• Nie Znaleziono Wyników

Beneficjum (beneficium) w źródłach prawa rzymskiego

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Beneficjum (beneficium) w źródłach prawa rzymskiego"

Copied!
12
0
0

Pełen tekst

(1)

Renata Świrgoń-Skok

Beneficjum (beneficium) w źródłach

prawa rzymskiego

Studia Prawnoustrojowe nr 7, 229-239

(2)

2007 R e n a t a Ś w i r g o ń - S k o k R zeszów

B en eficju m (b e n e fic iu m )

w źró d ła ch p ra w a r z y m sk ie g o

P rz e d m io te m n in ie js z e g o o p ra c o w a n ia j e s t p rz e d s ta w ie n ie k ró tk ie j c h a r a k te r y s ty k i beneficjów w y stę p u ją c y c h w źró d ła c h p ra w a rz y m sk ieg o i sto so w an y c h w lite r a tu r z e ro m a n isty c z n e j o raz k la sy fik a c ja p ojęcia b en e fi­

c iu m w o p a rc iu o za ch o w a n e ź ró d ła p ra w a rz y m sk ieg o o ra z l ite r a tu r ę ro-

m a n isty c z n ą .

Z n aczen ie te r m in u b e n e fic iu m w sło w n ik a c h ła ciń sk o -p o lsk ich j e s t ró ż ­ ne. M iędzy in n y m i M a r ia n P le z ia o k re ś la b en e fic iu m ja k o d obry czyn lu b u cz y n ek , z a s łu g ę 1. D ru g ie zn a cze n ie tego te r m in u po d aje ja k o dobro, k tó re się k o m u ś w y św iad c za i k tó re w życiu p ry w a tn y m m o ż n a n a z w a ć d ob ro ­ d ziejstw e m , ła s k ą lu b dow odem ła sk i, czy te ż u p rz ejm o śc ią, pom ocą o raz p rz y s łu g ą lu b u s łu g ą . N a to m ia s t w życiu p u b liczn y m o k re ś la je ja k o w y ró ż­ n ie n ie , a w a n s, p rzyw ilej lu b u p ra w n ie n ie , a ta k ż e n a d a n ie (n a d z ia ł) g r u n tu lu b d aro w izn ę. K o lejn y m z n a c z e n ie m t e r m in u b en e fic iu m , ja k ie p od aje M. P le z ia w S ło w n ik u ła c in y śred n io w ieczn ej w Polsce, j e s t d obrod ziejstw o p ra w a , czyli korzy ści w y n ik a ją c e d la kogoś z p rz e p is u p ra w a . P o n a d to w śre d n io w ie czu te r m in b e n e fic iu m m ógł ozn aczać jeszcze b en e ficju m fe u ­ d a ln e lu b k ościelne, czyli u rz ą d k o ścieln y lu b św ieck i w ra z z jeg o u p o saże- n ie m 2.

Z ko lei J a n u s z S o n d el w S ło w n ik u ła c iń sk o -p o lsk im d la p r a w n ik ó w

i h is to ry k ó w 3 o k re ś la b e n e fic iu m ja k o d o b ro d ziejstw o , ła s k ę , sp rz y ja n ie

i p rz y słu g ę albo przyw ilej lu b pom oc, a ta k ż e opiekę i o chronę o ra z korzyść, n a d a n ie g ru n tu , w y ró ż n ien ie lu b a w a n s czy te ż p ie rw sz e ń stw o . P o z a ty m ro z ró ż n ia n a s tę p u ją c e ro d z aje beneficjów : b en e fic iu m a b s tin e n d i - d o b ro ­

1 M. P le z ia , S ło w n ik ła c iń sk o -p o lsk i, W a rsz a w a 1959, t. I, s. 358; S ło w n ik ła c in y śr e d n io ­

w ieczn ej w P olsce, pod re d . M. P le zi, W a rs z a w a 1958, t. 1, z. 7, s. 1 0 7 0 -1 0 8 0 .

2 M. P le z ia , S ło w n ik ła c in y śr e d n io w ie c z n e j..., s. 1079 i n.

(3)

dziejstw o w s trz y m a n ia się od objęcia zadłu żo n eg o s p a d k u , b e n e fic iu m aeta-

tis - u p e łn o le tn ie n ie , b e n e fic iu m a u re o ru m a n n u lo r u m - p ra w o n o sz e n ia

złotego p ie rś c ie n ia p rz y słu g u ją c e w oln o u ro d zo n y m R zy m ian o m , b en e fic iu m

c e d e n d a ru m a c tio n u m - d o b ro d z ie jstw o o d s tą p ie n ia p o w ó d z tw a, benefi- c iu m co m p eten tia e - u p ra w n ie n ie do z a tr z y m a n ia p rz ez d łu ż n ik a części

m a ją tk u p o trze b n eg o do n a le ż y te g o u trz y m a n ia , b e n e fic iu m d iv is io n is - d o b ro d z ie jstw o p o d z ia łu , b e n e fic iu m e x c u ssio n is r e a lis - d o b ro d z ie jstw o w y łą c z e n ia rzeczow ego, b e n e fic iu m excu ssio n is sive o r d in is - d o b ro d ziej­ stw o w cześniejszej sk a rg i, b en e fic iu m in v e n ta r ii - do bro d ziejstw o in w e n ta ­ rz a , b en e fic iu m iu r is - d obrodziejstw o p ra w a o raz b e n e fic iu m p e rso n a le - przy w ilej o so b isty i reale - przyw ilej rzeczowy, p o n a d to b e n e fic iu m separa-

tio n is b o n o ru m - d obrodziejstw o o d d z ie le n ia m a ją tk u spad ko w ego od w ła ­

snego m a ją tk u d ziedzica, a ta k ż e b en e fic iu m ec clesia stic u m - u rz ą d k o ­ ścieln y z z a p ew n io n y m dochodem , b en e fic iu m iu r is p a tr o n a tu s - k o śc ie ln a p re b e n d a n a d a n a p rz ez p a tro n a , czy też b e n e fic iu m m a n u a le - p re b e n d a , k tó r ą n a d a ją c y m oże w k aż d ej chw ili o d eb rać4.

W ję z y k u p ra w n ic z y m te r m in b e n e fic iu m (d o brod ziejstw o , p rzy w ilej) o zn a c z a p ew n e p ra w a lu b k orzy ści p ra w n e p rz y z n a w a n e p rz ez p rz e p isy p ra w a albo c e s a rz a lu b m a g is tr a tu r y po szczególnym osobom lu b g ru p o m osób, a ta k ż e osobom p ra w n y m czy n a w e t cały m p ro w in cjo m 5.

W o p a rc iu o ź ró d ła p ra w a rz y m sk ieg o o ra z li te r a t u r ę ro m a n is ty c z n ą m o ż n a w yróżn ić n a s tę p u ją c e ro d z aje beneficjów :

1) b en e ficja u m ieszczo n e w źró d ła c h p ra w a rz y m sk ieg o ,

2) b en e ficja w y stę p u ją c e w y ra ź n ie w rz y m s k ic h te k s ta c h p ra w n iczy c h w p o sta c i in s ty tu c ji p ra w n e j,

3) b en e ficja z n a jd u ją c e się w te k s ta c h p ra w a rz y m sk ieg o sam o d zie ln ie w ogólnym z n a c z e n iu ‘p rz y w ile j’, ‘d o b ro d ziejstw o ’ lu b ‘ła s k a ’, a ta k ż e ‘k o ­ rz y ść’, ‘p rz y słu g a ’ o raz ‘o p ie k a ’ lu b ‘o ch ro n a’,

4) b en e ficja w y stę p u ją c e w lite r a tu r z e ro m a n isty c z n e j,

5) b en e ficja sto so w an e w lite r a tu r z e z o k re śle n ie m te k s tu źródłow ego, w k tó ry m d a n y te r m in się z n a jd u je i s k ą d z o sta ł p rz e n ie sio n y do lite ra tu ry ,

6) b en e ficja u tw o rz o n e n a p o d sta w ie źród eł p ra w a rz y m sk ieg o , k tó re je d n a k b e z p o śred n io ta k ie g o te r m in u lu b zw ro tu n ie z a w ie ra ją , a w y s tę p u ­ ją c e w lite r a tu r z e ro m a n isty c z n e j,

7) b en e ficja z n a n e lite r a tu r z e , a u tw o rz o n e w p ó źn iejszy m czasie (np. p rz ez g lo sato ró w lu b k o m e n ta to ró w ), k tó re je d n a k znaczeniow o o d p o w ia­ d a ją p ra w u rz y m sk ie m u .

4 Ib id e m , S ło w n ik .., s. 105 i n.

(4)

I. W źró d ła c h p ra w a rz y m sk ieg o (In s ty tu c je G a iu s a , K od eks, D ig e s ta i In s ty tu c je J u s ty n ia n a ) te r m in b e n e fic iu m w y stę p u je jak o :

- b e n e fic iu m a b s tin e n d i, czyli p rz y z n a n y p rz ez p r e to r a dziedzicow i k o ­ n ie c z n e m u p rz y w ile j w s tr z y m a n ia się od o b ję c ia z a d łu ż o n e g o s p a d k u (D. 29.2.71.4 U lpian);

- b e n e fic iu m a e ta tis (u p e łn o le tn ie n ie ) m ożem y o d n aleź ć w n a s tę p u ją ­ cych fra g m e n ta c h a u to r s tw a S caevoli (D. 34.3.26), M a c e ra (D. 49.8.1.2), U lp ia n a (D. 4.1.6; D. 4.4.7.5; D. 4.4.47; D. 49 .14 .4 5.1 4) i M o d e s tin u s a (D. 4.4.29.2), a ta k ż e k o n s ty tu c ja c h c e s a rz a G o rd ia n a (C. 2.23.1) o raz D io­ k le c ja n a i M a k sy m ia n a (C. 2.26.1; C. 2.39.2; C. 3.29.6);

- b e n e fic iu m a u re o ru m a n n u lo r u m , tj. p ra w o (przyw ilej) n o s z e n ia zło­ teg o p ie rś c ie n ia p rz y s łu g u ją c e w o ln o u ro d z o n y m R z y m ia n o m w y stę p u je w te k s ta c h a u to r s tw a P a p in ia n a (D. 40.10.1 i 2) i T ry p h o n ia n a (D. 2 7.1.44.1 i 2; D. 48.5.43[42]) u m ieszc zo n y ch w D ig e sta c h ju s ty n ia ń s k ic h o ra z k o n s ty ­ tu cji c e sa rz y D io k lecja n a i M a k s y m ia n a (C. 6.8.2);

- b en eficiu m b o noru m p o ssessio n u m , o k tó ry m pisze G a iu s w D. 38.2.30 z k sięg i d ru g iej k o m e n ta r z a do e d y k tu p r e to r a m iejsk ieg o i po leg ające n a p rz y w ile ju w p ro w a d z e n ia d zied z ica p ra w a p re to rs k ie g o w p o s ia d a n ie m a ­ j ą t k u sp adkow ego p rz ez p re to ra ;

- ben eficiu m c o n stitu tio n is, czyli dob ro d ziejstw a n a d a w a n e p rzez c e sa­ rzy w sw oich k o n sty tu cjach (C. 8.56.1.2 F ilip A rab; C. 6.30.22.14a J u s ty n ia n );

- b e n e fic iu m ed icti p erp e tu i, tj. p rzy w ileje n a d a n e w e d ic tu m p e r p e tu ­

um , w y s tę p u ją w k o n s ty tu c ja c h (C. 2.26[25].1 i C. 2.33[32].1) c e sa rz y D io­

k le c ja n a i M a k s y m ia n a o raz G o rd ia n a III (C. 5.71.2 i C. 6.10.1);

- b e n e fic iu m genera le, czyli p rz y w ile j ogólny, o k tó ry m m o w a j e s t w k o n sty tu c ji c e sa rz y W a le n ty n ia n a II i T eodozjusza I (C. 9.46.9);

- b en e fic iu m im m u n ita tis , o zn a czający p rzyw ilej zw o ln ie n ia z ciężaró w p u b liczn y ch (C. 1.5.7 Teodozjusz II i W a le n ty n ia n III);

- b en e fic iu m iu ris, czyli d obro d ziejstw o p ra w a w y stę p u je w e fr a g m e n ­ ta c h D. 50.17.68 i 69 a u to r s tw a P a u lu s a o ra z k o n s ty tu c ji A rk a d iu s z a i H o ­ n o riu s z a z 396 r. (C. 9.49.9.3);

- b en e fic iu m iu r is p ra e to r ii (d o b ro d ziejstw a p ra w a p re to rsk ie g o ) od­ n a jd z ie m y w n a s tę p u ją c y c h te k s ta c h z a w a rty c h w D ig estac h : D. 2.1.4 G a- ius; D. 4.4.30; D. 37.10.11; D. 38.9.2 a u to rs tw a P a p in ia n a ; D. 39.1.13.2 J u l i a ­ n u s; D. 39.2.15.35 U lp ia n u s; D. 46.5.8 P a p in ia n u s ; D. 47.6.1.1 U lp ia n u s oraz w k o n sty tu c ji c e s a rz a D e cju sza C. 6.58.3.1;

- b e n e fic iu m leg is, czyli dobro d ziejstw o u staw y , w y stę p u je we fra g m e n ­ ta c h a u to rs tw a : L a b e o n a (D. 19.1.50), T e re n tiu s a (D. 23.2.48) i G a iu s a (D. 35.1.63,1) oraz dw óch te k s ta c h P a p in ia n a (D. 3 5.1.74 i D. 37.5.21) i U lp ia n a (D. 4.1.66 i D. 24.2.11.2), a ta k ż e k o n s ty tu c ja c h A le k s a n d ra S e w e ­ r a (C. 6.3.8[9]), Z en o n a (C. 5.27.5.1) i J u s t y n ia n a (C. 1.3.54[53]);

6 D. 4.1 .6 (U lp ia n u s lib ro tertio d e cim o a d d ic tu m ) — w y s tę p u ją c e w ty m te k ś c ie s fo rm u ­ ło w a n ie b e n eficiu m leg is sta n o w i w ypow iedź J u l i a n a c y to w a n ą p rzez U lp ia n a .

(5)

- b e n e fic iu m legis A p u leia e, p rzy w ilej n a d a n y p rz ez lex A p u le ia de

s p o n s u , w ed le k tó reg o w p rz y p a d k u is tn ie n ia k ilk u poręczycieli ze sp on sio

lu b fid e ip ro m issio , je ż e li je d e n z n ic h w y k o n a ł zob o w iązan ie w w ięk szy m z a k re sie , n iż w y n ik ało to z jeg o części, p rz y słu g iw a ło m u p ra w o re g re s u w zg lęd em p o zo stały c h poręczycieli (G ai. 3.122);

- b e n e fic iu m legis C orneliae, o k tó ry m p isa ł G a iu s w G ai. 3.124 o raz ce sa rz e D io k lecjan i M a k s y m ia n w C. 2.54(53).5 i C. 6.58.8 - p rzyw ilej, k tó ry o g ra n ic z a ł w ysokość z a c ią g a n y c h zob ow iązań m ięd zy ty m i sa m y m i oso b am i w d a n y m rok u ;

- b e n e fic iu m le g is F a lc id ia e , cz y li p rz y w ile j o g r a n ic z a ją c y w y s o ­ k ość leg ató w do je d n e j cz w arte j sp a d k u , tzw. k w a r ta falcy d y jsk a. M ow a j e s t o n im w te k s ta c h z a w a rty c h w D ig e sta c h 7 o raz k o d ek sie ju s ty n ia ń -

s k im 8;

- b e n e fic iu m legis J u lia e de bo n is ce d e n d is, czyli p rzy w ilej o d s tą p ie n ia m a ją tk u (cessio b o n o ru m ) n a rzecz w ierzy cieli p rz ez n ie w y p łac aln eg o d łu ż ­ n ik a , o k tó ry m j e s t m o w a w k o n sty tu c ji c e sa rz y D io k lecja n a i M a k s y m ia n a (C. 7.71.4);

- b e n e fic iu m m a n u m is s io n is , tj. do b ro d ziejstw o w y zw o len ia m o ż n a o d n a le ź ć w t e k s t a c h a u t o r s t w a P a p i n i a n a (D . 4 0 .4 .5 0 .1 ) , P a u l u s a (D. 28.5.85[84]) i U lp ia n a (D. 1.1.4; D. 40.1.4.1) o ra z In s ty tu c ja c h J u s ty n ia - n ia we fra g m e n c ie I. 1.5pr;

- b e n e fic iu m m a r iti - przyw ilej odno szący się do m ożności z a w a rc ia m a łż e ń s tw a o d n a jd z ie m y w k o n s ty tu c ji C. 5 .4 .1 0 c e s a rz y D io k le c ja n a i M ak sy m ian a;

- b en e fic iu m o ra tio n is D. Severi, czyli przy w ilej n a d a n y w O ra tio c e s a ­ r z a S e p ty n iu s z a S e w e ra z 199 r. n .e., w p ro w a d z a ją c y z a k a z z b y w a n ia i z a s ta w ia n ia p rz ez o p iek u n ó w g ru n tó w w iejsk ich i p o d m iejsk ic h pod ry g o ­ re m n iew a żn o ści (C. 5.70.2 G ordian);

- b e n e fic iu m p e rso n a le - p rz y w ile je o so b iste w y s tę p u ją w te k s ta c h ju ry s tó w rz y m sk ic h u m ieszczo n y ch w D ig e s ta c h (D. 5.1.28.1; D. 24.3.13 - P a u lu s ; D. 17.2.63.1; D. 50.15.4.3 - U lp ia n u s ; D. 42 .1.29 - M o d estin u s), I n s ty tu c ja c h (I. 2.19,6) o ra z k o d e k sie ju s ty n ia ń s k im (C. 1.23.4 - K o n ­ sta n ty n );

- b e n e fic iu m p r in c ip a le (im periale, n o stru m ), tj. p rzy w ileje c e sa rsk ie (d o b ro d ziejstw a n a d a n e p rz ez c e sa rz y rz y m sk ich ), o k tó ry c h p is a li p ra w n i­

7 D. 3 5 .2 .2 7 ; D. 3 5 .2 .9 4 - S caev o la; D. 29.4 .1 8 ; D. 34.9 .2 3 ; D. 35.2 .7 7 ; D. 3 6 .1 .6 5 (6 3 ) - G a iu s ; D. 3 5 .2 .9 0 - F lo r e n tin u s ; D. 31.6 7 .1 ; D. 3 4 .9 .1 5 ; D. 3 5 .2 .1 9 - P a p in ia n u s ; D. 22.6 .9 .5 i 6; D. 3 4 .9 .5 .1 9 ; D. 3 5 .1 .4 3 .3 ; D. 3 5 .2 .1 8 p r; D. 3 5 .2 .2 .2 - P a u lu s ; D. 35.2 .4 7 ; D. 3 6 .1 .1 7 (1 6 ).9 - U lp ia n u s ; D . 35 .2 .8 9 M a rc ia n u s ; D . 35.2.58; D . 35 .2 .5 9 - M o d e stin u s). 8 C . 6 .5 0 .8 .1 - A le k s a n d e r S e w e r; C. 6 .5 0 .1 0 - G o r d ia n II I ; C. 6 .3 0 .2 2 .4 i 14c; C . 6.50.18(2) - J u s ty n ia n .

(6)

cy rz y m scy 9 o ra z c e sa rz e w sw oich k o n s ty tu c ja c h 10, a ta k ż e te r m in te n z n a la z ł się w In s ty tu c ja c h ju s ty n ia ń s k ic h (I. 3.9.12; I. 3.7.4 i I. 2.7.4);

- b en e fic iu m rescrip ti - o d o b ro d z ie jstw ie n a d a n y m p rz ez c e sa rz y Wa- le n ty n ia n a i W a le n sa w re sk ry p c ie m o w a j e s t w C. 4.60.1;

- b e n e fic iu m re stitu tio n is , tj. do b ro d ziejstw o p rz y w ró c e n ia do s ta n u p o p rzed n ieg o - p is a ł o n im P a u lu s we fra g m e n c ie D. 4 .4.23 sw ojego k o m e n ­ t a r z a do e d y k t u p r e t o r s k i e g o o r a z c e s a r z G o r d i a n (C . 2 .2 2 [2 1 ].2 ; C. 2.53[52].3), D io k lecja n i M a k sy m ia n (C. 2.43[42].3.3) o ra z K o n s ta n ty n (C. 2.53[52].5.1);

- beneficum sen a tu s consulti, czyli przyw ileje n a d a n e przez u chw ały s e n a ­ tu , znajdziem y w te k s ta c h ju ry stó w rzym skich (D.16.1.24.2 P a u lu s; D. 27.10.9 N e ratiu s; D. 38.17.2.14 i 20 U lpian; D. 38.17.10 P om ponius; D. 49.14.38pr P a p in ia n ) oraz k o n sty tu cjach cesarsk ich (C. 4.29.9 G ordian III; C. 4.29.10 Filip A rab; C. 4.29.12 W alerian i G allien; C. 9.46.2 A lek san d er Sewer);

- b e n e fic iu m speciale, czyli szc zeg ó ln e p rz y w ile je o d n a le ź ć m o ż n a w n a s tę p u ją c y c h k o n s ty tu c ja c h u m ieszc zo n y ch w: C. 10.43(44).4 J u s ty n ia n ; C. 11.15(16).1.1 Leon; C. 11.22(23).2 A rk a d iu sz i H o n o riu sz ; C. 12.24(23).7 G ra cjan , W a le n ty n ia n II i Teodozjusz I.

I I . K o lejn ą k a te g o rię s ta n o w ią b en e ficja w y stę p u ją c e w te k s ta c h p ra w a rz y m sk ieg o w p o sta c i in s ty tu c ji p ra w n e j. N ie zaw sze u m ieszc zo n y we fr a g ­ m e n ta c h źródłow ych te r m in b e n e fic iu m w y stęp o w a ł w c h a ra k te r z e i n s t y tu ­ cji p ra w n e j, c z a sa m i o zn a cza ł ty lk o p ew n e p ra w a lu b ko rzy ści p ra w n e p rz y z n a w a n e p rz ez p rz e p isy p ra w a lu b m a g is tr a tu r y albo c e s a rz a p o szcze­ gólnym osobom lu b g ru p o m osób czy też prow incjom .

O p rz y w ile ja c h m ając y ch c h a r a k te r ogólny, n a p o d sta w ie k tó ry c h z o s ta ­ ły u k s z ta łto w a n e in s ty tu c je p ra w n e , m o żem y m ów ić w p rz y p a d k u :

- b e n e fic iu m a b s tin e n d i (p rz y z n a w a n e g o p rz ez p r e to r a dziedzicow i k o ­ n ie c z n e m u p rz y w ile ju w s trz y m a n ia się od o bjęcia zad łu ż o n eg o sp a d k u ) D .29,2,71,4;

9 D. 1 .2 .2 .4 8 i 4 9 P o m p o n iu s; D. 1.4.3 J a v o le n u s ; D. 1.7.46 U lp ia n ; D. 2.1 .5 J u lia n u s ; D. 3.2 .4 .1 ; D. 4.4.11.2; D. 4 .6 .3 8 p r; D. 2 4 .1 .3 2 .9 i 16; D. 2 7 .1 .9 - U lp ia n ; D. 2 7 .9 .2 P a u lu s ; D. 2 9 .2 .9 8 S caev o la; D. 3 5 .2 .9 2 M acer; D. 3 6 .1 .1 2 P o m p o n iu s; D. 3 8 .1 7 .1 .4 U lp ia n ; D. 40.11.3 S caev o la; D. 4 2 .1 .4 1 .2 P a u lu s ; D. 4 5 .3 .1 8 p r P a p in ia n u s ; D. 4 5 .8 .1 9 .8 .1 2 U lp ia n ; D. 48 .2 .1 2 .1 V e n u le iu s S a t u r n i n u s ; D . 4 9 .1 4 .1 3 .6 i 8 P a u l u s ; D . 4 9 .1 4 .1 5 .3 J u n i u s M a u r ic ia n u s ; D. 4 9 .1 4 .1 6 U lp ia n u s ; D. 4 9 .1 4 .3 2 M a rc ia n u s ; D. 4 9 .1 4 .4 2 .1 V alen s; D. 4 9 .1 4 .4 9 P a u lu s ; D. 50.5.11 H e rm o g e n ia n u s ; D. 5 0 .1 5 .1 .1 U lp ia n ; D. 50.1 7 .1 9 1 C e lsu s. 10 C. 1.3 .5 4 (5 3 ).4 i 7 J u s ty n i a n ; C. 1.23.7 Z enon; C. 1.24.1 A rk a d iu s z i H o n o riu sz ; C. 2.7.15 L eo n I; C. 2 .4 4 .2 K o n s ta n ty n ; C. 2 .4 4 .4 J u s ty n i a n ; C. 2 .5 3 (5 2 ).5 K o n s ta n ty n ; C. 3.2 3 .2 ; C. 3 .2 5 .1 .2 - T eodozjusz II i W a le n ty n ia n III; C. 3 .2 8 .3 4 .1 ; C. 4 .6 5 .3 5 .1 - J u s t y ­ n ia n ; C. 5 .4 .2 3 .1 J u s ty n i a n ; C. 5 .6 .7 D io k lec jan i M a k s y m ia n ; C. 5 .2 7 .6 .1 A n a s ta z ju s z ; C. 5 .5 1 .1 3 .1 J u s ty n i a n ; C. 6.1.5 K o n s ta n ty n ; C. 6.8 .2 D io k lec jan i M a k s y m ia n ; C. 6 .3 0 .2 2 .1 2 i 14 J u s ty n i a n ; C. 6 .5 6 .4 G ra c ja n , W a le n ty n ia n II i T eodozjusz I; C. 7 .6 3 .5 .1 i 4c J u s ty n ia n ; C. 8 .4 8 (4 7 ).9 D io k lec jan i M a k s y m ia n ; C. 9 .2 3 .2 (1 ) K a r a k a lla ; C. 1 0 1 .6 .1 2 T eodozjusz II; C. 117 (8).13 T eodozjusz II i W a le n ty n ia n III.

(7)

- b en e fic iu m a u re o ru m a n n u lo r u m (p ra w a n o s z e n ia złotego p ie rś c ie n ia p rz y słu g u jąc eg o w olno u ro d z o n y m R zy m ian o m ) D .40,10,1i2; D .27,1,44,1i2; D .48,5,43(42); C .6,8,2;

- b en e fic iu m b o n o ru m p o ss e ss io n u m (przyw ilej w p ro w a d z e n ia d zied z i­ ca p ra w a p re to rsk ie g o w p o s ia d a n ie m a ją tk u sp adk ow ego p rz ez p re to ra );

- b en e fic iu m legis A p u le ia e (p rzy w ileju , w ed le k tó reg o w p rz y p a d k u is tn ie n ia k ilk u poręczycieli ze sponsio lu b fid e ip r o m is s io , je ż e li je d e n z n ich w y k o n a ł zobow iązan ie w w ięk szy m z a k re s ie niż w y n ik ało to z jego części, p rz y s łu g iw a ło m u p ra w o r e g r e s u w z g lę d e m p o z o s ta ły c h p o rę c z y c ie li) G ai.3,122;

- b e n e fic iu m legis F a lcid ia e (p rzy w ileju o g ra n iczająceg o w ysokość le ­ g a tó w do je d n e j cz w arte j s p a d k u tzw. k w a rty falcy d y jsk iej)11;

- b en e fic iu m legis J u lia e de bo n is ced en d is ( u p r a w n ie n ia o d s tą p ie n ia m a ją tk u (cessio b o n o ru m ) n a rzecz w ierzycieli p rz ez n ie w y p łac aln eg o d łu ż ­ n ik a ) C.7,71,4;

- b e n e fic iu m o ra tio n is D. S e v e ri (p rzy w ileju w p ro w ad zająceg o za k a z z b y w a n ia i z a s ta w ia n ia p rz ez o p iek u n ó w g ru n tó w w iejsk ich i p o d m iejsk ic h pod ry g o rem n iew ażn o ści) C .5,70,2.

O d n o śn ie do p o zo stały c h beneficjów , k tó re w y s tę p u ją w źró d ła c h p ra w a rz y m sk ieg o , n a d a w a ły one ty lk o p ew n e p ra w a lu b u p ra w n ie n ia p o je d y n ­ czym osobom lu b g ru p o m osób albo prow incjom .

I I I . P o z o s ta łą g ru p ę te k stó w źródłow ych sta n o w ią fragm en ty , w k tó ry ch te rm in , b e n e fic iu m sam o d zie ln ie w y stę p u je w ogólnym z n a c z e n iu p rzyw ilej, dobro d ziejstw o lu b ła sk a .

S ą to te k s ty p ra w n ik ó w rz y m sk ic h u m ieszc zo n e p rz ez k o m p ila to ró w w D ig e s ta c h ju s ty n ia ń s k ic h 12 o ra z k o n s ty tu c je c e sa rs k ie z a w a rte w K o d ek ­ s ie 13, a ta k ż e In s ty tu c ja c h G a iu s a (G ai. 3.56) i In s ty tu c ja c h ju s ty n ia ń s k ic h (I. 2 .6 p r; I. 2.7.2; I. 3.1.9; I. 3.1.11).

T e rm in b e n e fic iu m w y stę p u ją c y w a n a liz o w a n y c h te k s ta c h źródłow ych m o ż n a ró w n ież ozn aczać p e w n ą korzyść. W ta k im z n a c z e n iu b e n e fic iu m w y stę p u je m .in n . we fra g m e n c ie 3,34 In s ty tu c ji G a iu s a o raz w n a s tę p u ją ­ cych te k s ta c h p ra w n ik ó w rz y m sk ic h u m ieszc zo n y ch w D ig e s ta c h ju s ty n ia ń - sk ic h a u to r s tw a Q u in tu s a M u c iu sa S caevoli (D. 32.4 1p r), S a lv iu s a J u lia n u -11 Zob. p rz y p is 7 i 8. 12 D. 4 .6 .1 4 C a llis tr a tu s ; D. 2 3 .2 .5 0 M a rc e llu s ; D. 2 4 .3 ,6 4 .5 U lp ia n ; D. 2 9 .1 .3 U lp ia n ; D . 2 9 .1 .2 1 A f r ic a n u s ; D . 3 7 .1 .6 .1 P a u l u s ; D. 3 7 .4 .4 .3 P a u l u s ; D. 3 7 .4 .1 0 .6 U lp ia n ; D . 3 7 .4 .2 0 p r T ry p h o n ia n ; D . 3 7 .6 .8 P a p i n ia n ; D .3 7 .1 2 .1 U lp ia n ; D . 3 8 .2 .1 p r U lp ia n ; D . 3 8 .9 .1 .1 4 U lp ia n ; D. 3 8 .1 7 .1 0 p r P o m p o n iu s; D. 4 3 .2 0 .1 .4 3 U lp ia n ; D. 4 6 .6 .1 2 P a p in ia n ; D . 4 8 .19.33 P a p in ia n ; D. 5 0 .1 .1 .2 U lp ia n . 13 C. 1.3.5 2 .1 J u s ti n i a n u s ; C. 1.5.5.3 T h e o d o s iu s I I i V a le n tin ia n u s III; C. 1.27 .1 .1 i 8 J u s t i n i a n u s ; C . 2 .7 .2 7 J u s t i n u s ; C . 3 .1 .1 0 C o n s t a n t i n u s ; C . 6 .2 7 .1 7 J u s t i n i a n u s ; C. 10.52(53).1 A n to n iu s ; C. 11.74(75).5 T h e o d o s iu s II i V a le n tin ia n u s III; C. 1 2.7.2 Zeno; C. 12.20.4.1 Leo; C. 12.19.1.4 A n a s ta s iu s .

(8)

s a (D. 2 .1 4 .5 5 ), M a r c e llu s a (D. 3 7 .1 5 .3 ), T ry p h o n in u s a (D. 2 3 .3 .7 8 .2 ; D. 37.4.20.1), P a u lu s a (D. 13.6.17.3; D. 18.4.6; D. 36.6.7; D. 43.26.14), oraz D o m itiu s a U lp ia n u s a (D. 2.8.2.3; D .10.3.7.13; D. 11.6.1pr; D. 28.6.10.6; D. 37.4.8.14; D. 37.4.10.6; D. 39.2.40.1; D. 4 7.2 .46 pr), a ta k ż e w k o n s ty tu ­ cjach c e s a rs k ic h z a w a rty c h w k o d ek sie ju s ty n ia ń s k im C. 8.49(48).4 D io k le­ c ja n a i M a k sy m ia n a ; C. 3.28.27 i C. 12.47(46). 1.6 K o n s ta n ty n a W ielkiego; C. 1.23.5; C. 3.25.1.2; C. 11.42(43).3.1 o raz C. 11.74(75).5 c e sa rz y W alen ty - n ia n a II i T eodozjusza I W ielkiego; C. 8.51(50).20 H o n o riu s z a i T eodozjusza II; C. 1.2.14.1 i C. 1.2.14.9 c e sa rz y L eo n a I i A n te m iu s a ; C. 2.7.15 L eo n a I.

O k re śle n ie b e n e fic iu m w te k s ta c h źródłow ych p ra w a rz y m sk ieg o w y ­ stę p u je rów n ież ja k o ‘p rz y s łu g a ’. T ak ie zn a cze n ie b en e fic iu m o d n ajd zie m y w te k śc ie D. 16.3.24 a u to r s tw a P o m p o n iu sa . N a to m ia s t ja k o ‘o p ie k a ’ lu b ‘o c h ro n a ’ b en e fic ju m zn a la zło się we fra g m e n c ie D. 27.1.32 z k sięg i siódm ej

Q uaestio n es P a u lu s a .

IV. Z kolei w lite r a tu r z e ro m a n is ty c z n e j14 z o sta ły w y ró żn io n e n a s t ę p u ­ ją c e ro d z aje beneficjów :

1) b e n e fic iu m a b s tin e n d i - p rz y z n a n e p rz ez p r e to r a dziedzicow i k o ­ n ie c z n e m u dobro d ziejstw o w s trz y m a n ia się od objęcia zad łu żo n eg o sp a d k u ;

2) b e n e fic iu m c e d e n d a r u m a c tio n u m - d ob ro dziejstw o o d s tą p ie n ia po­ w ództw a, tj. u p ra w n ie n ie p o ręczy ciela do ż ą d a n ia od zaspokojonego w ierzy ­ c iela o d s tą p ie n ia m u w sz y stk ic h u p ra w n ie ń p ro c e su a ln y c h , ja k ie p o sia d a ł on w obec d łu ż n ik a głów nego;

3) b e n e fic iu m co m p eten tia e - u p ra w n ie n ie o so biste, p o leg ające n a ty m , że d łu ż n ik o d d ając m a ją te k w ierzycielow i, m ógł z a trz y m a ć jego część p o ­ tr z e b n ą do n ależ y teg o u trz y m a n ia ;

4) b e n e fic iu m d iv is io n is - dob ro d ziejstw o p o d ziału , czyli u p ra w n ie n ie po ręczy ciela lu b d łu ż n ik a so lid arn eg o do ż ą d a n ia od w ierzy ciela, ab y w r a ­ zie is tn ie n ia k ilk u poręczycieli lu b d łu żn ik ó w rozdzielił d łu g n a w szy stk ich ;

5) b e n e fic iu m excu ssio n is (lu b inaczej b en e fic iu m ex cu sio n is sive ordi-

n is a lb o b e n e fic iu m o r d in is ) - d o b ro d z ie js tw o w c z e ś n ie js z e j s k a r g i,

tj. u p ra w n ie n ie poręczyciela, istn ie ją c e w p ra w ie ju s ty n ia ń s k im , do d o m a ­ g a n ia się od w ierzy ciela , a b y te n n a jp ie rw s k a rż y ł d łu ż n ik a głów nego i p rz e p ro w a d z ił przeciw ko n ie m u egzekucję;

6) b e n e fic iu m in v e n ta r ii - d o b ro d z ie jstw o in w e n ta r z a p rz y s łu g u ją c e w e d łu g p ra w a ju s ty n ia ń s k ie g o dziedzicow i, k tó ry o b jąw szy s p a d e k chciał

14 Zob. m . in . A. B e rg er, E n cy clo p e d ic D ic tio n a r y o f R o m a n L a w , P h ila d e lp h ia 1953, s. 3 7 2 -3 7 3 ; M. K a se r, D a s R ö m is c h e P r iv a tr e c h t, t. 1, M ü n c h e n 1971, s. 639; K. K o lań cz y k ,

P ra w o rz y m s k ie , W a rs z a w a 200 1 , s. 499 i n; M. K u ry ło w icz, A. W iliń sk i, R z y m s k ie p r a w o p r y w a tn e , Z ak a m y c z e 2 0 0 1 , s. 365; W . L ite w s k i, R z y m s k ie p r a w o p r y w a tn e , W a rs z a w a 2003,

s. 468; id em , S ł o w n ik ..., s. 28 i n; P ra w o r z y m s k ie , S ło w n ik e n c y k lo p e d y c zn y , pod re d . W. W oło d k iew icza, W a rs z a w a 1986, s. 26; W. W ołodkiew icz, M. Z ab ło ck a, P ra w o rz y m s k ie .

(9)

o g ran iczy ć sw o ją odpow ied zialn o ść za d łu g i sp ad k o w e do fa k ty c zn ej w y so­ kości sp a d k u ;

7) b e n e fic iu m se p a ra tio n is b o n o ru m - d o brod ziejstw o o d d z ie le n ia m a ­

j ą t k u spad kow ego od w łasn eg o m a ją tk u dziedzica.

P o z a ty m W. L ite w s k i15 ro z ró ż n ia jeszcze b e n e fic iu m excu ssio n is p e r ­

so n a lis - dobro d ziejstw o w y łą c z e n ia p e rso n a ln e g o , co oznaczało, że z a s ta w ­

ca n ie b ęd ą cy d łu ż n ik ie m m ógł żą d a ć od z a s ta w n ik a , b y te n n a jp ie rw s k a r ­ ż y ł d ł u ż n i k a , o r a z b e n e fic iu m e x c u s s i o n is r e a l i s - d o b r o d z ie js tw o w y łą c z e n ia rzeczow ego, czyli u p ra w n ie n ie z a sta w c y do d o m a g a n ia się od z a s ta w n ik a , k tó ry m ia ł h ip o te k ę g e n e r a ln ą i szczegółow ą, ab y te n n a jp ie rw zasp o k o ił swoje p re te n s je ze szczegółow ej.

V. K o lejn ą k a te g o rię s ta n o w ią b en eficja, k tó re s ą sto so w an e w l i t e r a t u ­ rz e ro m a n isty c z n e j z o k re śle n ie m f r a g m e n tu źródłow ego, w k tó ry m d a n y te r m in się z n a jd u je i s k ą d p rz e n ió sł się do lite ra tu ry . O d no si się to do

b e n e fic iu m a b stin e n d i, czyli p rz y z n a w a n e g o p rz ez p r e to r a dziedzicow i k o ­

n ie c z n e m u p rz y w ile ju w s trz y m a n ia się od o bjęcia za d łu ż o n eg o sp a d k u . S fo rm u ło w an ie b e n e fic iu m a b s tin e n d i w y stę p u je w te k śc ie D. 29 .2.71 .4 a u ­ to r s tw a U lp ia n a , j a k rów n ież j e s t zw ro tem sto so w a n y m w lite ra tu rz e .

V I. N astęp n y m rodzajem s ą beneficja utw orzone n a podstaw ie źródeł p ra ­ w a rzym skiego, które je d n a k te rm in u beneficium jednoznacznie nie zaw ierają.

W y stęp u je to w p rz y p a d k u b e n e fic iu m in v e n ta r ii i b e n e fic iu m separa-

tio n is b o norum . W m a te r ia le źródłow ym o d n ajd zie m y te k s ty pośw ięcone

d o b ro d z ie jstw u in w e n ta r z a i d o b ro d z ie jstw u o d d z ie le n ia m a s y spad ko w ej od m a ją tk u sp adkobiercy, je d n a k ż e w y s tę p u ją one ta m pod in n y m i n a z w a ­ m i. S fo rm u ło w a n ie b e n e fic iu m in v e n ta r ii n ie w y s tę p u je b e z p o ś re d n io w źró d ła c h p ra w a rz y m sk ieg o . I n s ty tu c ja d o b ro d z ie jstw a in w e n ta r z a z o s ta ­ ła w p ro w a d z o n a p rz ez J u s t y n ia n a w k o n s ty tu c ji z 531 r., n a m ocy k tó rej sp a d k o b ie rc a , k tó ry w o k re ślo n y c h te rm in a c h sp o rz ą d z ił d o k ła d n y sp is d ó b r sp ad k o w y ch , o d p o w iad a ł z a d łu g i ty lk o w g ra n ic a c h w a rto śc i s p a d k u (C. 6.30.22 J u s ty n ia n ; I. 2 .1 9 .6 )16. J u s ty n ia n p isząc o d o b ro d z ie jstw ie in ­ w e n ta r z a w k o n sty tu c ji (C. 6.30.22) u ż y w a słow a: in v e n ta r iu m , w cześniej je d n a k pisze, że j e s t to d ob rodziejstw o p rz y z n a n e w s z y stk im p o d d a n y m

(sed n o stra b en evo len tia c o m m u n e o m n ib u s su b iectis im p erio no stro hoc p r a e s ta v it b e n e fic iu m - I. 2 .19 .6).

Rów nież b eneficium separationis bonorum w te k s ta c h źródłow ych w y stę­ puje pod in n y m i n az w am i (separationis com m o du m , iu s separationis,

separa-15 Zob. W. L ite w s k i, R z y m s k ie ..., s. 438; id e m , S ło w n ik ..., s. 29.

16 P o z a ty m J u s ty n i a n w C. 6 .3 0 .2 2 p rz e k a z u je in fo rm a cje o d o b ro d z ie jstw ie p rz y z n a n y m p rz e z c e s a r z a G o r d ia n a ż o łn ie rz o m , n a p o d s ta w ie k tó re g o o d p o w ia d a li o ni ty lk o z a d łu g i w g ra n ic a c h s p a d k u . J u s ty n i a n w idzi w ty m p o p rz ed z en ie jeg o b e n eficiu m in v e n ta r ii.

(10)

tio bonorum lub bonorum separatio albo separatio)11. W o k resie klasyczny m

oddzielenie m ajątk ó w było u d zielan e m .in. w yzw olonem u i u stan o w io n em u dziedzicem niew olnikow i i w te n sposób ograniczano jego odpow iedzialność za długi spadkow e jed y n ie do s p a d k u (Gai. 2.155). B en eficiu m separationis bono­

r u m d ostępne było jed y n ie d la w ierzycieli spadkow ych, a nie osobistych w ie­

rzycieli d łu ż n ik a (D. 42.6 - D e separationibus; C. 1.12 - De bonis auctoritate

iud icis p o ssid en d is seu v e n u m d a n d is et de sep ara tio nib us)18.

V II . K o lejn ą g ru p ę s ta n o w ią te ro d z aje beneficjów , k tó re z o sta ły stw o ­ rz o n e później (np. p rz ez g lo sato ró w lu b k o m e n ta to ró w ), je d n a k ż e zn a c z e ­ niow o o d p o w ia d a ją p ra w u i sło w n ictw u rz y m sk ie m u .

O d n o si się to do b e n e fic iu m c e d e n d a r u m a c tio n u m (d o b ro d ziejstw o p rz e le w u sk arg i), czyli u p ra w n ie n ia p rz y słu g u ją c e m u poręczycielow i do ż ą ­ d a n ia od w ierzy ciela cesji jego w ierzy teln o ści p rzeciw d łu żn ik o w i g łó w n e­ m u. W p ra w ie k la sy c z n y m ta k ie u p ra w n ie n ie początkow o p rz y słu g iw a ło ty lk o p rz y opiece, a później zostało ro z c ią g n ię te ta k ż e n a in n e s to s u n k i p ra w n e (G ai. 3.121; G ai. 4.2 2 )19. D opiero je d n a k J u s t y n ia n w p ro w ad ził ro z ­ w ią z a n ie g e n e ra ln e (Nov. 4.1 z 535 r.), n a p o d sta w ie k tó reg o poręczyciel m ógł zaw sze u z a le ż n ić z a p ła tę d łu g u do r ą k w ierzy ciela od o d s tą p ie n ia m u jego action es p rzeciw d łu żn ik o w i. We fra g m e n ta c h źródłow ych o d no szących się do in s ty tu c ji p rz e le w u s k a rg i n ie m a j e d n a k b e z p o śred n io u ży teg o sfo r­ m u ło w a n ia : b en e fic iu m c e d e n d a ru m a c tio n u m . W Nov. 4.1 J u s t y n ia n u ży w a je d y n ie zw ro tu : a ctio n ib u s sib i cessis.

P o d o b n a s y tu a c ja w y stę p u je w p rz y p a d k u b e n e fic iu m com p eten tia e, tj. u p ra w n ie n ia do p o z o sta w ie n ia d łu żn ik o w i k o n iecz n y ch śro d k ó w do życia. P oczątkow o p rzyw ilej te n w y stęp o w a ł p rz y cessio bo no ru m , k ied y to pozo­ sta w ia n o d łu żn ik o w i n ie z b ę d n e śro d k i do p rz e ż y c ia (I. 4.6.40). N a stę p n ie przy w ilej te n z o sta ł ro z szerz o n y n a d a lsz e k a te g o rie osób (m .in. m ę ż a p rz y zw rocie p o sag u , w sp ó ln ik ó w p rz y ro z lic zen iu z ty t u łu sp ółki, żo łn ierzy )20, k tó re z p ew n y ch p rz y czy n b ra n e były pod ochronę. Z a sto so w a n ie ta k ie g o p rz y w ile ju u m o ż liw ia ła tre ś ć fo rm u łk i procesow ej, gdzie p re to r u m ieszc zał n a k a z c o n d e m n a tio c u m taxa tione, czyli u p o w a ż n ia ł sędziego do z a s ą d z e n ia d łu ż n ik a ty lk o w g ra n ic a c h jeg o m ożliw ości (D. 5 0 .1 1 .1 1 3 p r P a u lu s). T akże

17 D. 4 2 .6 .1 .1 0 ; D. 4 2 .6 .1 .3 - U lp ia n ; D. 4 2 .6 .5 P a u lu s ; C. 7 .7 2 .2 G o rd ia n ; D. 4 2 .6 .6 p r i 1 J u lia n u s ; C. 7.72.7 D io k lec jan i M a k sy m ia n .

18 W ięcej n a te m a t b e n e fic iu m s e p a r a tio n is b o n o r u m zob. W. B o ja rs k i, S e p a r a tio bo n o ­

r u m , [w:] K sięg a P a m ią tk o w a k u czci P ro feso ra L e o p o ld a S tec kie g o , T o ru ń 1997, s. 603 i n.

19 Zob. jeszc ze n a s tę p u ją c e te k s ty źródłow e od n o szące się do tzw. b e n eficiu m c e d e n d a ru m

a c tio n u m : D .11,2,2 P a p in ia n u s ; D. 17.1.28; D. 17.1.29.3 - U lp ia n u s ; D. 20.5.2; D. 21.2.65 -

P a p in ia n u s ; D. 27.3.1.12; D. 27.3.11; D .27.3.13; - U lp ia n u s ; D. 27.3.21 P a p in ia n u s ; D. 46.1.13; D. 46.1.17 - J u lia n u s ; D. 46.3.95.10 P a p in ia n u s ; C. 5.52.2 K a rin u s i N u m e ria n ; C. 5.58.2 K a ra- k a la ; C. 7.55.1 A le k s a n d e r Sew er; C. 8.4 0 (4 1 ).2 p r D io k lecjan i M a k sy m ian ; C. 8.41(40).11 A lek ­ s a n d e r Sew er; C. 8.41(40).14.1 G o rd ian ; C. 8.41(40).21 D io k lecjan i M a k sy m ian .

20 Co do teg o p rz y w ile ju zob. ta k ż e : G a i..2.155; D. 4 2 .3 .4 p r; D. 42 .3 .6 ; D. 4 2 .3 .8 - U lp ia n u s .

(11)

w te k s ta c h d ając y ch d łu żn ik o w i u p ra w n ie n ie do p o z o sta w ie n ia m u n ie z b ę d ­ n y c h środków do życia n ie z n a la z ł się zw rot: b e n e fic iu m co m p eten tia e (G ai. 4.5 1 -5 2 ). J a k p o d aje K. K o la ń c z y k te rm in te n n ie w y stę p u je w ź ró d ła ch an ty c z n y c h , pochodzi dopiero z XVI w ie k u 21.

R ów nież b e n e fic iu m d iv is io n is n ie w y stę p u je b ez p o śred n io w ź ró d ła ch p ra w a rz y m sk ieg o . P oczątkow o tzw. dobro d ziejstw o p o d z ia łu było m ożliw e je d y n ie p rz y p o rę cze n iu . W edług e p istu la H a d r ia n i poręczyciel m ia ł p raw o d o m a g a n ia się od w ierzy ciela p o d z ia łu n ale ż n o śc i n a w sz y stk ic h w y p ła c a l­ n y c h w spółporęczycieli i od k ażd eg o dochodził ty lk o jeg o części. W p ra w ie ju s ty n ia ń s k im zaś d obro dziejstw o p o d z ia łu zo stało ro z c ią g n ię te n a w s z y s t­ k ic h d łu żn ik ó w so lid a rn y c h (Nov. 99 z 539 r.). P o zw a n y d łu ż n ik m ia ł p raw o z a ż ą d a ć od w ierzy ciela p o d z ia łu n ale ż n o śc i po m ięd zy w sz y stk ic h obecnych i w y p łac aln y ch d łu żn ik ó w 22.

K olejnym p rz y w ilejem , k tó ry n ie w y stę p u je b e z p o śred n io w m a te r ia le źródłow ych, j e s t b e n e fic iu m excussionis, czyli u p ra w n ie n ie p rz y słu g u ją c e poręczycielow i do ż ą d a n ia od w ierzy ciela, ab y n a jp ie rw s k a rż y ł d łu ż n ik a głów nego i p rz e p ro w a d z ił p rzeciw k o n ie m u eg zek ucję. P rzy w ilej te n zo stał w p ro w ad zo n y p rzez J u s ty n ia n a w N ow eli 4 z 535 r.23

W sz y stk ie wyżej przyto czo n e b en e ficja - w e d łu g W. L itew sk ieg o 24 - n ie p o s ia d a ją o ry g in a ln y c h n a z w rz y m sk ic h , ale s ą to o k re ś le n ia p ó źniejsze, pochodzące głów nie ze śre d n io w ie cza , k tó re je d n a k znaczeniow o o d p o w ia­ d a ją p ra w u rz y m s k ie m u i ó w czesn em u sło w n ictw u p ra w n icze m u .

V I I I . B en eficja w y stę p u ją c e w źró d ła c h p ra w a rz y m sk ieg o o ra z sto so ­ w a n e w lite r a tu r z e ro m a n isty c z n e j sk lasy fik o w a ć m o ż n a jeszcze w o p a rc iu 0 d ziały p ra w a , do k tó ry ch się te ben eficja odnoszą.

I ta k w rz y m sk im procesie cyw ilnym m o żn a odnaleźć b en eficiu m com pe­

ten tia e oraz ben eficiu m legis J u lia e de bonis cedendis. W p ra w ie osobowym

w y stęp u je b en eficiu m a u reo ru m a n n u lo ru zaś b en eficiu m o ra tio n is D. Severi 1 m a za sto so w an ie w p ra w ie ro dzin n y m . Z kolei w rz y m sk im p ra w ie sp ad k o ­ w ym w y stęp u je ben eficiu m a b stin en d i, ben eficiu m legis F a lcid ia e o raz bene-

fic iu m in v e n ta rii a ta k ż e ben eficiu m sep a ra tio n is bonorum . N a to m ia s t bene- fic iu m e x c u ssio n is p e r s o n a lis o ra z b e n e fic iu m e x c u ssio n is rea lis d o ty czą

zobow iązań w p ra w ie rzeczow ym . W zobow iązan iach rz y m sk ich m ożem y zaś odnaleźć beneficja m ające zasto so w an ie do p oręczen ia, czyli b en eficium ce-

d e n d a r u m a c tio n u m , beneficium d iv isio n is o raz b en eficium excussionis.

21 K. K o lań czy k , op. c it., s. 159, p rz y p is 107.

22 Zob. G ai. 3 .1 1 8 -1 9 9 a ; D. 4 5 .2 (De d u o b u s reis c o n s titu e n d is - o dw óch w ie rz y c ie la c h lu b dw óch d łu ż n ik a c h s ty p u la c ji); I. 3 .1 6 (De d u o b o s reis s tip u la n d i et p r o m itte n d i - o dw óch s tr o n a c h b io rąc y ch u d z ia ł w o d b ie ra n iu i d a w a n iu fo rm a ln e g o p rz y rz e c z e n ia ); C. 8 .3 9 (De

d u o b u s reis s tip u la n d i et d u o b u s reis p r o m itte n d i - o d w óch s tr o n a c h b io rą c y c h u d z ia ł w

o d b ie ra n iu i d a w a n iu fo rm aln eg o p rz y rz e c z e n ia ).

23 Por. ta k ż e D. 27.7.7; D. 4 6 .1 .4 9 .2 P a p in ia n u s ; D. 4 7 .1 0 .1 9 G a iu s. 24 W. L ite w s k i, S ło w n ik ..., s. 1 i 29.

(12)

P od su m o w u jąc ro z w a ż a n ia n a te m a t beneficjum , n ależ y stw ierdzić, że te rm in ben eficiu m m a różnorodne znaczenie. J e d n a k ż e d la p rz e d s ta w ie n ia p e łn e j c h a r a k t e r y s ty k i p rz y w ile jó w w y s tę p u ją c y c h w ź r ó d ła c h p r a w a rzy m skiego oraz stosow anych w lite ra tu rz e ro m an isty cz n ej w sk a z a n e byłoby sk o n fro n to w a n ie te rm in u ben eficiu m z ta k im i o k re śle n ia m i ja k : co m m o d u m (pożytek, korzyść, zw łaszcza w yp ły w ająca z przy w ileju lu b d ob rod ziejstw a p ra w a ) czy też p riv ile g iu m (przyw ilej, p ierw szeń stw o , p raw o w yjątkow e)25.

Summary

Beneficium in the Roman Law’s Sources

On the grounds of Roman law sources and Romance literature one can propose the following classification of benefices.

First, there are benefices existing in Roman Law sources, and second, benefi­ ces quoted expressly in Roman legal texts in the form of legal institutions. Such differentiation is related to the fact th a t the term beneficium was being used in source texts sometimes in the sense of a legal institution, in other cases denoting only certain rights or legal benefits granted by provisions of law, m agistratures, ore by the emperor to individual persons, groups of persons, or provinces. Privile­ ges of a general character, on basis of which specific legal institution s were shaped, would include beneficium: abstinendi, aureorum annulorum, bonorum po-

ssessionum, legis Apuleiae, legis Falcidiae, legis Juliae de bonis cedendis and oratio- nis D. Severi. Moreover, the term beneficium would be used in Roman law texts

separately in a general m eaning of privilege, kindness or grace, as well as benefit, favour and care or protection. Another group consists in benefices occurring in Romance literature (beneficium: abstinendi, cedendarum actionum, competentiae, di-

visionis, excussionis, inventarii and separationis bonorum as well as beneficium excussionis personalis and beneficium excussionis realis). Another type of benefices

are those used in literature with reference to a source text where specific term occurs and from where it was transferred to the literature (beneficium abstinendi) and benefices created on the grounds of Roman law sources which, however, do not use directly any such term or expression (beneficium inventarii and beneficium

separationis bonorum). The remaining group are benefices known to the literature

but created in later years (e.g. by glossators or commentators) m eaning of which corresponds however to th a t of Roman law, i.e. beneficium cedendarum actionum,

competentiae, divisionis and excussionis.

It should be mentioned, however, th a t for presentation of a complete characte­ ristics of privileges occurring in Roman law sources it would be advisable to confront the term beneficium with such expressions as commodum or privilegium.

25 J . S o n d el, S ło w n ik ..., s. 177 i 787. Zob. ta k ż e F o rc e llin i, T o tu s L a tin ita tis L exico n , P r a t i 1868, t. 1, s. 312 i n.; T h e s a u r u s L in g u a e L a tin e , L ip s ia e , t. 2, s. 1878 i n.

Cytaty

Powiązane dokumenty

Refer to the NI ELVISmx Online Help and NI Educational Virtual Instrumentation Suite II Series (NI ELVIS II Series) Hardware User Manual for more information about using the NI

The research procedure consists of analysis of selected as- pects of the creation of human capital at two levels of learning (the lowest – primary school, and the highest –

1 To gain a wider perspective on ontology, we may look for comparison at the se- lection of topics presented during the latest Joint Ontology Workshops’ (JOWO) meeting and see

The results described above use the δ-invariance of minimal prime ideals to reduce the problem either to the case of a bounded derivation on an arbitrary Banach algebra or to

Implications for the discipline of architecture are obvious: perception is an impor- tant area of study because it provides information about the environment which is in

linked to line speed or if fully controlled check reel build up ratio and speed / torque range. Motor /drive needs sizing

Now, with references to research knowledge and clinical experience, we recognize that stuttering is a complex problem, with many factors contributing to its development in

All the arguments outlined above along with the fact that Karpińska always used 25 th August in further documents suggest that 25 th August 1872 was her accurate date of birth in