y c h z a p u b lic z n y i m a ­

g e w ła d c y n a p re s ję okoliczności.

S iłę tr a d y c ji w w y p e łn ia n iu d e ta la m i r a m w iz e r u n k u c e s a r z a F lo r ia n a o k r e ś la z k o le i o b ecn o ść w m e n n ic tw ie te g o w ła d c y m o n e t fe lic ita s A u g u s ti, p o w s ta ły c h w p a n o ń s k ie j S isc ii26. B yło ic h w iele. B ite b y ły - p rz y p o m n ę - w n ie m a l ta k ie j o b fito ści, j a k k lu c z o w e w m e n n ic tw ie F lo r ia n a m o n e ty

co n c o rd ia m il i t u m , i w y p e łn ia ły 16% z e s p o łu w s z y s tk ic h je g o a u r e lia n i.

T a k s k o n s tr u o w a n e h a s ło re w e rs o w e , w k tó r y m n a c z e ln a id e a (fe lic ita s ) z w ią z a n a z o s ta je z d o o k re ś le n ie m w s k a z u ją c y m osobę w ła d c y ja k o ta k ie g o

(A u g u s ti), w łą c z a a u r e lia n i ty p u f e l i c i t a s a v g do k a te g o r ii „ v irtu te s A u g u s ti" . W m e n n ic tw ie c e s a r s k im m o n e ty te j k a te g o r ii m ia ły z a zw y czaj z n a c z ą c y u d z ia ł27. R e g u łą w s z a k z d a je się było, że w s k a ź n ik t e n w y so k i b y ł z w ła sz c z a w m e n n ic tw ie w ła d c ó w e fe m e ry c z n y c h - ta k ic h j a k w ła ś n ie F lo r ia n lu b nieco w c z e ś n ie js z y K w in ty llu s , w te d y w s k a ź n ik t e n o s ią g a ł k o le jn o około 50% i 60% . M oże t a k in te n s y w n e , o czy m ś w ia d c z ą te d a n e , p ro p a g o w a n ie v ir tu te s c e s a r s k ic h w y n ik a ło po p r o s t u z te g o , że z a le ty m o r a ln e , o b y w a te ls k ie i m ilita r n e u o s a b ia n e w e w ła d c y rz y m s k im b ą d ź w ią z a n e z n im i je g o r z ą d a ­ m i id e e d o b ro b y tu , ob fito ści, sz c z ę śc ia , w iec zn o ści, s u k c e só w s ta n o w iły p u lę tra d y c y jn y c h , z a w sz e p o n ę tn ie b rz m ią c y c h te m a tó w , c h o ciaż n ie k ie d y z p e w ­ n o ś c ią p o d e jm o w a n y c h m e c h a n ic z n ie w m e n n ic tw ie c e s a r s k im . J e d n y m z p o p u la rn ie js z y c h b y ła w ła ś n ie id e a fe lic ita s , p rz y w o ły w a n a n a m o n e ta c h

25 Interpretacje tematu concordia militum por. J. Béranger, Remarques sur la concordia

dans la propagande monétaire impériale et la nature du principat, [w:] idem, Principatus. Etudes de notions et d’histoire politiques dans l’Antiquité gréco-romaine, Genève 1975, s. 376; P.

Zanzarri, La concordia romana. Politica e ideologia nelle monetazione dalla tarda Repubblica ai

Severi, Roma 1997, s. 78.

26 S. Estiot, Monnaies de l’Empire..., s. 378—381; RIC 5/1, Florian, nr 98. Por. RIC 5/1, Florian, nr 60, 61, atrybucja: Ticinum — tak również sklasyfikowano te monety w opracowa­ niach skarbów z Lochhausen, Thibouville oraz ze Svetozarevo, tu przyjmuję poprawkę S. Es­ tiot, Monnaies de l’Empire..., s. 92, 378—379; Ph. Gysen, Proposition de classement des émis­

sions de Siscia sous Tacite et Florien, „Bulletin du Cercle d’Etudes Numismatiques“ 37/3 (2000),

s. 41—49.

27 Wskaźnik ten sięgał w mennictwie Klaudiusza II — 63%, Tacyta — 42%, Probusa — ok. 33%. W mennictwie Aureliana natomiast osiągał zaledwie około 5%, por. A.A. Kluczek, Virtus

Augusti..., s. 321—331. Z kolei E. Manders (op. cit., s. 285—286), w odniesieniu do lat 193—284 ustala jego wysokość na 17,4%.

w ie lu w ła d c ó w 28, choć je d n a k n ie z a w sz e a k c e n to w a n o j ą w sp o só b w y ją tk o ­ wy. A t a k by ło w p r z y p a d k u m e n n ic tw a F lo r ia n a , o czy m p r z e k o n u ją liczby u z y s k a n e z a n a liz y z a w a rto ś c i sk a rb ó w . N a to , że co s z ó s ta , s ió d m a m o n e ta b i t a w je g o im ie n iu a tr y b u o w a ła c e s a rz o w i fe lic ita s ja k o j e d n ą z je g o cn ó t, m o ż n a sp o jrz e ć in a c z e j. O w sz e m e k s p lo a to w a n o t e m a t to p iczn y , p rz e c ie ż c zy ­ n io n o to ze s z c z e g ó ln y m n a c is k ie m , j a k o k a z u je s ię to w p o r ó w n a n iu z d a n y m i liczb o w y m i d o ty c z ą c y m i m e n n ic tw a in n y c h w ła d c ó w l a t 70. III w ie k u . M o n e t ty p u fe lic ita s A u g u s ti n ie w y p u sz c z o n o w im ie n iu A u r e lia n a 29, a le o b ecn e by ły w m e n n ic tw ie in n y c h w s p o m n ia n y c h c e s a rz y te g o o k re s u . A n a liz o w a n e s k a r b y d o s ta r c z a ją je d y n ie 35 ta k ic h m o n e t T a c y ta , 1 m o n e tę K w in ty llu s a ; je s t , co p r a w d a , 2 2 0 ta k ic h m o n e t P r o b u s a , a le w ła d c a te n - w p o r ó w n a n iu do F lo r ia n a - rz ą d z ił n a d e r d łu g o , około s z e ś c iu la t.

O w y so k iej r a n d z e w ą tk u fe lic ita s A u g u s ti w h ie r a r c h ii te m a tó w tw o r z ą ­ cy ch w iz e r u n e k F lo r ia n a ś w ia d c z ą ró w n ie ż d a n e o n a tę ż e n iu p o s łu g iw a n ia się in n y m i o p ty m is ty c z n y m i s lo g a n a m i tr a k to w a n y m i ja k o c n o ty c e s a rs k ie . N a p r z y k ła d id e a in d u lg e n tia A u g u s ti, n ie o b e c n a w m e n n ic tw ie c e s a r s k im od cz a só w G a llie n a , a p ro p a g o w a n a w m e n n ic tw ie F lo r ia n a , la n s o w a n a b y ła 0 w ie le b a rd z ie j u m ia r k o w a n ie - w a n a liz o w a n y c h s k a r b a c h z n a la z ły się ty lk o 3 ta k ie m o n e ty F lo r ia n a . P o d o b n ie z a le d w ie 3 je g o a u r e lia n i, z a c h o w a ­ n e w o w y ch s k a r b a c h , p o d e jm u ją t e m a t p a x A u g u s ti, k tó r y p o z o s ta w a ł p o p u ­ la r n y 30 i - j a k w y n ik a z d a n y c h s ta ty s ty c z n y c h - in te n s y w n ie b y ł w y z y s k i­ w a n y w m e n n ic tw ie in n y c h w ła d c ó w e p o k i31. O k re ś le n ie w iz e r u n k u F lo r ia n a w s p o m n ia n y m i v irtu te s: fe lic ita s , p a x , in d u lg e n tia , a le ta k ż e in n y m i: s a lu s 1 la e titia , to w y ra z tra d y c y jn e g o m a r z e n ia o ła s k a w y m w ładcy, k tó r y je s t n o s ic ie le m i g w a r a n te m n a s t a n i a szcz ęśliw o ści, p o m y śln o śc i i p o k o ju . T a k ie ­ m u w iz e ru n k o w i p rz y d a w a ły in te n s y w n o ś c i k o le jn e te m a ty , k tó r e g ło siły p o ­ d o b n ie o p ty m is ty c z n e w a rto ś c i łą c z o n e z m ir a ż e m zło teg o w ie k u , n a le ż ą c e do k a te g o r ii „ sa ecu lu m a u r e u m ”. H a s ła c le m e n tia te m p o r u m , fe lic ita s sa e c u li,

fe lic ita s te m p o r u m , la e titia f u n d a t a , s a lu s p u b lic a , s e c u r ita s p e r p e tu a , s e c u r i­ ta s sa e c u li z a jm o w a ły r e w e r s y około 12% p r z e b a d a n y c h e g z e m p la r z y m o n e t

F lo r ia n a . T en w y so k i w y n ik m o że b y ć s p u ś c iz n ą po m e n n ic tw ie T a c y ta , w je g o p r z y p a d k u w s k a ź n ik o k re ś la ją c y u d z ia ł k a te g o r ii „ sa ecu lu m a u r e u m ”

28 Por. zestawienia, które sporządził F. Gnecchi, The Coin-Types of Imperial Rome, Chica­ go 1978, tab. na s. 29-35.

29 Występowały w mennictwie Aureliana hasła: felicitas saeculi - RIC 5/1, Aurelian, nr 121-123, 352, oraz felicitas temporum - ibidem, nr 327.

30 Por. F. Gnecchi, The Coin-Types..., tab. na s. 29-35.

31 W analizowanych skarbach reprezentacja tego typu przestawia się następująco: monet Kwintyllusa - 93, Aureliana - 135, Tacyta - 144, Probusa - 1487. W ujęciu procentowym najwyższy jest udział monet pax Augusti w zespole monet Probusa: wynosi 7,3%, w przypad­ ku mennictwa Kwintyllusa - 5,4%, Tacyta - 4%, niski jest jedynie w mennictwie Aureliana - 0,7%.

o s ią g a ł n ie m a l 39% 32. W s u m ie p o n a d 1/3 r e w e rs ó w m o n e t F lo r ia n a z a jm o ­ w a ły id e e fe lic ita s , p a x , s a lu s , in d u lg e n tia , la e titia , c le m e n tia , s e c u r ita s , r o ­ z u m ia n e b ą d ź ja k o c n o ty c e s a rs k ie , b ą d ź ja k o p r o g r a m o d ro d z e n ia szc z ę śc ia i n a s t a n i a p o m y śln o śc i, a n a ic h czoło w y s u w a ła się fe lic ita s A u g u s ti.

W o b u g łó w n y c h t e m a ta c h p o d e jm o w a n y c h w m e n n ic tw ie F lo r ia n a , czyli w n a w o ły w a n iu o „zgodę w o js k a ” o ra z o b ie tn ic y n a s t a n i a szczęśliw o ści, p o za - w o d n ie s ie n iu do p ie rw sz e g o - p r e s ją o k o liczn o ści o ra z - w o d n ie s ie n iu do d ru g ie g o - s iłą tr a d y c ji d o s z u k a ć się m o ż n a e le m e n tu in d y w id u a liz u ją c e g o c e s a r s k i w iz e ru n e k , k tó r y ow e m o ty w y k re o w a ły . O d n a le ź ć m o ż n a w m e n n ic - tw ie F lo r ia n a b a rd z o r z a d k ie le g e n d y b ą d ź in n o w a c y jn e p r z e d s ta w ie n ia .

R z a d k o ś c ią w m e n n ic tw ie c e s a r s k im p o z o s ta je h a s ło s e c v r i t a s s a e c v l i , z a m ie sz c z o n e n a a u r e lia n i F lo r ia n a e m ito w a n y c h w S isc ii ( 1 - 2 e m is ja , l i ­ p ie c - s ie r p ie ń 2 7 6 r.)33. D y s p o n u je m y in fo r m a c ją - je s z c z e z c z a só w K a r a k a l- li, a w ięc s p r z e d pół w ie k u w s to s u n k u do p a n o w a n ia F lo r ia n a - o w y s ta w ie ­ n iu w C y rc ie s ta tu a m a e re a m s e c u r ita tis sa e c u li e t a e d ic u la m te tr a s ty la m

c u m s ta tu a aerea in d u lg e n tia e d o m in i n o s tr i34. To p u b lic z n e św ia d e c tw o k u l ­

t u p a ń s tw o w e g o s e c u r ita s s a e c u li p o z o s ta je o d o so b n io n e . N a to m ia s t je d y n e n u m iz m a ty c z n e a n a lo g ie do m o n e t F lo r ia n a tw o r z ą m o n e ty E la g a b a la 35, n a k tó ry c h ów t e m a t w p ro w a d z o n o ja k o in n o w a c ję , o ra z m o n e ty P r o b u s a 36 (te s ą , o czyw iście, p ó ź n ie jsz e od a u r e lia n ó w F lo ria n a ). N ie sp o só b p rz e s ą d z ić o celo w o ści n a w i ą z a n i a t r e ś c i a m i n a m o n e ta c h F l o r i a n a do p o w s ta łe g o w c z a s a c h S e w e ró w e p ig ra fic z n e g o ś la d u b ą d ź m o n e ta rn e g o w z o rc a 37, p r z y ­ c z y n ą b y ła ra c z e j p o n a d c z a s o w a a tr a k c y jn o ś ć h a s ła , co w l a ta c h 70. I I I w ie k u so b ie u św ia d o m io n o . W ty m s ię g n ię c iu do t a k o d leg łej tr a d y c ji n ie m o ż n a ró w n ie ż d o s z u k iw a ć się w y r a z u z a a n g a ż o w a n ia sa m e g o F lo r ia n a , te g o ż u w a ­ gę z p e w n o ś c ią a b s o r b o w a ła i w y c z e rp y w a ła r y w a liz a c ja z k o n tr k a n d y d a te m P ro b u s e m . N a to m ia s t n a d a n ie b a rd z ie j n ie ty p o w y c h ry só w p o r tr e to w i c e s a ­ rz a , w d ro d z e p r z y w o ła n ia t a k rz a d k ie g o h a s ła , m ogło b yć e fe k te m sw o istej m o d y p r z e tw a r z a n ia w a ż n y c h , a p o p u la r n y c h te m a tó w p rz e z p ra c o w n ik ó w p a n o ń s k ie j m en n icy . T y m b a rd z ie j że n ie k tó r e m o n e ty F lo r ia n a p o s ia d a ją ik o n o g ra fię r e w e rs ó w i n n ą n iż w s p o m n ia n e m o n e ty E la g a b a la , k tó r e p r z e d ­ s ta w ia ły u o s o b io n ą S e c u r ita s s ie d z ą c ą . N a a u r e lia n i F lo r ia n a , op ró cz p o w tó ­ 32 Zdaniem E. Manders (op. cit., s. 285—286), dla okresu 193—284 średnia wartość wynosi­ ła 19,2%.

33 S. Estiot, Monnaies de l’Empire..., s. 378—383; por. RIC 5/1, Florian, nr 95 (atrybucja: Ticinum), 105. W analizowanych skarbach są 2 takie monety zachowane w La Venèra.

34 CIL 08,7095 = 19435 = ILAlg 02,675; CIL 08,7096 = ILAlg 02,676; CIL 08,7097 = ILAlg 02,677; CIL 08,7098 = ILAlg 02,678.

35 RIC 4/3, Elagabalus, nr 145.

36 RIC 5/2, Probus, nr 593—596, 763, 828, 899.

37 Na temat kryterium kontynuacji i postulatu zachowania nieodzownej ostrożności we wnioskowaniu o filiacji haseł monetarnych zob. W. Kaczanowicz, Aspekty ideologiczne..., s. 13—14; idem, Probus the emperor 276-282 AD. A biographical study, Cieszyn 2003, s. 25—26.

rz o n e g o ta k ie g o u k ł a d u 38, p o k a z a n o S e c u r ita s s to ją c ą 39. N ie j e s t to z a te m w y łą c z n ie m e c h a n ic z n a k o p ia d a w n e g o p o m y słu .

W a rto w ty m m ie js c u zw ró cić u w a g ę n a in n e n u m iz m a ty z S isc ii - m e d a ­ liony, k tó r y c h tr e ś c ia m i k re o w a n o o so b ę w ła d c y rz y m s k ie g o ja k o z w ia s tu n a e ry b e z p ie c z e ń s tw a i p o k o ju : r e s titu to r sa e c u li v o ta d e c e n n a lia 40. R e w e rsy ty c h m e d a lio n ó w z a a r a n ż o w a n o b y n a jm n ie j n ie z m y ś lą o F lo r ia n ie ja k o g łó w n y m b o h a te r z e w y o b ra ż e n ia , a le p o słu ż o n o się w ty m p r z y p a d k u s te m ­ p la m i p rz y g o to w a n y m i p ra w d o p o d o b n ie w z a m ia r z e n a g ło ś n ie n ia s u k c e só w T a c y ta 41. T re śc i e m is ji p o w s ta ły c h w im ie n iu F lo r ia n a w S isc ii w 2 7 6 r. p r z e k o n u ją , że z je d n e j s tr o n y k ła d z io n o n a c is k n a o p ty m isty c z n e id ee, k tó ry c h g w a r a n te m m ia ł by ć c e sa rz (felicita s A u g u s ti), z d ru g ie j - p o d jęto p ró b y u b a r ­ w ie n ia jeg o w iz e r u n k u w d ro d ze c z e rp a n ia z rz a d k ic h h a s e ł m o n e ta rn y c h

(se cu rita s saeculi). S k o n sta to w a ć m o żn a , że chociaż a p e l a u r e u m profecto saecu- lu m p r o m itte b a t42 p o z o sta w a ł m a n ife s te m p ro g ra m o w y m w ie lu władców , ta k ż e

ty c h z la t 70. III w iek u , to w s y tu a c ji, w ja k ie j n a k ró tk o w 276 r. z a is tn ia ł w ro li c e s a rz a F lo ria n , id e e, ja k ie ono w y ra ż a ło , n a b r a ły - w o p in ii d e c y d u ją ­ cych o w iz e ru n k u w ła d c y n a p r o d u k ta c h z S iscii - szczególnej a tra k c y jn o śc i.

K o lo ry t o ry g in a ln o ś c i n a d a je w iz e ru n k o w i F lo r ia n a ró w n ie ż u m ie sz c z e n ie n a je g o m o n e ta c h p r z e d s ta w ie ń zgoła n o w a to rs k ic h . Z a ta k ie u z n a ć m o ż n a k o m b in a c ję n a p is u i ik o n o g ra fii n a r e w e rs a c h a u r e lia n i F lo r ia n a z K yzikos - ty p u C o n c o r d i a m i l i t v m ilu s tro w a n e g o m o ty w e m n a g r a d z a n ia im p e r a to r a w ie ń c e m p rz e z b o g in ię V icto rię. H a s ło , ja k ie n a n ic h u m ie sz c z o n o , z n a n e było i p o p u la r n e w m e n n ic tw ie c e s a r s k im , o czy m w s p o m n ia ła m w yżej. W K yzi- k o s p o słu ż o n o się n im z a le d w ie d w a l a t a w c z e śn ie j, e m itu ją c a n to n in ia n i A u r e lia n a (8 e m is ja , w io s n a 2 7 3 - w io s n a 2 7 4 )43. W m e n n ic tw ie T a c y ta , p o p r z e d n ik a F lo r ia n a , o b ra z o w a n y g e s te m d e x tr a r u m iu n c tio łą c z ą c y m c e s a ­ r z a (to g a tu s ) i p e rs o n if ik o w a n ą K o n k o rd ię , p o z o s ta w a ło w u ż y c iu , a c z k o lw ie k w in n y c h w a r s z t a t a c h m e n n ic z y c h 44. P o d o b n ie w y tw o re m l a t u p r z e d n ic h był s c h e m a t ik o n o g ra fic z n y zło żo n y ze s to ją c y c h n a p rz e c iw sie b ie p o s ta c i im p e ­ r a t o r a i V ic to rii w rę c z a ją c e j m u w ie n ie c . W o k re s ie b e z p o ś re d n io p o p rz e d z a ­ ją c y m r z ą d y F lo r ia n a o b ra z t a k i z a m ie sz c zo n o n a a u r e lia n a c h T a c y ta ty p u

38

39

40

41

medaillon aus der Zeit des Bürgerkrieges zwischen Florianus und Probus und die historischen Ereignisse des Spätsommers 276, „Numismatische Zeitschrift” 96 (1982), s. 74-94) sądzi, że

przygotowany był on z myślą o Probusie.

42

43

44

s p e s p v b l i c a, w y b ity c h w K y zik o s ( 1 - 3 e m is ja , lis to p a d 2 7 5 - c z e rw ie c 2 7 6 )45 o ra z w S e rd ic e ( 1 - 2 e m is ja , lis to p a d - g r u d z ie ń 2 7 5 )46. J e d n a k ż e do czasó w F lo r ia n a n ie b y ło z n a n e p o łą c z e n ie w je d n y m p r z e d s ta w ie n iu re w e rs o w y m o p is a n e j ik o n o g ra fii z h a s łe m co n c o rd ia m ilitu m 47. T a k a ic h k o m b in a c ja s t a ­ n o w i n o v u m w m e n n ic tw ie c e s a r s k im 48.

In n o w a c y jn y c h a r a k t e r te g o p r z e s ta w ie n ia to k o le jn y a r g u m e n t p r z e s ą ­ d z a ją c y o w a d z e w k r e o w a n iu w iz e r u n k u c e s a rs k ie g o m o ty w ó w n a r e w e r s a c h

a u r e lia n i z K y zik o s. P o d tr z y m u ją go d w a w s k a z a n e w c z e śn ie j a rg u m e n ty :

m ie jsc e p r o d u k o w a n ia m o n e t z ty m w y o b ra ż e n ie m - w m e n n ic y n a jb liż sz e j t e a tr o w i d z ia ła ń F lo r ia n a , o ra z s k a la ic h e m ito w a n ia - liczbow o d o m in u ją o n e w ze sp o le m o n e t te g o w ładcy. P rz y ją ć m o ż n a , że w ła ś n ie w tr e ś c ia c h m o n e t co n c o rd ia m ilitu m s ta r a n o się o d d a ć in d y w id u a ln e p rz y m io ty F lo r ia ­ n a . To w o jo w n ik o b d a rz o n y m o c ą z w y c ię ż a n ia , co sy m b o liz o w a ła p o s ta ć Victo- r ii i je j g e s t a p r o b a ty w o b ec im p e r a to r a . N a w e t je d n a k n a ty m in d y w id u a li­ z u ją c y m c e s a r z a e le m e n c ie ow ego w iz e r u n k u z a c ią ż y ły o k o liczn o ści, w ja k ic h o b e jm o w a ł o n rz ą d y . To p rz e c ie ż - co s y g n a liz o w a ła le g e n d a m o n e ta r n a - w ła d c a z a le ż n y od w s p a r c ia w o jsk o w y ch i ic h z n im „zgody”.

S u m m ary

T h e 7 0 s o f th e 3rd c e n tu r y a r e d is tin g u is h e d b y s e v e re c o m p e titio n for th e im p e r ia l p u r p le : o v e r a d o z e n p e o p le w e re t r y in g to a c q u ir e it. S u c h a s itu a tio n r a is e s q u e s tio n s a b o u t th e m e a s u r e s a d o p te d a t th e c r itic a l m o ­ m e n t o f ta k i n g o v e r th e p o w e r w ith t h e in te n tio n to c o n s o lid a te it, a m o n g o th e r s a b o u t th e m e a n s d r a w n fro m th e s p h e r e o f id eo lo g y a s fo r e x a m p le th e e m p e r o r ’s a u to c r e a tio n . A fte r a ll - a p a r t fro m th e a r g u m e n t o f force, o b v io u s a n d n e c e s s a r y in th e c o n te m p o ra ry r e a lity - m o re s u b lim e a r g u ­ m e n ts to ju s tif y th e a ttr a c tiv e n e s s o f th e n e w -e le c te d w e re r e a c h e d for. T h e is s u e w a s d is c u s s e d w ith th e focus o n th e im a g e o f F lo r ia n , c r e a te d o n th e im p e r ia l co in a g e.

T h e k e y to d e te c t th e s e “l a y e r s ” i n th e e m p e r o r ’s im a g e , fo rc e d b y th e c ir c u m s ta n c e s , o f a s s u m in g a u th o r ity , w ith th e t r a d i t i o n h a n g in g o v e r th e m , a n d to fin d o u t a n in d iv id u a l d im e n s io n i n i t w a s to t a k e th e fo llo w in g s te p s:

45 S. Estiot, Les ateliers de Serdica et de Cyzique sous le règne de Tacite (275-276 ap.

J.-C.): problèmes d’attribution, „Schweizer Münzblatter” 36 (1986), s. 1-7; eadem, Monnaies de l’Empire..., s. 425-426; RIC 5/1, Tacitus, nr 208; por. H.-G. Pflaum, Réattribution à Serdica de monnaies de Tacite autrefois classées à Cyzique, „Bulletin de la Société Française de Numisma­

tique“ 17/2 (1962), s. 120-121.

46 S. Estiot, Monnaies de l’Empire..., s. 404.

47 Powtórzono później ów pomysł w mennictwie Probusa - RIC 5/1 Probus, nr 907-908. 48 Por. uwagi odnośnie do istoty kryterium innowacyjności, jakie formułuje W. Kaczano- wicz, Aspekty ideologiczne..., s. 14; idem, Probus the emperor..., s. 26.

1) a t t a c h t h e m o n e ta r y ty p e s to b r o a d e r th e m a tic c a te g o rie s , 2) d e te r m in e th e ty p o lo g ic a l s t r u c t u r e o f t h e is s u e s o f th e R o m a n em o- e r o r s p e r c e n t, b a s e d o n th e a n a ly s is o f th e c o n te n t o f th e m o n e ta r y tr e a s u r y , 3) c o m p a re th e h ie r a r c h y o f th e t h e m a tic c a te g o rie s a n d m o n e ta r y ty p e s in th e c o in a g e o f F lo r ia n a n d o th e r s e m p e ro rs . T h e m a t e r i a l co m in g fro m a d o z e n (12) o f m o n e ta r y t r e a s u r i e s p ro v id e d t h e b a s is fo r th e p r e s e n t c o n s id e ra tio n s . T h e y c o m p ris e 778 F lo r ia n s ’ a u re lia -

n i. T h e co lle c tio n o f 4 4 950 co in s (a n to n in ia n i-a u r e lia n i) m in te d in th e tim e s

o f Q u in tillu s , A u r e lia n , T a c itu s a n d P ro b u s is th e m a t e r i a l fo r r e tr o s p e c tio n a n d c o m p a riso n .