Nauki geologiczne na Wydziale Górniczym Politechniki Śląskiej w Gliwicach

Serias GÓRNICTWO z. 132

Wiesław GABZDYL

NAUKI GEOLOGICZNE NA WYDZIALE GÓRNICZYM POLITECHNIKI ŚLĄSKIEJ W GLIWICACH

Współudział nauk geologicznych w kształceniu górników na poziomie aka­

demickim i w rozwojujnauk górniczych jest tradycyjny i sięga początków tworzenia się najstarszych szkół górniczych w Europie. Najstarsza uczel­

nia górnicza (Bergakademie) w Freibergu w Saksonii, utworzona w 1765 r., wprowadziła do programu kształcenia obok mineralogii wykłady z geologii, zwanej wówczas geognozją. Wykłady prowadził Abraham Gottlob Werner, uwa­

żany obecnie za ojca geologii. We Preibergu wykłady z nauk geologicznych prowadziło wielu wybitnych mineralogów i geologów, jak np. Friedrich Mohs czy Friedrich Karl Naumann. Założona w 1773 r. w Petersburgu uczelnia gór­

nicza (Gornyj Institut) angażowała do pracy naukowo-dydaktycznej wybit­

nych geologów i mineralogów, jak A.P. Karpińskiego, J.A. Orłowa, a także Józefa Morozewicza i Karola Bohdanowicza, późniejszych profesorów Akade­

mii Górniczej w Krakowie. Także w założonej w 1764 r. w Paryżu uczelni górniczej (Ecole des Mines) wykłady prowadzili znakomici geolodzy i mine­

ralodzy, jak np. Marcel Bertrand, Juste Rene Hauy, Augustę Gabriel Baubree i inni. W Polsce, utworzona przez Stanisława Staszica w 1815 r., Szkoła Akademiczno-Górnicza w Kielcach w ciągu swojej 10-letniej działalności w programie 3-letnich studiów uwzględniała mineralogię i geologię. Do wy­

kładów tych sprowadzono z Saksonii świetnego geologa i górnika Georga Gott- lieba Puscha, który następnie spolszczył się i przyjął nazwisko Jerzy Bo­

gumił Koreński,

Do tych tradycji nawiązała utworzona w 1919 r. Akademia Górnicza w Kra­

kowie, powołując katedry, zwane wówczas zakładami: geologii ogólnej i sto­

sowanej oraz mineralogii. Później powołano jeszcze katedrę paleontologii.

Wśród profesorów znajdowali się wybitni polscy geolodzy i mineralodzy, jak: Józef Morozewicz, Karol Bohdanowicz, S. Kreutz, Walery Goetel, Ste­

fan Czarnocki, Julian Tokarski i wielu innych. W programie nauczania stu­

denci górnictwa przechodzili na I roku kurs krystalografii, na II roku kurs mineralogii i petrografii oraz geologii ogólnej, a na III i IV roku kurs geologii stosowanej.

Wysoki poziom nauk geologicznych na Wydziale Górniczym AG w Krakowie spowodował, że wśród absolwentów znaleźli się późniejsi profesorowie geo­

logii i mineralogii w tej Uczelni, a wśród nich A. Bolewski, R. Krajew­

ski, S.Z. Stopa, M. Budkiewicz, H. Gruszczyk.

Nr kol. 822

6 W. Gabzdyl

Utworzony w 1950 r. Wydział Górniczy w Politechnice Śląskiej w Gliwi­

cach doceniał od początku rolę i znaczenie nauk geologicznych w kształce­

niu i dokształcaniu inżynierów górników, jak i w harmonijnym rozwijaniu nauk górniczych. Z Wydziału Chemicznego przeniesiono na Wydział Górniczy Katedrę Mineralogii i Geologii, której kierownikiem był prof. dr Marian Kamieński, późniejszy dr h.c. Politechniki Śląskiej. Katedrę przemianowa­

no na Katedrę Mineralogii i Petrografii. W 1955 r. kierownictwo Katedry Mineralogii i Petrografii objął docent AG w Krakowie prof. dr Jan Kuhl, pracownik GIG w Katowicach. W Katedrze Mineralogii i Petrografii rozwi- . jał działalność naukową Zakład Petrografii Węgla. Utworzono Katedrę Geo­

logii Złóż Węgla, przemianowaną w 1956 r. na Katedrę Geologii Złóż. Ka­

tedrą kierował doc. dr inż. Czesław Poborski, absolwent Wydziału Górni­

czego Akademii Górniczej w Krakowie, pracownik GIG w Katowicach. Współ­

organizował Wydział Górniczy pełnomocnik Ministra Oświaty, górnik i mine­

ralog prof. A. Bolewski z Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie. W roku akademickim 1950/51 wykłady z geologii złóż węgla prowadził gościnnie prof. S.Z. Stopa, także z Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie.

Wkład profesorów AGH w rozwój nauk geologicznych na Wydziale Górniczym Politechniki Śląskiej w Gliwicach był więc znaczny.

Udział nauk geologicznych w kształceniu inżynierów górników był w tym czasie szeroki. W Katedrze Mineralogii i Petrografii prowadzono wykłady i laboratoria z krystalografii, mineralogii i petrografii, a ponadto dla studentów przeróbki mechanicznej kopalin z petrografii węgla i geochemii.

W Katedrze Geologii Złóż studenci przechodzili kurs geologii dynamicznej i historycznej, geologii złóż oraz hydrogeologii i geologii inżynierskiej.

W dalszych latach udział nauk geologicznych w planach studiów wyraźnie jednak spadał (tab.p), głównie na rzecz specjalnościowych przedmiotów gór­

niczych, związanych z rozwijającą się mechanizacją, elektryfikacją i auto­

matyzacją górnictwa.

Tabela 1 Udział nauk geologicznych w planach studiów Wydziału Górniczego

w latach 1950-1985

Rok S p e c j a 1 n o ś ć

wprowa­

dzenia Technika eksploatacji złóż Przeróbka kopalin stałych planu

studiów Łączna ilość godzin

%

Łączna ilość godzin

%

1950 465 10,76 510 11,72

1965 315 7,15 345 8,52

1973 256 5,88 240 5,51

1962 240 5,57 255 5,60

Obie katedry uzyskały dobre warunki lokalowe w tzw. pawilonie przyrody, umożliwiające organizację laboratoriów dydaktycznych i naukowych. Labora­

toria wyposażono w mikroskopy i najniezbędniejszą aparaturę badawczą, po­

zyskano zbiory mineralogiczne i petrograficzne, bibliotekę specjalistycz­

ną oraz inne pomoce dydaktyczne. Z inicjatywy doc. Cz. Poborskiego, przy współpracy z Muzeum Górnośląskim w Bytomiu, zorganizowano na Wydziale Gór­

niczym Muzeum Geologiczne, placówkę naukowo-dydaktyczną ukierunkowaną na kształcenie studentów, młodzieży szkół średnich i społeczeństwa Górnego Śląska. Muzeum Geologiczne, jliczące dzisiaj około 25 000 okazów minera­

łów, skał i kopalin z całego świata, jest systematycznie uzupełniane przez pracowników Wydziału Górniczego, jego absolwentów zatrudnionych w wielu krajach świata, przez studentów i młodzież szkolną.

Obie Katedry rozwinęły działalność naukową, związaną od początku z po­

trzebami perspektywicznymi i bieżącymi górnictwa, zwłaszcza węglowego i rudnego. Katedra Mineralogii i Petrografii prowadziła pod kierunkiem prof.

J. Kuhla badania mineralogiczno-petrograficzne i geochemiczne węgla kamien­

nego i brunatnego, rud żelaza, cynku i ołowiu, arsenu, fosforytów, łupków ogniotrwałych i innych kopalin. Katedra Geologii Złóż, dzięki kierownictwu naukowemu doc. Cz. Poborskiego, ukierunkowana została na badania genezy węgla, w szczególności sapropelowego, badania nad warunkami występowania, genezą i zwalczaniem gazów.w Dolnośląskim- i Górnośląskim Zagłębiu Węglo­

wym.

W dniu 19.III.1964 r., w drodze na zajęcia dydaktyczne do Rybnika zgi­

nął tragicznie doc. dr inż. Czesław Poborski, Wydział Górniczy, a zwłasz­

cza studenci i współpracownicy, ponieśli niepowetowaną stratę.

Dzięki prowadzonym badaniom naukowym w Katedrach, a w szczególności wskutek niezwykłej troski prof. J. Kuhla o rozwój kadry naukowej i jej wy­

soki poziom naukowy i etyczny w latach 1964-1969 siedmiu pomocniczych pra­

cowników nauki obu Katedr uzyskało stopnie naukowe doktora, a dwóch się habilitowało. Ponadto stopnie doktorskie uzyskało wielu pracowników prze­

mysłu wydobywczego i jego zaplecza naukowo-badawczego, co zacieśniło jesz­

cze bardziej współpracę Katedr z przemysłem.

W 1969 r. w wyniku kolejnej reorganizacji struktury Uczelni obie Kate­

dry połączono, tworząc Katedrę Geologii Złóż Surowców Mineralnych. Kierow­

nikiem Katedry został doc. dr hab. inż. Kazimierz Chmura, a Jego zastępcą prof. dr hab. Jan Kuhl. Katedra zatrudniała ponadto jednego docenta, 6 doktorów i 4 magistrów.

W 1970 r. odszedł ną emeryturę prof. J. Kuhl, którego wielką zasługą jest utrwalenie pozycji nauk geologicznych na Wydziale Górniczym i w prze­

myśle wydobywczym poprzez wypracowanie i realizowanie oryginalnych progra­

mów nauczania, łączących naukę z praktyką oraz poprzez stworzenie szkoły naukowej, która obok cennych opracowań naukowych zaowocowała rozwojem ka­

dry naukowej.

Kolejna reorganizacja w Uczelni z roku 1971 spowodowała trwający do 1980 r. rozdział Katedry Geologii Złóż Surowców Mineralnych na Zespół

8 W. Gabzdyl

Mineralogii i Petrografii, wcielony do Instytutu Przeróbki Kopalin oraz Zakład Geologii i Hydrogeologii Złóż w obrębie Instytutu Projektowania, Budowy KopaliS i Ochrony Powierzchni, przerywając formalnie proces inte­

gracji nauk geologicznych. Nauki geologiczne na Wydziale Górniczym repre­

zentowała w tym czasie liczna już kadra naukowa, dobrze przygotowana do pracy dydaktycznej i naukowej, o wyrobionej pozycji w przemyśle, a wśród niej: prof. Kazimierz Chmura, prof. Józef Sztelak, doc.doc. Lidia Chody- niecka, Wiesław Gabzdyl i Tadeusz Kapuściński, a ponadto 8 doktorów i 8 magistrów.

Zespół Mineralogii i Petrografii kontynuował badania mineralogiczno- -petrograficzne i geochemiczne krajowych surowców mineralnych, w szcze­

gólności łupków ogniotrwałych, syderytów, dolomitów oraz skał towarzyszą­

cych pokładom węglowym w GZW i DZW. Rozwinięto petrografię techniczną su­

rowców mineralnych dla potrzeb budownictwa, rozpoznano krajową bazę surow­

cową dla petrurgii. Prowadzono badania petrograficzne węgla, łącząc bada­

nia podstawowe ze stosowanymi w przeróbce mechanicznej i przetwórstwie chemicznym węgla. Zespół Mineralogii i Petrografii uzyskał nowoczesny mi­

kroskop MPV-2, firmy Leitz, z wyposażeniem do badań refleksyjności i fluo- rescencji, a także aparaturę rentgenowską, mikroskop elektronowy i apara­

turę do analiz termograwimetrycznych. Pracownicy Zespołu wykonali dwie prace habilitacyjne i dwie prace doktorskie. Wydano skrypt z mineralogii i petrografii oraz z petrografii węgla dla studentów.

Kierujący Zakładem Geologii i Hydrogeologii Złóż prof. K. Chmura wypo­

sażył w aparaturę pracownię badań geotermicznych i fizykomechanicznych skał, przeprowadzając w tym zakresie oryginalne badania wielu krajowych złóż węgla kamiennego, rud, soli i ropy naftowej.

Prowadzono ponadto badania stratygraficzne w GZW w oparciu o niebioge- niczne poziomy przewodnie. Rozwijano zapoczątkowane przez doc. Cz. Pobor­

skiego badania petrograficzne węgli Bapropelowych, przekazując wyniki na forum Międzynarodowego Komitetu Petrologii Węgla.

Prof. J. Sztelak prowadził prace nad warunkami hydrogeologicznymi złóż węgla i rud, nad zagrożeniami wodnymi w kopalniach i wpływem eksploatacji na stosunki wodne i powierzchnię.

Obie jednostki geologiczne rozpoznawały odpady pochodzenia mineralnego i ich wpływ na środowisko naturalne. W Zakładzie Geologii i Hydrogeologii Złóż wykonano dwie prace doktorskie, opublikowano 2 skrypty z geologii stosowanej .

Z dniem 1.X.1980 r. na wniosek Rady Wydziału Górniczego i Senatu Poli­

techniki Śląskiej, decyzją Ministra Nauki, Szkolnictwa Wyższego i Techni­

ki, powołany został Instytut Geologii Stosowanej. W jego skład wszedł Ze­

spół Mineralogii i Petrografii z Instytutu Przeróbki Kopalin, Zakład Geo­

logii i Hydrogeologii Złóż z Instytutu Projektowania, Budowy Kopalń i Ochrony Powierzchni oraz Muzeum Geologiczne, podległe dotychczas bezpo­

średnio Dziekanowi. Wielki, udział w powołaniu Instytutu posiada prof. dr hab. inź. Jerzy Nawrocki, członek PAN. Dyrektorem Instytutu został

prof. W. Gabzdyl, a zastępcą prof. J. Sztelak. Instytut zatrudnia aiędzy innymi 5 samodzielnych pracowników nauki i 10 doktorów (tab. 2).

Tabela 2 Nauki geologiczne w planie studiów Wydziału Górniczego

w roku akademickim 1984/S5

Specjalność Nazwa przedmiotu Semestr i wymiar godzin Technika eksploa­

tacji złóż

geologia (ogólna) mineralogia i petrogra­

fia

geologia (złóż) hydrogeologia

sem. I, 2/2

sem. II, 2E/2 sem. III, 2/3 sem. III, 1/1 /1S Projektowanie

i budowa kopalń

geologia dynamiczna mineralogia i petro­

grafia

geologia złóż

hydrogeologia górnicza

sem. I, 2/2 sem.III, 2E/2

sem. IV, 2E/2/1p aem. VI, 2E /2 Przeróbka kopalin

stałych

geologia ogólna mineralogia i petro­

grafia

geologia złóż

sem. I, 2/2

sem. II, 2E/2, sem.III, 2/2 sem. IV, 1E/2 aem. IV, 1/1 Automatyzacja

i elektryfikacja kopalń

geologia sem. I, 2/1

Maszyny i urządze­

nia górnicze i wiertnicze

geologia i petrografia techniczna

sem. I, 2/1 sem. II, 0/1

Objaśnienia: s - seminarium, p - projekt, E - egzamin

Powołanie Instytutu pozwoliło na opracowanie i wprowadzenie do procesu dydaktycznego skorelowanych ze Bobą i z przedmiotami górniczymi programów nauczania przedmiotów geologicznych. Przedmioty geologiczne prowadzone są dla wszystkich specjalności Wydziału Górniczego, choć w zróżnicowanym za­

kresie i treściach programowych (tab. 3). Podjęto prace nad doskonaleniem dotychczas wydanych skryptów, Jak i przystąpiono do opracowywania nowych skryptów, podręczników i*przewodników.

W procesie dydaktycznym wykorzystywana Jest wspólna obecnie baza dydak­

tyczna, łącznie z bazą Muzeum Geologicznego.

W Instytucie Geologii Stosowanej utworzono następujące jednostki wew­

nętrzne:

1. Zakład Geologii Złóż - kierownik p r o f . dr hab. inż. Kazimierz Chmura,

2 2 W. Gabzdyl 2. Zakład Mineralogii i Petrografii - kierownik doc. dr hab. inż. Tadeusz

Kapuściński,

3. Zakład Geologii i Petrografii Węgla - kierownik prof. dr hab. inż.

Wiesław Gabzdyl,

4. Zakład Hydrogeologii i Geologii Inżynierskiej - kierownik prof. dr hab.

ini. Józef Sztelak,

3. Muzeum Geologiczne - kierownik mgr inż. Wilhelm Magda.

Instytut kontynuuje w sposób zintegrowany badania naukowe, obejmujące geologię złóż, petrografię i mineralogię techniczną, petrologię węgla, hydrogeologię kopalnianą i geologię inżynierską.

Ważniejsze kierunki prac naukowo-badawczych obejmują:

1) badania własności geotermicznych złóż węgla i rud,

2) badania stratygraficzne złe: węgla kamiennego przy pomocy niebiogenicz- nych poziomów przewodnich,

3) badania mineralogiczno-petrograficzne pokładów węgla i skał towarzyszą­

cych oraz surowców skalnych dla budownictwa,

4) badania hydrogeologiczne złóż, zagrożeń wodnych i ochrony wód przed skażeniem odpadami górniczymi i energetycznymi oraz badania nad utyli­

zacją tych odpadów.

Instytut współpracuje z przemysłem wydobywczym i przetwórczym, budow­

nictwem oraz z krajowymi i zagranicznymi placówkami naukowymi, m.in. z GIG w Katowicach, AGH w Krakowie, Politechniką Wrocławską, Instytutem Geologicznym w Warszawie i Sosnowcu, IMN i IMO w Gliwicach, COBR Przemy­

słu Izolacji Budowlanej w Katowicach, a także z Uniwersytetem w Charkowie i Akademią Górniczą we Freibergu.

Pracownicy Instytutu biorą czynny udział w pracach Komitetu Górnictwa PAN, Komitetu Gospodarki Surowcami Mineralnymi PAN, Komisji Nauk Geolo­

gicznych PAN, Komisji Nauk Mineralogicznych PAN, Międzynarodowego Komite­

tu Petrologii Węgla. Z inicjatywy Instytutu powołano w roku 19B2 Komisję Nauk Geologicznych PAN oddział w Katowicach, której przewodniczącym został prof. Kazimierz Chmura, a siedzibą Instytut Geologii Stosowanej.

Przy Instytucie działa aktywnie Studenckie Koło Naukowe "Silesian", po­

głębiające wiedzę geologiczną wśród studentów, organizując sesje naukowe, obozy wakacyjne i wycieczki geologiczne.

W ostatnim okresie 7 pracowników Instytutu i 2 pracowników przemysłu uzyskało stopnie naukowe doktora nauk technicznych. Pięciu pracowników Instytutu przygotowuje prace habilitacyjne.

W dniu 1.IV.1982 r. Instytut poniósł bolesną stratę. Zmarł prof. Jan Kuhl, który mimo przejścia na emeryturę nadal współpracował, aktywnie z Instytutem,- prowadził wykłady dla studentów, uczestniczył w pracach nau- kowo-badawcjzych, rozwijał młodą kadrę naukową i był podporą naukową i mo­

ralną Instytutu.

Tabela 3 Pracownicy Instytutu teologii Stosowanej

(stan na dzień 1.X.1984 r.) Grupa

pracowników

Tytuły i stopnie naukowe, imię i nazwisko Profesorowie

i docenci

1. Prof. dr hab. inż. Kazimierz Chmura 2. Prof. dr hab. inż. Wiesław Gabzdyl 3. Prof. dr hab. inż. Józef Sztelak 4. Doc. dr hab. Lidia Chodyniecka

5. Doc. dr hab. inż. Tadeusz Kapuściński Adiunkci i

starsi asystenci

1. Dr inż. Edward Cempiel 2. Dr inż. Aleksandra Cichoń 3. Dr Helena Czaporowska 4. Dr Krystyna Grabowska 3. Dr inż. Bronisława Hanak 6. Dr Tadeusz Krzoska 7. Dr inż. Marek Pozzi 8. Dr inż. Maria Probierz 9. Dr inż. Krystian Probierz 10. Dr inż. Małgorzata Sowa 11. Mgr inż. Andrzej Makowski Nauczyciele

akademiccy na godzinach zle­

conych

1. Dr Kazimiera Hamberger

2. Doc. dr hab. inż. Antoni Motyczka 3. Dr inż. Leopold Staniek

4. Doc. dr hab. inż. Lubomira Zawiślak Inżynieryjno-

techniczni

1. Inż. Edwarda Gromadzka 2. Inż. Jan Janota

3. Mgr inż. Wilhelm Magda 4. Andrzej Przybyła 5. Stefan Twardoch 6. Michalina Żurakowska 7. Mgr Czesław Zydaczewski Administracyjni

i obsługi

1. Halina Malcherczyk 2. Elżbieta Tarłowska 3. Celina Wilczek

Dorobek naukowy i dydaktyczny Instytutu Geologii Stosowanej, uzyskany w mijającym 35-leciu Wydziału Górniczego, stwarza podstawę do dalszego

jego rozwoju dla dobra nauki, dydaktyki i gospodarki narodowej.