Seria: A RC HITEK TU RA z. 54 N r kol. 1902
Łukasz SZAT A N EK W ydział Architektury Politechnika Śląska
ANALIZA ZAŁOŻENIA KARMELITÓW BOSYCH
PW. ŚW. ŚW. MICHAŁA ARCHANIOŁA I JÓZEFA W ŚWIETLE REGULAMINU BUDOWLANEGO ZAKONU I REGUŁY
S treszczen ie. A rtykuł przedstaw ia założenie klasztorne karm elitów bosych w K rakow ie pw. św. św. M ichała i Józefa w św ietle reguły św. A lberta i regulam inu budow lanego zakonu.
S ło w a k lu czo w e: zakon, karm elici bosi, architektura sakralna Krakowa, przepisy budow lane, reguła św. Alberta.
ANALYSIS DISCALCED CARMELITE’S FOUNDATION DEDICATED TO SS. MICHAEL AND JOSEPH IN THE LIGHT OF BUILDINGS
REGULATIONS OF ORDER AND RULE
S u m m a ry . This paper presents the establishm ent o f the D iscalced Carm elites in K rakow under the invocation o f SS. M ichael and Joseph in the light o f the rule o f St. A lbert and building regulations o f Order.
K ey w o rd s: O rder, D iscalced Carm elites, K rakow church architecture, building regulations, the rule o f St. Albert.
1. Historia Zakonu karmelitańskiego
Zakon N ajśw iętszej M aryi Panny z G óry K arm el w yw odzi się z Palestyny, z pasm a górskiego o nazw ie Karm el, położonego nad M orzem Śródziem nym niedaleko m iejscow ości Haifa. Początek zakonu datuje się n a X II wiek. W tedy to do pustelników osiadłych w W adi-es-Siah dołączyli rycerze - krzyżowcy. W 1209 r. przełożony w spólnoty uzyskał od patriarchy jerozolim skiego św. A lberta regułę dającą początek zorganizow anego życia zakonnego. O d tego m om entu zakon zaczął się rozw ijać na Górze K arm el i w Palestynie. Ze w zględu na opanow anie Palestyny przez Turków życie m nichów zaczęło się kom plikow ać
162 Ł. Szatanek
i zm uszeni byli em igrować. M iejscem ucieczki była Europa. Początkow o karm elici osiedlili się na Cyprze i rozpoczęli budow ę kolejnych klasztorów na Sycylii, koło Marsylii oraz w Anglii.
W związku z em igracją do Europy zakon był zm uszony do przystosow ania swojej reguły do now ych w arunków - odm iennych w stosunku do tych w ystępujących w Palestynie.
Po w ieloletnich w ysiłkach i w alkach z innymi zakonam i bracia góry Karm el zostali zaakceptowani przez papieży ja k o zakon żebrzący. Połow a X III w ieku to złoty w iek rozw oju opisywanej grupy w Europie zachodniej i w schodniej. Było to zw iązane z objawieniem Najświętszej M aryi Panny nadającej Szkaplerz Święty Świętem u Szymonowi Stockowi.
R ozkw it zakonu spowodował, że w 1395 r. pow stał pierw szy klasztor w Polsce, w Krakowie. W cześniej pow stały dwa założenia nieleżące na terenie ówczesnej Polski, tzn. klasztor w Strzegom iu (1382 r.) i G dańsku (1380r.). Koniec X IV w ieku to okres rozluźnienia
w zakonach, czas upadku w ielu oraz złagodzenia reguł zakonnych. W połow ie XVI wieku zauw ażono problem i starano się m u zapobiec przez liczne reform y. Jednak zm iany były ju ż bardzo głęboko zakorzenione w św iadom ości ludzi.
D opiero reform a św. Teresy od Jezusa oraz św. Jana od Krzyża spow odow ała radykalną zm ianę, która doprow adziła do oderw ania się nowej gałęzi zakonu. O d połow y XVI wieku w Europie zaczęły istnieć dw a niezależne zakony: pierw szy - istniejąca gałąź - Zakon Braci N ajświętszej M aryi Panny z G óry K arm el (zw ani karm elitam i trzewiczkowym i) oraz druga - now a gałąź — Zakon Braci Bosych N ajświętszej M aryi Panny z G óry K arm el (karm elici bosi).
O d tego m om entu na świecie oraz w Polsce rozw ijały się dw a zakony o wspólnych korzeniach.
2. Reguła św. Alberta
Zaw sze pierw otna reguła św. A lberta była początkow ym w yznacznikiem , kanonem zarów no dla karm elitów trzew iczkow ych, ja k i bosych. Zasady pow stałe w 1209 r.
w Palestynie zasadniczo różniły się od tych zapoczątkowanych na terenach Europy. Różnice te są w idoczne także w architekturze założeń karm elitańskich. Przede wszystkim reguła określa miejsce, w jakim klasztor m a być budowany, czyli m iejsce ustronne. K ażdy zakonnik od m om entu przyjęcia do w spólnoty będzie m iał w łasną celę nadaną przez przeora.
Wszyscy mają przebywać osobno w swoich celach lub blisko nich, rozważając dniem i nocą Prawo Boże, czuwając na modlitwie, chyba że czymś innym słusznym wypadnie się zająć'.
1 N a podstaw ie: Zieliński J.: K lasyczne teksty karm elitańskie, Lublin 1998.
Po środku cel, w centralnym miejscu, m iała znajdow ać się kaplica. M iejsce spotkań i w spólnych posiłków pełnił refektarz. C ela przeora m usiała się znajdować przy wejściu do całego założenia, aby m ógł w itać ja k o pierw szy now o przybyłych gości oraz m ieć pieczę nad całym obiektem . Przepisy te są podstaw ą konstytucji i życia karm elitów trzew iczkowych i bosych, którzy całą sw oją regułę oparli wyłącznie na zasadach patriarchy jerozolim skiego.
3. Przepisy budowlane karmelitów bosych
Podstaw ow ą różnicą pom iędzy tym i dw iem a gałęziam i w yw odzącym i się z góry Karmel je st fakt, że jedynie karm elici bosi stw orzyli przepisy budow lane - regulam in budowlany, określający układ funkcjonalno-przestrzenny, a także w ym iary poszczególnych pom ieszczeń w chodzących w skład całego kom pleksu. Uw agę zw raca na tę różnicę ojciec B. W anat w książce pt. „Z dziejów zakonnego budow nictw a barokow ego w M ałopolsce” :
(...) W Małopolsce w XVII i XVIII wieku własne programy budowlane, szczegółowe przepisy budowy i wystroju kościołów i klasztorów posiadali Jezuici, Kameduli, Karmelici Bosi, Reformaci i Kapucyni, (... f
N a przełom ie X V I i XV II w ieku zostały podjęte działania m ające na celu regulację zasad zw iązanych z budow ą założenia, w yborem miejsca, gabarytam i kościoła i klasztoru oraz w ystrojem w nętrza. Pierw sze przepisy z lat 1581 i 1590 były bardzo ogólnikowe.
Podobnie w 1611 r. w konstytucji określono opisow o w ym agania skupiając się na skrom ności wystroju i braku wież.
D opiero w 1614 r. na K apitule G eneralnej w R zym ie utw orzono kom isję do opracow ania projektu przepisów budow y kościołów i klasztorów dla całej kongregacji włoskiej. Zasady te zostały ustalone w edług uznanego w zorca istniejącego kościoła Sancta M aria D ella Scala autorstw a Francesco da Voltera. Zasady zapisane w 16143 r. określały głów ne w ym iary kościoła, kaplic oraz dla części przeznaczonej dla zakonników. Część klasztorna była podzielona na dw ie strefy: zew nętrzną - zlokalizow aną w okół m ałego dziedzińca oraz w ew nętrzną (właściw ą) - ulokow aną w okół dziedzińca głównego. W artości liczbow e podane w palm ach (1 palm a = 24 cm) dotyczyły takich pom ieszczeń, jak: cela, oratorium , refektarz, w irydarz, dziedziniec m niejszy i krużganki. Przepisy te zostały skorygow ane w 1617 r.; przede w szystkim w prow adzono podział na klasztory m niejsze (20 cel) i w iększe (40 cel). W ym iary bardziej szczegółow o określały gabaryty poszczególnych części. U stalenia zostały ostatecznie skorygow ane w 1623 r. i stały się kanonem dla całej kongregacji w łoskiej. Zostały one dołączone do konstytucji jako obow iązujące prawo.
2 W anat B.: Z dziejów zakonnego budow nictw a barokow ego w M ałopolsce. W ydaw nictw o K arm elitów Bosych, K raków 2006.
3 Porów nanie: Szatanek Ł., Przepisy budow lane K arm elitów B osych i T rzew iczkow ych, [w:] Bzów ka J. (red.):
Badania dośw iadczalne i teoretyczne w budow nictw ie, W ydaw nictw o Politechniki Śląskiej, G liw ice 2012.
164 Ł. Szatanek
Przepisów tych bardzo surowo przestrzegano w XV II w ieku, ale ju ż XVIII w ieku nastąpiło rozluźnienie powodujące, że obiekty w tedy pow stające m iały w ieże i kopuły.
4. Założenie
ś w . ś w .Michała i Józefa w Krakowie
Rozwój karm elitów bosych na ziem iach Polski rozpoczął się na początku XVII w ieku, kiedy zakonnicy zostali wysłani z Rzym u na m isję na w schód Europy. Podczas w ędrów ki i w ypadków losu zatrzym ali się w K rakowie. M om ent ten zaw ażył na dalszych dziejach nowej gałęzi karm elitańskiej. K ościół N iepokalanego Poczęcia Najświętszej M aryi Panny na ulicy K opernika w Krakowie był pierw szym założeniem pow stałym poza terytorium Włoch.
Był on budow any jako założenie m niejsze, przeznaczone dla m aksym alnie 20 zakonników.
Ze w zględu na szkodliw e w arunki zdrow otne oraz położenie poza murami starano się znaleźć (na budow ę now ego założenia) teren w obrębie m urów m iejskich. K lasztor św. św. M ichała i Józefa je st położony przy ulicy Poselskiej (dawniej św. Józefa) i ulicy Senackiej (dawniej św. M ichała). Lokalizacja taka zapew niała bezpieczeństw o oraz bliskość Zamku K rólew skiego, jednocześnie był położony na uboczu miasta. O biekt był w ybudow any jako klasztor w iększy przeznaczony dla 40 zakonników z m yślą o rozw oju zakonu. Założenie św. św. M ichała i Józefa m a bardzo zróżnicow aną i krótką historię. Już w 1797 r. władze austriackie zajęły klasztor, przeznaczając go na więzienie. N a m iejscu kościoła stanął później sąd. Obecnie teren będący w łasnością karm elitów zajm uje M uzeum A rcheologiczne i M uzeum G eologiczne. Inform acje dotyczące założenia m ożna czerpać z następujących źródeł4:
1. rzut przyziem ia kościoła i klasztoru z 1797 r., 2. kołłątajow ski plan K rakow a z 1785 r.,
3. pom iary krypt grobowych R adw ańskiego z 1841 r., 4. skrom na ikonografia.
K ościół św. św. M ichała i Józefa był budynkiem zbudow anym na rzucie krzyża łacińskiego.
K orpus był trójnaw ow y z naw am i bocznym i zredukowanym i do kaplic (3,5 x 2,5 m), połączonym i sklepionym i przejściam i. Prezbiterium o w ym iarach 8,5 m na 9 m było zakończone ścianą prostą, za którą znajdow ał się chór zakonny (8,5 x 4,5 m). K lasztor według przepisów był podzielony na dw ie części zlokalizow ane w okół m ałego dziedzińca (6 x 8 m) oraz w irydarza w kształcie kw adratu o boku 20 m. W skrzydle południow o-w schodnim m ieścił się refektarz o szerokości 6 m i długości 16 m.
Cele zakonne (4,20 m x 3,20 m) były rozlokow ane na trzech kondygnacjach po 12 cel na każdej. N a podstaw ie pow yższych danych m ożna stwierdzić, że klasztor św. św. M ichała
4 W anat B.: Zakon K arm elitów Bosych w Polsce. K lasztory K arm elitów i K arm elitanek Bosych 1605 - 1975.
W ydaw nictw o OO. K arm elitów Bosych, ul. Rakow icka 18, K raków 1979.
i Józefa był zbudow any ja k o założenie większe. Zgodnie z założeniam i konstytucji był podzielony na dw ie części. D odatkow o takie pom ieszczenia ja k wirydarz, korytarze i re
fektarz były zaprojektow ane zgodnie z ustaleniam i kom isji określającej przepisy budowlane.
Reguła św. A lberta oraz zasady w ytw orzone na początku X V II w ieku dały w zór do naśladow ania dla w ielu zakonów karm elitów bosych w Polsce i Europie. Podobieństwo tych założeń je st cechą rozpoznaw alną i w ażną dla zakonu.
C E L I ZAKONNE - 4,20 x 3.20 m CHÓR ZAKO N NI - 8,5 x 4,5 m PREZBITERIUM - 8,5 x 9,0 m DŁUGOŚĆ N A W ! G ŁÓ W N EJ - 10 m KAPLICE - 3,5 x 2,5 m M AŁY DZIEDZINIEC - 6,0 x 8.0 m DZIEDZINIEC G ŁÓ W N Y - 20,0 x 20,0 m REFEKTARZ - 16,0 x 6,0 m
KORYTARZ - 2,2 m
Rys. 1. Rzut założenia klasztoru św. św. Michała i Józefa w Krakowie Fig. 1. Floor plan o f foundation SS. Michael and Joseph in Kraków
Źródło: Wanat B., Zakon Karmelitów Bosych w Polsce. Klasztory Karmelitów i Karmelitanek Bosych 1605 - 1975, Wydawnictwo OO. Karmelitów Bosych, Kraków 1979.
Brykowska M.: Studia nad architekturą baroku układy przestrzenne kościołów Karmelitów bosych. Prace naukowe Politechniki Warszawskiej - prace naukowe - Budownictwo - zeszyt 87. Wydawnictwo Politechniki Warszawskiej, Warszawa 1984.
Bibliografía
1. B rykow ska M.: Studia nad architekturą baroku, układy przestrzenne kościołów karm elitów bosych. Prace naukow e Politechniki W arszawskiej - prace naukow e - Budow nictw o - zeszyt 87. W ydaw nictw o Politechniki W arszawskiej, W arszawa 1984.
2. Esteve H., G uarch J.: Zakon Karmelitów. N a siódm e stulecie Szkaplerza Świętego 1251 — 1951. Tom I. M łody Karm el, K raków 1988.
3. Szatanek Ł.: Przepisy budow lane K arm elitów B osych i Trzew iczkow ych, [w:] Bzów ka J.
(red.): B adania dośw iadczalne i teoretyczne w budow nictwie, W ydaw nictw o Politechniki Śląskiej, G liw ice 2012.
166 Ł. Szatanek
4. W anat B.: Zakon K arm elitów Bosych w Polsce. K lasztory K arm elitów i Karm elitanek Bosych 1605 - 1975. W ydawnictwo 0 0 . K arm elitów Bosych, ul. R akow icka 18, Kraków
1979.
5. W anat B.: Z dziejów zakonnego budow nictw a barokow ego w M ałopolsce. W ydaw nictwo K arm elitów Bosych, Kraków 2006.
6. Zieliński J.: K lasyczne teksty karm elitańskie, Lublin 1998.
