Od przekładu do oryginału. O recepcji egzystencjalizmu francuskiego w Portugalii (Urbano Tavares Rodrigues i Vergilio Ferreira)

Kraków

Od przekładu do oryginału.

O recepcji egzystencjalizmu francuskiego w Portugalii (Urbano Tavares Rodrigues i Vergilio Ferreira)

Moje rozważaniasą próbą umiejscowienia przekładuwprocesiehisto­ rycznoliterackim. Chodzi mi oprzyjrzenie się zjawiskom, które zachodzą wówczas,gdy pewien elementfilozoficzno-literacki wchodzi w krwiobieg innej, obcej sobie kultury. Znakiem, że owa obca treśćrzeczywiścieuległa przyswojeniu, sąnarodziny nowego oryginału - dzieła literackiego, które wykazujezwiązek zobcymwzorcem.

To ogólne zagadnieniezanalizowałam naprzykładzie konkretnego zja­

wiska historycznoliterackiego: recepcji egzystencjalizmu francuskiego w Portugalii. Jest to zjawisko długotrwałe, w którym możemy wyróżnić kilka momentów czyfaz:

1. Moment osobistego zetknięciaz obcym wzorcem i pierwotnejfascy­

nacji (materialne zetknięcie z tekstem przez czytelnika dwujęzycznego,na­ leżącego doelity intelektualnejkulturymającejzasymilować obcy wzorzec).

2. Spojrzenie na kulturę rodzimąw świetle treści zaobserwowanych w kulturze obcej; konstatacja braku, „niedomiaru kulturowego”,nieistnie­ nia pewnegoelementuw kulturze rodzimej.

3. Próba wzbogacenia kultury rodzimej o brakującyelement. Próba przy­ swojenia zagranicznego wzorca wewłasnych poczynaniach twórczych.

4. Refleksjanad obcą treścią: twórczość eseistyczno-popularyzatorska.

5. Podjęcie przekładu obcegotekstu,jego publikacja.

6. Stopnioweodkrywanie istnienia wkulturze rodzimej pewnych ele­

mentów pokrewnych obcej treści, wcześniej niedostrzeżonych.

7. Moment autoironii - ostateczne wykroczenie pozazasymilowanyobcy wzorzec;uwolnienie się od fascynacji obcą treścią.

Przedstawięteraz skrótowo okoliczności,w których zachodzą te mo­

mentyczy teżfazy procesuhistorycznoliterackiego, wodniesieniu do dzia­

54 EwaŁukaszyk

łalności dwóch wybitnych prozaików portugalskich, Urbano Tavaresa Ro- driguesa i Vergilia Ferreiry. Sąoni tłumaczami francuskichegzystencjali- stów:Sartre’a, Camusa i Malraux. Obajpisali także eseje poświęcone filo­

zofiiegzystencjalnej oraz rozważaliodrębność i oryginalność kultury i li­ teratury portugalskiej. Wreszcie obydwaj wpletli we własną, oryginalną twórczość wzorce odkryte w literaturze francuskiego egzystencjalizmu.

U Ferreiry obserwujemyponadtociekawe odruchyautoironii: w swych póź­

nych powieściach i esejach autorwprowadza aluzje do swej młodzieńczej fascynacji egzystencjalizmem.

1.

Rodrigues spotyka się z egzystencjalizmem we francuskim środowisku uniwersyteckim, a ściślej na Sorbonie, gdzie (począwszy od 1949) prze­

bywajako lektor języka portugalskiego.Natomiast Ferreirastyka się zdzie­ łamiegzystencjalistówfrancuskich, przede wszystkim z Malraux, podczas studiów w Coimbrze (copotwierdził wielokrotniew udzielonych wywia­ dach1). Widać więc, że oryginalne teksty francuskiekrążyłybardzo wcze­

śnie wśród portugalskiej inteligencji. Zresztąwyraźnie wspomina o tym Rodrigues w referacie wygłoszonym wiele lat później na kongresie po­ święconym najnowszej historii literatury portugalskiej. Stwierdza on, że wpływy egzystencjalizmubyływyraźnie odczuwalnew Portugalii już w la­

tach czterdziestychi pięćdziesiątych12.

1 Por.np. w Um EscritorApresenta-se, s. 30.

2 L'existentialismefrançais et son influencesur la littérature portugaise,s. 183: „L’exi­

stentialisme français aeuun impact très important sur la vie intellectuelle au Portugal dans les années 40 et 50. Il yeut deux secteurs bien distincts,fortement marqués par sonmessa­

ge:d’une part unedroitemodérée qui, par snobisme et goût affiché de la philosophie, était avidede nouveauté et cherchaiten même temps àla rendre inoffensive,par sa façon de l’assimileret de la répandre; et unepoignée de jeunes universitaires antifascistes [...] qui se reconnaissaient [...]dans la théoriede la littératureengagéede Jean-Paul Sartre et dans l’idée de l’existence comme exercice constant de laliberté.”

2.

Bardzo wcześnie obaj literaci portugalscypodejmująpisarstwoeseistycz­

ne.Rodrigues tworzy szkic poświęcony śmierci w poezji portugalskiej (O Te­ ma daMorte na Moderna Poesia Portuguesa, 1958). Asymilacjatreści eg­

zystencjalizmu polega tutaj na przyłożeniu wybranych zagadnień do kultu­ ry i rzeczywistości portugalskiej.Rodrigues dochodzi do wniosku,że temat śmierci byłw Portugalii traktowany w sposób diametralnie różny od tego, któryobserwowaćmożna u egzystencjalistów francuskich. Konstatacja ta wskazuje na całkowitą obcość pewnego ujęcia filozoficznego wtradycji portugalskiej. Rodrigues sugeruje, że heroiczny wymiar śmierci obecny wtwórczościMalrauxjestczymśzgruntu obcym kulturze portugalskiej:

Temat śmierciw poezji portugalskiej, pełnej cieni, nigdy nieosiąga blasku hero­ icznej pieśni. Opiewanie życia i śmierci, materia epicka, ulega załagodzeniu w zachod­

nim paśmie Półwyspu, które skłaniasiędo ulotnego, łagodnie obolałego liryzmu1.

1O Tema da Morte na Moderna Poesia Portuguesa, s. 41; thim.E. Lukaszyk.

4Um Escritor Apresenta-se,s. 266; thim.E. Lukaszyk.

Także Ferreira, w Do Mundo Original(„OpierwotnymŚwiecie”, 1957), próbuje przykładać założeniafilozofiiegzystencjalnej do rodzimej trady­

cji literackiej, m.in. dotwórczościromantyka Almeidy Garretta. Widzi go w kontekściesztuki jako przeznaczeniaczłowieka, wolności artysty, kon­ fliktu między ideą adziałaniem.

Wzorcem dla Ferreiryjest postępowanie twórcze Camusa,który równolegle do powieści piszęeseje, oświetlając niejako podwójnie nurtujące go proble­ my. I tak jak stwierdza samautor w jednymzudzielonychwywiadów,

Invocação aoMeu Corpo [Inwokacja do megociała]jest książką równoległą do AlegriaBreve, powieści skądinądczęściowo napisanej wtym samym czasie. Weźmy podobny przykład:Obcy i Mit Syzyfa*.

Podobnie jak egzystencjaliści francuscy, Ferreira pragnie stworzyć po­ most między literaturą i filozofią, wypracowując własną, oryginalnąna gruncie literatury portugalskiej, formułę„powieści-problemu”, korzysta­ jąc przytymzwzorcówdostarczonych przez Malraux i Camusa.

56 Ewa Łukaszyk

3.

Jak już wspomniałam, równolegle do twórczości eseistycznej obulite­ ratówpowstają utwory narracyjne. Rodrigues przyznaję się otwarcie do wpływu, jakiwywarł egzystencjalizm francuski na jego pierwsze dzieła, zwłaszcza zbiory opowiadań A Noite Roxa („Sinanoc”,1957) i AsAvesde Madrugada („Ptaki zaranne”, 1959), wktórych pobrzmiewają echa Sar- tre’owskiegoMuru, obecnetakżew Ñus eSuplicantes(„Nadzy,w błagal­

nym geście”, 1961) Podkreśla jednak,żenie chodzi o proste zapożyczenie postaci czy sytuacji, lecz o podjęcietejsamej problematyki filozoficznej3 *5.

3 L'existentialisme françaiset son influence sur la littérature portugaise, s. 185: „II convient aussi, cependant,demarquer lefaitqu’il n'y eutsur nous aucune influencedirec­ te desintrigues ou des personnages (et de leur statutpsycho-social) de la trinité Malraux- Sartre-Camus, mais bien unprocessuslittérairerésultantdenotre imprégnation par la problématique de leurs romans, essais et piècesdethéâtre [...].”

6Owo „objawienie"pojawiające się w tytule powieści Ferreiry jest terminemnajwy­

raźniej zapożyczonym z filozofii Sartre’a zawartej w L'Être et le Néant. Autor piszę tam: „Nous avions réduit les chosesàla totalité liée de leurs apparences, puis nous avons constaté que ces apparences réclamaientun êtrequi ne fûtpluslui-même apparence. Le

«percipi» nousa renovoyé àun «percipiens», dont l’être s’est révélé à nous commecon­

science. Ainsi aurions-nous atteint lefondement ontologique dela connaissance,l’être premier à quitoutes les autres apparitions apparaissent, l’absolu parrapportà quoitout phénomène est relatif." (Paris 1992, s. 23).

Podobnie w przypadku Ferreiry, powieści o wydźwięku egzystencjal­ nym powstają już wkońcu lat czterdziestych i w latach pięćdziesiątych (w bliskiej Kondycji ludzkiej powieści Mudança -„Zmiana”, 1949, atak­ że w następnych: Manhã Submersa - „Zatopiony poranek”, 1953, Apa­ rição- „Objawienie”, 19596).Tak więcjużw tym momencie, w 1949 roku, egzystencjalizm krąży niejakow krwiobiegu portugalskiej twórczości li­ terackiej.

4.

Obaj pisarze stają się przedstawicielamiegzystencjalizmu na gruncieli­ teratury portugalskiej,wplótłszy te elementyfilozoficzne do własnej twór­ czości, nie porzucająjednak swej twórczościeseistyczno-popularyzatorskiej.

Ten rodzaj pisarstwa u Urbano Tavaresa Rodriguesa obejmuje,jakjuż wspo­

mnieliśmy,szkicOTema da Morte na Moderna PoesiaPortuguesa napisa­ nyw 1958 roku. Później powstaniejeszcze studium O Romance Francês Contemporâneo („Współczesnapowieść francuska”, 1964). Ferreira two­

rzy zbiór esejów Espaço doInvisível I („Przestrzeń niewidzialnego”, 1965).

W wyniku tej działalności popularyzatorskiej egzystencjalizm staje się częścią „doxy”, wchodzi w obręb używanego na co dzień języka. Ferreira datemu świadectwo wpierwszym tomie swych obszernych dzienników Conta-Corrente I („Rachunekbieżący”) opublikowanym w roku1980, lecz spisanym w latach 1969-1976. Filozofiawkraczatuw obręb życia, wpły­ wana rzeczywiste, ludzkie doświadczenia ipostawy7.

7Por.przedstawienie doznania grozyzwiązanego z trzęsieniem ziemi w Conta-Cor- rente 1(1969-1976), s. 25-26.

5.

Wreszciepojawiająsię sameprzekłady. MitSyzyfa Camusa w przekładzie Rodriguesa ukazuje się w 1961. Ciekawe, żeprzełożony tekstnigdy nie poja­

wiasięsam.Zawsze towarzyszymu rozbudowana otoczkaeseistyczna. Przy­

puszczalnie równolegle do pracy nadtymprzekładem powstaje esej o tema­

tyce poniekąd pokrewnej: O Mito de Don Juan eo Donjuanismoem Portu­

gal(1960). Przekłady Malraux pióra Ferreiry (fragmenty najważniejszych powieści) prawie znikają pod swoistym przerostem refleksjikrytycznej. Są onezaledwie aneksem do obszernego szkicu o postaci i filozofii Malraux (In­

terrogação aoDestino. Malraux, 1963). W tym samym roku powstajeszkic Da Fenomenologia aSartretowarzyszącyinnemu przekładowi,tym razem Existentialisme c'est Humanisme. Także wtym przypadku objętośćszkicu pełniącego rolęwstępuprzekracza objętość samego tłumaczonego tekstu.

6.

Dopiero stopniowe oswojenie się z problematyką egzystencjalną pro­

wadzi do konstatacji przeciwnejdopoprzedniej, tzn.okazujesię, że istnie­

58 Ewa Łukaszyk

jejednakcośbliskiegoegzystencjalizmowiw kulturze rodzimej.Sam Ro­

drigues i inni krytycy, jak José-AugustoFrança, dochodzą downiosku, że istniały takie tendencje pokrewne egzystencjalizmowi wliteraturzeportu­ galskiej pierwszej połowy XX w., np.w twórczości Raula Brandão.Urba­

noTavaresRodrigues wspomina:

Stopniowe zapoznanie sięzdziełem Sartre’a,które rozprzestrzeniało się powoli wPortugalii, musiało skłonićniektórych krytyków teatralnych (pośród których, jak sądzę, byłem jednymz pierwszych) do zwrócenia uwagina to, żebyło w naszym kraju kilku prekursorów myśli egzystencjalnej, tak jakto się działo wHiszpaniiw przypad­ ku Unamuno. ZwróciłemuwagęnaRaulaBrandão, i to nie tylkona jego sztuki teatral­

ne, takie jak O Gębo eaSombra[„Garbaty i Cień”] czy ODoido e a Morte („Wariat iŚmierć"], lecz w większymjeszcze stopniu na jego powieśćw formiedziennika, Húmus [„Próchno”] [...],gdzie prócz mistyki cierpienia, której pochodzeniabyć może należa­

łoby szukać u Dostojewskiego,pojawia się takżeowo pojmowanie „trwogi”, rodzaju niepokojubliskiego Sartre’owskimmdłościom, podobnie jakkonflikt międzywarto­

ściami zastanymi a wartościami, którezchwili na chwilęmusimytworzyć sami*.

Eduardo Lourenęo w swym zbiorze esejówHeterodoxia II rozprawia o powodach pozytywnego przyjęcia egzystencjalizmuw Portugalii:

Był on aż nazbyt dobrze przygotowany przez nasze upodobania poetyckie, a w szczególnościprzez entuzjazm,przez niemalchorobliwą fascynację, jakiejprzed­ miot dlawielu umysłów naszego pokolenia stanowiły wizje FernandaPessoa. Rzec można,że w porównaniu zPessoą,pisarze tacy jak Chestov, Kierkegaard - żeby już nie wspominać o Camusie - wydawali sięnam spóźnieni. Wrzeczysamej,uFernanda Pessoa odnaleźliśmy, w postaciniezapomnianych obrazów, podstawy pesymistycznej tradycji chrześcijańskiej, którą oddychaliśmy przezcałą naszą młodość89.

8 L'existentialisme français et son influencesur la littérature française, s. 188; tłum.

E. Łukaszyk.

9Heterodoxia11, Coimbra1967, s.XXVII; tłum. E.Łukaszyk.

10 La solitude, l’absurde et le dialogue dansl'oeuvre deJosé Régio, s. 169: „[...] le souverain, dans la dernière scène [...]exerce arbitrairement un pouvoirqui se réclame, en dernièreanalyse, de l’absurde, lorsqu’il fait pendre, pour des motifs véniels, deux soldats

Odkrywa się też, a posteriori, bliskość egzystencjalizmowi wtwórczo­ ści pisarzy, których niktwcześniej o takiezwiązki niepodejrzewał. W swym referacie z 1985Rodrigues dostrzega np.podobieństwo między sztuką te­ atralną ORei D. Sebastião (1949) autorstwa José Régioa Kaligulą Camu­

sa (1945)10. Dochodzi więc do odkrycia istnienia ważnych zbieżności kie­

runków ewolucyjnychliteratury portugalskiej i francuskiej, które Rodri- guestłumaczy, dość niejasno, specyficznym„klimatemepoki”.

7.

Dla Ferreiry egzystencjalizmpozostanie jedną zpodstawrozważań fi­

lozoficznych ażdo końca życia. Jednakżewokresiepóźniejszym tezy eg­ zystencjalizmu zostaną poddane w wątpliwość, zanegowane lub ujrzane ze sceptycznej czy wręcz szyderczej perspektywy, m.in. w„dzienniku fi­

lozoficznym”Pensar, 1992,atakże w powieściach, gdzie szydzisię zbo- haterów-egzystencjalistów,np. w jednej ze scen Rapida, a Sombra („Prędki cień”, 1974). Pośród krótkichzapiskówbalansujących nagranicy pomię­ dzy anegdotą a aforyzmem, które tworzą materię tomu Pensar, znajduje­

my na przykład, pod numerem 269, ten oto ironicznykomentarz do mody towarzyszącej zainteresowaniu egzystencjalizmem:

„Piekło to inni” - powiedział Sartre. I dlategowłaśnie są w modzieciemne okulary."

Natomiast we fragmencie 180 Camusowski Syzyf jest literatem, zaś wtaczanym na szczytgłazemjest pisanie, czynność równie absurdalna jak jazdana rowerze treningowym.

We wspomnianej wyżej powieści podczas „hołdu poecie” zorganizo­ wanego w „Atenie” ludzie zmieniająsię w gipsowe figury, jakby przed­ wcześnie przeistoczeniwjakieś namiastki własnych pomników. W kulmi­

nacyjnym punkcie sceny absurdalnego dyskursu, będącego nośnikiem od­ autorskiego szyderstwa wymierzonego przeciw całej współczesnej kulturze, pojawia się postać niewczesnego oponenta, któryprzerywa potok wypo-

auxquels leurssupérieurs ont déjà pardonné leur faute, etlorsqu’il menacede la même peine lesgentilshommes qui ont intercédépoureux. On songe ici au Caligula de Camus,où l’empereur se livre à unmassacre ‘gratuit’ pour protester contre l'absurdité d’une existen­ ce où ‘leshommes meurentet nesont pas heureux’.[...] Nous ne croyons pas à une filiation directe, mais bien plutôt à un certain climat de cette époque qui favorise,enréaction contre la traditionréaliste-naturaliste,lanaissance duthéâtre métaphisique, avec soncortège de modulationsexistentielles”.

11Pensar, s. 190; thim.E. Lukaszyk.

60 Ewa Łukaszyk

wiedzi gipsowego Mówcy,by wtrącić sweinspirowane egzystencjalizmem trzy grosze. Natychmiast zostajewyśmiany:

- Mówił pan o sztuce i niewiem czy. Bo oczywistość życia, od siebie do siebie samego iabsolut wybawienia. Zgadzamsię z tym, że rozwiązaniaekonomiczne.Ale pytam czy.

- Heidegger!Hitler! Buchenwald!

- Cały problem w tym, czy kawałek chleba i wybawienieod żołądka!

- Egzystencjalista,cha,cha!

- Ustanowienie człowiekaw pełni swych władz! iBuchenwald nie: Stalin iSybe­

ria! I dlatego właśnieoczywiste jest, żehumanizm. W ten sposób śmierćjest najwięk­

szą alienacją12.

'2 Rópida, a Sombra, s. 56;tłum.E. Łukaszyk.

Może sięwięc nam zdawać, że pod koniecżycia Ferreira spoglądaz dy­

stansu na własnemłodzieńcze fascynacje i w swoistym odruchuautoironii ukazujeoczomczytelnikapostaci zapatrzonych we francuskie wzorce in- teligencików, do których być możesam sięniegdyś zaliczał. Dopiero wtym momencie mówić można o pewnego rodzaju zamknięciu cyklu recepcji egzystencjalizmu francuskiego w Portugalii.Sam przekładjest tylko jed­

ną z faztegocyklui jakwidać wzaprezentowanej przeze mnie perspekty­ wie, nie jest anifaząszczytową, ani momentem wysuwającymsię w spo­

sób zdecydowany na plan pierwszy. Przetłumaczonezostaje to, cojuż so­ biezyskało ważne miejsce w narodowej kulturze, co jużwpłynęło narozwój lokalnej literatury.

Okazuje się zatem, że w kontekściehistorycznoliterackim nowy orygi­ nał... wyprzedza przekład. Już od końca lat czterdziestych i początku lat pięćdziesiątychpowstają licznepowieści, opowiadania inowele portugal­ skie, w których wyraźnie zaznaczasię wpływ egzystencjalizmu francuskie­ go. Właściwy przekład tekstów-wzorcówukazuje się dopieroponad dzie­ sięćlat później. Podjęcie wysiłku translacyjno-edytorskiego okazuje się nie warunkiem,lecz wynikiem procesu asymilacji obcej treści, krążącej już od dłuższego czasu wkrwiobiegukulturyprzyjmującej obcy wzorzec.

Wybrana bibliografia źródłowa:

Camus, Albert, O Mitode Sísifo. Ensaiosobre o absurdo comumestudo sobreFranzKaf­

ka, traduçãode UrbanoTavaresRodrigues, Lisboa, Livros do Brasil, 1961.

Ferreira, Vergílio, Do Mundo Original, VendaNova, Brtrand, 1957.

- Interrogação aoDestino. Malraux(1963), nova edição,comprefácio, notaseanexo deAugustoJoaquim,Venda Nova, Bertrand, 1998.

- Rápida,a Sombra, Lisboa, Arcádia,1975.

- Um EscritorApresenta-se, apresentação,prefácio e notas deMaria da Glória Padrão, Lisboa,1N-CM, 1981.

- Pensar, Venda Nova,Livraria Bertrand, 1992.

Rodrigues, Urbano Tavares, O mito de Don Juane o donjuanismo em Portugal, 1960.

- OTema da Morte. Ensaios, [s/1], Cronos, 1966.

- „L’existentialisme français et soninfluence sur la littératureportugaise”,Tiré à part duvolume L'enseignement et l' expansiondelalittérature françaiseau Portugal, Actesducolloque, Paris, 21-23 nov.1983,Paris, Centre Culturel Portugais- Fon­ dation CalousteGulbenkian, 1984, pp. 183-191.

- „La solitude,l’absurde et le dialoguedansl’œuvre de José Régio”,in: L'enseigne­ ment et l' expansion de la littérature portugaise enFrance, Actes du colloque, Paris, 21-23 nov. 1985, Paris, Fondation Calouste Gulbenkian - CentreCulturel Portugais, 1986,pp. 167-174.

Sartre, Jean-Paul, O Existencialismo É um Humanismo, Tradução, prefácio e notas de Vergílio Ferreira, Lisboa,Editorial Presença,1962.

Wybrane opracowania:

Mendonça, Aniceta de, O Romance deVergílio Ferreira: Existencialismoe Ficção,Assis -SãoPaulo,ILHPA-HUCITEC, 1978.

Pavão, J. Almeida,„Entre o neo-realismo e aproblemática metafísica emVergílioFerre­

ira”,in: Arquipélago. Revista da Universidade dos Açores,Série Linguas eLiteraturas, vol. IX, 1987, pp. 79-93.

Ramos,Elisa daConceição, Vergílio Ferreirae André Malraux. O humanismonacriação literária,Tese deMestrado, Faculdade deCiências Sociais e Humanas, Universidade Nova deLisboa, 1994; [maszynopis].

Quadros, António, „Humanismo existencialistadeSartrea Vergílio Ferreira”, in:Crítica e Verdade, Porto, Clássica Editora, 1964.

RÉSUMÉ

Un texte introduisant au problème de la placereservée à la traductiondans la marche de l’histoire littéraire.L’auteur présente la réceptionde l’existentialisme français (Sartre, Ca­ mus, Malraux)au Portugal, opérée surtout par deux agents privilégiés,les écrivains-tra­

62 Ewa Lukaszyk

ducteurs Urbano TavaresRodrigues et Vergflio Ferreira,et aboutit à la conclusion que la traduction proprement dite n’apparaît quetardivement dans ceprocessus. Sonapparition est préparée par de nombreux phasescomme le contact avec l’œuvreétrangère, la fascina­ tion,la prise de conscience d’un „manque” culturel qui pourraitêtrerempli par l’élément étranger, l'utilisation de cet élément dans la créationoriginaledes écrivains appartenant à la culture locale, ladecouverte paradoxale des précurseurs et des courants locauxappa­

rentés au contenu étranger en train d’êtreassimilé. L’élaboration du texte traduit et sa publicationnesontquela suite de ce long processus. L’effet final de l’assimilation et le signe qui nous indique qu’elle est déjà terminéec’est parfois l’ironieface au contenu étran­ ger. La fascination par la nouveauté estsurpassée. L’élémentétranger cesse définitivement d’êtreressenti commetel.