WSPÓŁCZESNEZARZĄDZANIE2/2013 1 CONTEMPORARYMANAGEMENTQUARTERLY2/2013
Paradygmatynaukozarządzaniu
ŁukaszSułkowski
Słowakluczowe:paradygmaty,naukiozarządzaniu,paradygmatynaukspołecznych Keywords:paradigms,managementsciences,paradigmsofsocialsciences
Synopsis:W artykulescharakteryzowanor ó ż n e typologiep a r a d y g m a t ó worganizacji.Przedstawionezo stałym.in.:paradygmatynaukspołecznych,paradygmatynaukozarządzaniu,perspektywypoznaw-
czewteoriiorganizacjiwedługM.J.HatchorazparadygmatypoznawczezarządzaniawedługP.John- s o n a iJ.Duberly.NastępnieprzeprowadzonoanalizęmożliwościzastosowaniaparadygmatówG.Bur- rellaiG.Morganawteoriiimetodologiinaukozarządzaniu.
Wstęp
Przedmiotemartykułujestanalizaparadygmatówwnaukachozarządzaniu.Wpierwszejkolejn ościpoddanoanalizieróżnemożliwetypologieparadygmatóworganizacjiizarządza-
nia,dokonującwyborunajbardziejadekwatnejzpunktuwidzeniacelówartykułu,zapropo- nowanejprzezG.BurrellaiG.Morgana.Następniescharakteryzowanokażdyzparadygma- tów,opisującjegorozwójteoriopoznawczyimetodologiczny.
Paradygmatoznaczazespółpojęćiteorii,któresąpowszechnieakceptowaneprzezśro- dowiskonaukowes p e c j a l i s t ó w z danejdziedziny.Paradygmatnaukistanowihistoryczniezmie nnyc o n s e n s u s o m n i u m w s p ó l n o t y ba da cz y konkretnejdyscypliny.U możliwiap o s t ę p wiedzy,rozwiązywaniekolejnychproblemóworazniewracaniedokwestiijużrozstrzygnię- tych[Kuhn,1998,s.33].PorównującrozwójnaukozarządzaniudomodeluT.Kuhna,trzebazastanowi ćsię,czynaszadyscyplinaposiadaparadygmatorazczyjesttojedenparadygmat[Hatch,2 0 0 2 , s.
4 9 –
62].Poglądyb a d a c z y sątutajp o d z i e l o n e , c h o ć większośćuznaje,ż e zarządzaniejestnauką wieloparadygmatyczną.Innezdaniemająniektórzyprzedstawicieled o m i n u j ą c e g o nurtuoptującyzajednymparadygmatemorazniektórzypostmoderniścidia-
gnozujący,iżjesteśmywstadiumpostparadygmatycznym[Clegg,Hardy,1997,s.5–17].
Klasyfikacjeparadygmatówzarządzania
Wśródbardzolicznychpropozycjizróżnicowaniaparadygmatówwskazaćmożnanakil- kawybranychp o d e j ś ć , któresączęstowykorzystywanep r z e z b a d a c z y organizacjii zar ządzaniawPolsceoraznaświecie:
– podziałprzedmiotowyzgodnyzsubdyscyplinaminaukozarządzaniu, – szkołyzarządzaniawujęciuchronologicznymwedługM.Bielskiego, – paradygmatynaukspołecznychwedługG.BurrellaiG.Morgana, – paradygmatyzarządzaniawedługM.J.Hatch,
– epistemologiebadańzarządzaniawedługP.JohnsonaiJ.Duberly, – ramypoznawczerozumieniaorganizacjiwedługL.G.BolmanaiT.E.Deala, – metaforyorganizacjiwedługG.Morgana.
-----
Ł.Sułkowski,Paradygmatynaukozarządzaniu 2 Prof.drhab.ŁukaszSułkowski,UniwersytetJagielloński.
Ł.Sułkowski,Theparadigmsofmanagementsciences Dokonaniewyborupomiędzyróżnymiklasyfikacjamiparadygmatówwnaukachozarzą- dzaniuniejest zadaniem łatwymzarównoze względunawieloznacznośćpojęć, jaki znaczn ąliczbęproponowanychtypologii.
Podziałprzedmiotowy(subdyscyplinowy)zarządzaniajakopropozycjaparadygmatów
Naukiozarządzaniustanowiądoskonałąilustracjętezyopogłębiającejsięspecjalizacji.W obszarzeichzainteresowańodnajdziemyodkilkunastudokilkudziesięciusubdyscyplin,któ reposługująsięzróżnicowanąmetodykąbadań,różniąsięokreśleniemswoistościprzed-
miotubadańipodejściabadawczego.Możnapowiedzieć,żetworząonewłasnedyskursy,niezawszek omplementarne.Subdyscyplinyzarządzaniasąwróżnymstopniupowiązaneznau-
kamistanowiącymiź r ó d ł o i n s p i r a c j i z a r z ą d z a n i a . Przykładowy,z założenian i e k o m p l e t n y wykazniedokońcarozłącznychsubdyscyplinnaukozarządzaniumożeobejmować:teorię organizacji,naukęo przedsiębiorstwie,zarządzaniemiędzynarodowe,zarządzaniestrate-
giczne,zarządzaniez a s o b a m i ludzkimi,z a r z ą d z a n i e produkcyjne,zarządzaniefinansami, rachunkowośćzarządczą,zarządzaniezmianamiworganizacjach,zarządzaniezasobamii n f o r m a c j i , zarządzaniemarketingowe,zarządzaniejakością,zarządzaniepubliczne.
Oznaczałobytoznacznerozdrobnienieparadygmatówodpowiadającychwąskimgrupoms p e c j a l i s t ó w oddanegotypuproblemubadawczego.Każdyobszarzarządzania ,jak:zarzą- dzaniestrategiczne,zarządzaniezasobamiludzkimi,marketing,zarządzaniefinansamiiinne,m i a ł b y swojeodrębnezałożeniapoznawcze,awięcbyłbyinnymparadygmatem.Takieroz- drobnienieniep as uj ed o szerokiejdefinicjiparadygmatu,gdziekonsensusj est podzi el any p r z e z większąwspólnotębadaczy,a i w o b r ę b i e samychsubdyscyplinz n a j d z i e m y r ó ż n e z ałożeniap o z n a w c z e ,np.f u n k c j o n a l i s t y c z n y v e r s u s i n t e r p r e t a t y w n y p a r a d y g m a t k u l t u r y organizacyjnej.Cowięcej,klasyfikacjasubdyscyplinzarządzaniamar ównieżdośćumownyi płynnycharakter,któryjestprzedmiotemkontrowersjiwśrodowiskuakade mickim.Wydajesięzatem,żesubdyscyplinyzarządzaniatrudnoutożsamiaćzparadygmatamitejnauki.
Klasyfikacjaszkółzarządzaniajakorozróżnienienaparadygmaty
Wteoriiorganizacjiizarządzaniapowstawałyliczneszkołyinurtywzbogacającedoro- b e k , aleikomplikującetęproblematykę[Koontz,1961].Ujęciechronologiczneprzyjmujek r y t e r i u m ciągłościrozwojuszereguszkółzarządzania.M.Bielskiwyróżnia14 kierunk ówmieszczącychsięw 3nurtach (klasycznymi neoklasycznym,psycho-
socjologicznym orazsystemowym)
[Bielski,1 9 9 6 , s.4 2 ] . Niewątpliwieprzykładowo„naukowez a r z ą d z a n i e ” F.W.Taylora,
„szkołaadministracyjna”H.Fayolai „ s z k o ł a r e l a c j i społecznych”E . Mayoróżniąsięznacznie wsferzepodstawowychzałożeń.Jednakwszystkietetrzyszkołybazująnawspólnejontologii,aks jologiiikoncepcjiprawdy.Podobnąanalizęmożnabyłobyprze-
prowadzićw odniesieniudo po dz i a ł u nanurty:klasyczny,neoklasyczny,psychospoł eczn yo r a z systemowy.Za t e m podobniejakw przypadkusubdyscyplin wydaje się,żeprzy datneb y ł o b y ogólniejszekryteriumwyróżnianiaparadygmatu.
ParadygmatywedługG.BurrellaiG.Morgana
Jednoznajbardziejrozpowszechnionychpodejść,zaproponowaneprzezG.Burrellai G.Morg ana,definiujeczterypodstawoweparadygmatydominującenietylkowzarządza-
niu,alewogólewnaukachspołecznych.Kryteriamiwyróżnianiatychparadygmatówmiały- b y być:orientacjaspołeczna(regulacjaazmiana)orazzałożeniadotyczącepoznania(obiek- tywnea subiektywne).Zeskrzyżowaniat y c h w y m i a r ó w powstając z t e r y niewspółmiernepa radygmaty:funkcjonalistyczny,r a d y k a l n y strukturalizm,interpretatywnyor az radykalnyhum anizm[Burrel,Morgan,1979].
-----
CONTEMPORARYMANAGEMENTQUARTERLY2/2013 ParadygmatyzarządzaniawedługM.J.Hatch
M.J.Hatch,łączącperspektywęhistorycznązparadygmatamiBurrellaiMorgana,propo- nujewyróżnienieczterechparadygmatówwnaukachozarządzaniu:klasycznego,moderni- stycznego,interpretatywno-symbolicznegoorazpostmodernistycznego.
Klasycznyp a r a d y g m a t , obejmującym.in.F.W.Taylora,M.Webera,H.Fayolao r a z Ch.
Barnarda,czerpiepodstawypoznawczezneopozytywizmu[Sułkowski,2004].Moder- nizm,któregoprzedstawicielamisąH.Simon,J.MarchiL.Bertalanffy,opisujeorganizacjęw kate goriachfunkcjonalistycznychisystemowych[March,Simon,1964].Podejścieinter-
pretatywno-symboliczne,reprezentowaneprzykładowoprzezP.Seleznicka,P.Bergera, T.LuckmanaorazE. Hoffmana,opisujeorganizacjęjakoproces konstruowaniaiodczyty- waniaspołecznejrzeczywistościorganizacji[Berger,Luckmann,2010].Postmodernizmakcentuje d e f r a g m e n t a c j ę , relatywizmkulturowyi epistemologiczny,występującenp.w podejściac htekstualnychinarracyjnych[Hatch,2002,s.204–238].Stanowiskopostmo-
dernistyczner e p r e z e n t u j ą np.G.Burrell,K.Dale,N . MoninczyB . C z a r n i a w s k a - J o r g e s [Burrell,Dale,2002].PodziałparadygmatówzaproponowanyprzezM.J.Hatchjests woistyd l a naukozarządzaniuiuwzględniahistorycznyrozwójnaszejnauki.Zdrugiejstronyjed- nakniebierzepoduwagęspecyfikinurtukrytycznego,któryzdaniembadaczyCriticalMa- n a g e m e n t Studiestworzyodrębnyparadygmat.
ParadygmatypoznawczezarządzaniawedługP.JohnsonaiJ.Duberly
Typologiaepistemologiib a d a ń zarządzaniazaproponowanap r z e z P.Johnsonai J . Duberl yj e s t zakorzenionaw filozofiii wyróżniap i ę ć t y p ó w refleksjiw b a d a n i a c h w z ar z ąd z an i u l e ż ą c y c h naskrzyżowaniuwymiarówo n t ol o g i cznycho r a z e p i s t e m o l o g i c z - nych.WpodziałachzaproponowanychprzezP.JohnsonaiJ.DuberlynowewstosunkudoBurrell ai Morganasą:p o z y t y w i z m i neopozytywizm,konwencjonalizm,a takżepragma-
t y z m [Johnson,Duberley,2005,s.1 8 0 –
191].Obiektywistycznaontologiai epistemologiacechującastanowiskopozytywistyczneineopoz ytywistycznejestodpowiednikiemfunkcjo-
nalizmuuBurrellai Morganaorazszkołyklasycznejimodernistycznejwk l a s y f i k a c j i M.J.Hatch.Konwencjonalizmłączącypodobniejakpostmodernizmsubiektywistycznąonto- logięiepistemologiępozwalanawzrostrefleksyjnościpoprzezzestawianienieporównywal- nychmetaforlubp a r a d y g m a t ó w organizacjii z a r z ą d z a n i a ,nurtk r y t y c z n y i p r a g m a t y z m o p i e r a j ą sięz a ś naz a a n g a ż o w a n y m p o z n a w a n i u i opisieistniejącejrz eczywistości,a więco p e r u j ą nagruncieobiektywistycznejontologiii subiektywistycznejepiste mologii.K o n c e p c j a P.Johnsonai J . D u b e r l y stanowis w o i s t e uzupełnieniep a r a d y g m a t ó w B u r r e l l a i Morganaz p u n k t u w i d z e n iakwestiirefleksyjnościb a d a n i a w naukacho z a r z ą d z a n i u . Z drugiejstronyjednakjesttokoncepcjawzględnienowaisłabo rozpoznawanawnaukacho zarządzaniu,niewspominającoinnychnaukachspołecznych.
RamypoznawczewedługL.G.BolmanaiT.E.Deala
L.G.B o l m a n i T.E.Dealproponując z t e r y „ramy poznawcze” pozwalającenaw s z e c h- stronneu j ę c i e p r o c e s u zarządzaniaorganizacjami.Obejmująonep o d e j ś c i a : strukturaln e,zarządzaniazasobamiludzkimi,polityczneorazsymboliczne[Bolman,Deal,2003].Ramypo znawczestanowiąpróbęskrzyżowaniadominującegorozumieniaproblematykiparadyg- m a t u wnaukachspołecznych(strukturalizm,podejściesymboliczne)zpodejściemsubdy s-
cyplinarnym( u j ę c i e polityczneo r a z zarządzaniazasobamiludzkimi).P r o p o z y c j a a u t o r ó w j e stilustrowanaszeregiemproblemówzarządzaniawpisującychsięwzaproponowanysche- mat.Wadątejkoncepcjijestbrakzakorzenieniawszerszymdyskursieróżnychinnychdys- cyplinnaukspołecznych.Wydajesięrównież,żejesttoklasyfikacjaniewyczerpującabogac- twaperspektywpoznawczychwnaukachozarządzaniu.Trudnobyłobywzaproponowanymschema
-----
cieznaleźćmiejscenanurtkrytycznyzarządzania,inkrementalnekoncepcjestrategiiczypodejściene oewolucyjne.
Ł.Sułkowski,Paradygmatynaukozarządzaniu 20
Ł.Sułkowski,Theparadigmsofmanagementsciences Wskazanepróbywyodrębnieniaperspektywpoznawczychwnaukachozarządzaniunie wyczerpująoczywiściew s z y s t k i c h p r o p o z y c j i . D.Remenyi,B . Williams,A.M o n e y o r a z E. Swartzproponujądwieuzupełniającesięperspektywybadańwzarządzaniu,tzn.pozyty- wizmifenomenologię[Remenyi,Williams,Money,Swartz,2005,s.32–
37].M.C.Jackson,eksploatującszerokor o z u m i a n e myślenies y s t e m o w e ,dokonałp r ó b y o p i s a n i a p o d s t a w o-
w y c h założeńpoznawczychzarządzania,opierającsięna12sposobachrozumieniasystemu organizacyjnego[Jackson,2 0 0 3 ] . Własnes p o s o b y r o z u m i e n i a p a r a d y g m a t ó w z arząd zaniaproponująrównież:Ch.K n u d s e n i H.Tsoukaso r a z B . Czarniawska[Knudsen,Tsoukas,2 0 0 5 , s.1–
36].Widaćzatem,żewybórtypologiiparadygmatóww naukachozarządzaniuwiążesięzpodob nąwielościąiwieloznacznościąkoncepcjijakopisanewcześniejproblemyteoretyzowaniaorazdefin iowaniazarządzaniaiorganizacji.
ParadygmatywedługG.BurrellaiG.Morgana
Wśródwielupropozycjiwyodrębnieniaparadygmatówwnaukachozarządzaniuzana- b a r d z i e j użytecznąpoznawczouważamkoncepcjęG.BurrellaiG.Morgana,przedewszyst- k i m zewzględunajejogólnośćimożliwośćzastosowanianietylkowodniesieniudonauko orga nizacjii zarządzaniu,a l e właściwiew odniesi eniu dowiększościnauks p oł e c z n y c h rozpatruj ącychp o d o b n e problemyt a k i c h j a k : s o c j o l o g i a , antropologiakulturowa,języko- znawstwo,azpewnymiograniczeniamirównieżpsychologiaiekonomia.Podrugie,jesttokoncep cjagłębokozakorzenionawfilozofiinaukiisięgającadoźródełpodstawowegody-
l e m a t u poznawczegostawiającegowopozycjiobiektywistyczną(neopozytywistyczną)wizję naukiopartąnametodologiiprzyrodoznawstwaorazsubiektywistyczny (lubintersubiekt y-wistyczny)projektczerpiącyztradycjihermeneutykiidążącydozastosowaniametod„ro- zumiejących”.Potrzecie,przedstawieniewymiaru:orientacjanastatusquoversusorientacjanazmia nętrafnieoddajejedenzpodstawowychdylematówpoznawczychuprawianianaukspołecznyc h,a więci zarządzania.Rzeczywiściewiększośćb a d a c z y naszejdyscypliny,w z a l e żnościo d świadomiel u b p o d ś w i a d o m i e p r z y j ę t e g o ideałunauki,wybierap o s t a w ę a l b o bierne goo p i s u z a s t a n e g o stanuorganizacji,alboi n g e r e n c j i w b a d a n ą r z e c z y w i s t o ś ć pro wadzącądojejzmiany.PozatympropozycjaBurrellaiMorganajestdośćpowszechniei twórc zowykorzystywanawnaukachozarządzaniu.
Wstosunkudopropozycjipierwotnejautorówzroku1979proponujęzmodyfikowaćna- zwyparadygmatów,patrzącnaklasyfikacjęparadygmatówz perspektywyhistorycznej,uwzględn iającejrozwójnauko zarządzaniuipokrewnychnaukspoł ecznych naprzełomieXXiXXIw.Dlap otrzebanalizynaobszarzenaukozarządzaniuproponujęwykorzystanie4 paradygmatów:
1. Paradygmatneopozytywistyczno-funkcjonalistyczno-systemowyłączący obiekty- wizmzregulacją.
2. Paradygmati nt e rp re t a t y wn o -
s ym b ol i cz ny stano wiącypołączenie subiektywizmuz regulacją.
3. Paradygmatradykalnegostrukturalizmu(nurtkrytyczny)tworzącysięnastykuobiektywi zmuzradykalnązmianą.
4. Podejścieradykalnegohumanizmu(postmodernizm)łączącegosubiektywizmz rady kalnązmianą.
Paradygmatneopozytywistyczno-funkcjonalistyczno-systemowy
Epistemologięneopozytywistyczno-funkcjonalistyczno-systemową(NFS)cechujeorien- t a c j a natworzeniezintegrowanychsystemówiweryfikacjęprawdyprzypomocyobiektyw- nychmetodilościowych.K l u cz ow e j est podej ści e analityczne,z ak ł a da j ą c e możliwośćuo- gólnianiai matematycznegomodelowaniaw y n i k ó w badawczych.P r o c e s y społecznemająobi ektywny,przyczynowo-
-----
WSPÓŁCZESNEZARZĄDZANIE2/2013 21 skutkowycharakter.Przyjmowanesązałożenia:neutralnościaksjologicznejnaukiinieingerencjib adacza,tworzenianajbardziejogólnychteoriispołecz-
CONTEMPORARYMANAGEMENTQUARTERLY2/2013
nychorazmodelowaniamatematycznegorzeczywistościnaukspołecznych.Funkcjonaliściw na ukachspołecznychposługująsięczęstoperspektywąpoznawcząsamoregulującychsięsys temówspołecznych.
Wnaukach ozarządzaniuNFS j est dom i nuj ącą fo rm ac j ą poznawczą.Większośćt e or i i d ą ż y doziszczenianeopozytywistycznegoi d e a ł u nauki.Wiedzamamiećch ar ak t er ob i e k- tywnyiuniwersalny.Tworzoneteorienaukowemożnaprzedstawićjakosekwencjezmien- nychpowi ązanych przyczynowo,któreprzynajmniejp o t e n c j a l n i e p o d d a j ą sięf o r m a l i z a c j i matematycznej.Wobecteoriizarządzaniapostulowanajestwysokaogólnośćimocpredyk- cyjna,atakżeweryfikacjonizm.Najsilniejzakorzenionewtejperspektywiesąnurtybezpo- średniozwiązanez k l a s y c z n ą ekonomiąo r a z naukamit e c h n i c z n y m i , którezwiązan esąz narodzinaminaukio zarządzaniu.Z w i ą z k i z mikroekonomiąu j a w n i a j ą sięnajwyraźniej w próbachskierowaniarozwojuzarządzanianaścieżkę„naukoprzedsiębiorstwie”[Lichtar- ski,2007,s.13].Systemowejifunkcjonalnejwizjiorganizacjitowarzyszyobrazczłowiekabliskieg okategoriomhomooeconomicus.Metodologiailościowazajmujeznaczącąpozycjęw takic hsubdyscyplinachzarządzaniajak:rachunkowośćzarządcza, zarządzanielogistykączyzarzą dzanieinformacją.
Krytycyorientacjifunkcjonalistyczno-
systemowejwzarządzaniuzwracająuwagę,żejestt o wizjaoparta naepistemologii naukprzyr odniczych,wywodzącasięzparadygmatume-
chanicyzmu,którywfizycezostałwypartyprzezparadygmatteoriiwzględnościczymecha- nikikwantowej[Wheatley,1999,s.10–
11].Funkcjonalizmat akowa nyj estza s t a t y c z n o ś ć o b r a z u organizacjiorazbrakautono miipodmiotuspołecznego.Wnauceoprzedsiębiorstwiej e s t towizjaczłowiekaskazanegonahi perracjonalność.Wrzeczywistejorganizacjikonflik-
ty,procesydezintegracyjneidziałaniewwarunkachbrakurównowagisąznacznieczęstszeniżh omeostatycznaharmonia[Holmwood,2005,s.87–109].Całościowawizjaładuorgani-
zacyjnegomożeprzesłaniaćelementykonstytucjisensuzachodzącenapoziomiezachowańi interakcji.Zagubionemogąz o s t a ć i n t e r p r e t a c j e procesów:ustanawianiai sprawowaniaw ł a d z y orazwłasności,komunikowaniasięjednostek ig ru p, kształtowaniasięelementó wkulturyczynadawaniasensurzeczywistościorganizacyjnej.
Paradygmatinterpretatywno-symboliczny(IS)
Paradygmati nt erpret at ywno-
symbolicznypo ws t a ł w opozycji d o funkcjonalizmu.Naj-
ważniejszymiźródłamiinspiracjisąnaukispołeczneihumanistycznetakiejak:socjologia, psychologia,naukipolitycznei ant ropol ogi a kulturowa.P ró ba rekonstrukcjizał ożeń para- d y g m a t u interpretatywno-symbolicznegowzarządzaniuprowadzidokilkupunktówobejmu- jących:konstruktywizmspołeczny,kognitywnąrolęjęzykawtworzeniurzeczywistościspo- łecznejorazuwikłaniedziałalnościpoznawczejwpraktykę.Tezałożeniaepistemologiczner e a l i z u j ą sięwprogramachbadawczychopartychnajakościowejmetodologiizaczerpni ętejp r z e d e wszystkimznaukhumanistycznych[Blumer,1969].
Teorieinterpretatywnekoncentrująsięnaopisywaniuwspółzależnościwzłożonychstrukturach s p oł e c z n y c h i organizacyjnych,o d c h o d z ą c o d przyczynowo-skutkowegosche-
m a t u neopozytywizmu.Kluczemdotworzeniateoriinaukowejjestzrozumienie,uchwyceniese nsuzpunktuwidzeniazaangażowanegoobserwatoralubczłonkaorganizacji[Sułkowski,2 0 0 9 ] . Teorieniemająbyćtworzonewduchuobiektywizmuineutralnościaksjologicznej,l e c z powinnywydobywaćintersubiektywnez r ó ż n i c o w a n i e s e n s ó w i i n t e r p r e t a c j i r ó ż n y c h a k t o r ó w organizacyjnych.Wnaukachozarządzaniuwieleteoriizwiązanychzkulturąor ga-
nizacyjną,z a r z ą d z a n i e m z as ob am i l u d z k i m i , p r o c e s a m i kierowaniaczyz ar z ąd z a ni a zmia-
namiopierasięnazałożeniachpodejściainterpretatywnego.Przykładamimogąbyć:teoria
-----
„ustanawiania”K.Weicka,teoriazarządzaniaznaczeniamiG.MorganaiL.Smircich,tożsa- mośćorganizacjiwedługS.Albertai D.A.Whettenaczy„sieciwładzy”J.Pfefferai G.R.Salancik a[Weick,1979;Smircich,1983,s.55–
65;Pfeffer,Salancik,1978].Podstawąt e o r i i interpretatywnejjestzałożenieokonstruktywis tycznymikonwencjonalnymcharakte-
r z e rzeczywistościspołecznejiorganizacyjnej[Hatch,2002,s.24,56].Ładorganizacyjny
Ł.Sułkowski,Theparadigmsofmanagementsciences nieistniejeobiektywnie,leczjestwciążpodtrzymywany,rekonstruowanyimodyfikowanyp r z e z jednostkiigrupydziałającewiwokółorganizacji.Organizacjaiprocesyzarządzaniasątwo rzonep r z e z grupyw procesach instytucjonalizacji,up r awomocnieniai i n t e r n a l i z a c j i i ma jącharakterumowny–
sązbiorowymkonsensem [Berger,Luckmann,1966].Interesyekonomiczneoddzi ał uj ą naró wniz wpływamipolitycznymi,społecznymii psychol ogic z-
nymi.Człowiekworganizacjijestposzukiwaczemsensu,zorientowanymnawartościian- gażującymsięwsytuacjębadawczą.Aktpoznawaniajestuwikłanywjęzykiz r e l a t y w i z o - w a n ykulturowo,stanowidziałaniesymboliczne.Rezultatybadanianiemająstatusuobiek- tywnego,leczsąjedynieintersubiektywniekomunikowalne.Widocznajestkoncentracjanak a t e g o r i a c h życiap o t o c z n e g o obejmujących:p o s t r z e g a n i e , i n t e r p r e t owanie, d e f i n i o w a n i e , sprawdzanieprzydatnościorazdziałanie(„epistemologiacodzienności”[Suk- YoungChwe,2 0 0 1 , s.79–82;Deschamps,1996,s.220–221]).
Krytykainterpretatywnegoteoretyzowania,prowadzonap r z e d e wszystkimnagruncieneopo zytywistyczno-
funkcjonalistycznym,nawiązujed o problemub r a k u o g ó l n o ś c i t e o r i i naukowej.Jeżelib owiembadaniaianalizyorganizacjiprowadząjedyniedojednostkowychopisów,np.s t u d i ó w k u l t u r o w y c h ,t o b a r d z o problematycznaj e s t kwestiar o z w o j u nauki,która–
jakwskazujedoświadczeniewieludziedzin–podążawkierunkurosnącegostopniaogólności.
Paradygmatradykalnegostrukturalizmu,nurtkrytyczny
Paradygmatradykalnegostrukturalizmu( C M S o d angielskiegoCriticalM a n a g e m e n t Studies),nazywanyrównieżnurtemkrytycznym,opierasięnazałożeniuistnieniaobiektyw- nejrzeczywistościs p o ł e c z n e j , którawymagaj e d n a k fundamentalnejprzebudowy.P r a w d y s połecznesąukrytewewszechobecnychmikro-imakrostrukturachwładzy.Rolanaukspo-
łecznychp o l e g a nao d k r y w a n i u z a k a m u f l o w a n y c h m e c h a n i z m ó w władzy,d o m i n a c j i o r a z nierównościspołecznej,atakżedokonywaniuzmianświadomościirzeczywistości społecz-
nej.Paradygmatradykalnegostrukturalizmup r z y j m u j e nastawieniekrytycznewobecspo- łecznegostatusquoorazdorobkunaukspołecznych.Roląbadaczajestpoznaniemechani- z m ó w społecznych,aprzedewszystkimzmianarzeczywistościspołecznej.Metodykabadańm acharakterjakościowyiopierasięnametodachzaangażowanych.
Nurtkrytycznywnaukachozarządzaniusięgadoźródełfilozoficznychprzyjmującychrad ykalnąwizjęrozwojuorganizacjiizarządzaniauważanychzaźródładominacjiiwładzy.J e s t t o i d e a sięgającaj es zc z e d o benthamowskiejmetaforyP anopti conu i koncepcjiwalkiklasKarol aMarksa.WXXw.krytykęopresyjnychwymiaróworganizowaniapodejmowali:szkołafrankfurc ka,neomarksiści,poststrukturaliściipostmoderniści[Benhabib,1986].Ważnymp u n k t e m od niesieniajestrównieżkrytycznateoriakomunikacjiJ.Habermasa[ 1 9 8 5 ] . M.Foucault,uznaw anyzaprekursorapostmodernizmu,podejmowałproblemwładzyi dominacjijakopodstawowego motorudziałańspołecznych(np.koncepcjawiedzy-
władzy)o r a z powszechnejinwigilacjiinadzorujakometodwymuszaniaposłuszeństwaworgan iza-
c j a c h i w społ ecz eńst wi e [Foucault,1 9 7 6 ] .Ważnymt e o r e t y k i e m o pi s uj ąc ym o b i e k t y w n i e interpretowanemechanizmynierówności,dominacjiiwładzybyłP.Bourdieu,który posłu-
giwałsiępojęciem„przemocysymbolicznej”[Bourdieu,1990].Współcześniekontynuacj ątegomyśleniajestkrytycznepo de j ś ci e do medi ów ikomunikacjispołeczn ejS.Hallaoraz S. Deetza[Deetz,1995].Innymnurtemjestneomarksistowskifeminizmopisującymsytuacjękobietj a ko grupykulturowozdominowanejp r z e z fałszywąświadomość,manipulacjetoż-
samościąorazprzemocsymboliczną[Oakley,2000].
Teorietworzonenagruncieparadygmaturadykalnegostrukturalizmu(CMS)opierająsięnakilk uzałożeniach:
-----
1. Wspólnaj e s t problematykab a d a ń obejmującamechanizmy:władzy,opresji,i n s t r u m e n t a l i z m u idominacjiworganizacjachizarządzaniu.
2. CMSjestzaangażowany io p o w i a d a siępo stroniegrupp od da ny ch opresji.W or ganizacjachmamydoczynieniaznierównościąiuprzywilejowaniemjednych
CONTEMPORARYMANAGEMENTQUARTERLY2/2013
grupkoszteminnych.Nierównerelacjespołecznesąkamuflowane,racjonalizowanei zid eologizowanewdyskursienaukozarządzaniuorazwdyskursiemenedżerskim.Z a d a n i e m CMSjestodkrywanieopresyjności,dominacji iniesprawiedliwościprowadzące doemancypacjigrupdefaworyzowanychworganizacjachiżyciuspo-łecznym.
3. Wyraźnaj e s t o r i e n t a c j a aksjologicznab a d a c z a i menedżera,którao z n a c z a , ż e zarównopoznanieo r g a n i z a c j i , j a k i zarządzaniej e s t nieuchronnieuwikła new wartości.J ę z y k i kulturaniesąn e u t r a l n y m medium,l e c z stanowiąn a r z ę d z i a d o m i n a c j i iprzemocysymbolicznej.
4. Wszyscyb a d a c z e CMSu z n a j ą , ż e dominującaw naukacho z a r z ą d z a niut e o r i a i praktykastanowir a c j o n a l i z a c j ę istniejącego,niesprawiedliwegostatusq u o o r a z konserwujereprodukcjęniesprawiedliwegoporządkui ideologiimenedżeryzmu.O znaczatodążeniedoradykalnejkrytykidotychczasowegodyskursuzarządzania.
5. Możliwościzmianyopresyjnego,niesprawiedliwegoiczęstozakamuflowanegop o r z ą d k u społecznegosązwiązanez e s t o s o w a n i e m zaangażowanychmetodp o z n a n i a i z m i a n y organizacyjnej,któreprowadząd o odrzucenia„fałszywejświadomo ści”.
Nurtk r y t y c z n y zarządzaniaj e s t d o ś ć kontrowersyjny,ponieważz a ł o ż e n i a l e ż ą c e u jegopodstawmającharakterideologiczny.Zarządzanie,opisywanejakoperswazyjnydys- kurspodtrzymującyopresyjnestrukturyspołeczne,postrzeganejestjednostronnieiideolo- gicznie.JednocześnieCriticalManagementStudiesmająambicjenaukowe,odwołującsiędoobiekty wizmuneomarksizmu.Marksizmpostulował„naukowość”własnegodyskursu,przyc z y m ni gdyniezdołałwyjśćpozaideologię.
Podejścieradykalnegohumanizmu,postmodernizm(POST)
ZaproponowanyprzezBurrellaiMorganaparadygmatradykalnegohumanizmuwydajesię byćnajbliższypostmodernizmowi,którystanowijedenznajbardziejwpływowychnur- tówwspółczesnejhumanistyki.Postmodernizm tonajmniejj e d n o r o d n e podejściepozna w- c z e . Jestonnatyleniespójny,żestosowaniewobecniegookreślenia„paradygmat”jestnieconawy rost.Wspólnymielementamipostmodernizmusą:subiektywizm,relatywizmpoznaw- czy,programowan i e s p ó j n o ś ć o r a z nieufnośćwobecn a u k i . W ś r ó d ważniejszycha u t o r ó w przyjmującychstanowiskopoststrukturalistyczne,a p ó ź n i e j postmodernistycznewskazać można:M.Foucaulta,J.-
F.Lyotarda,F.Jamesona,R.Rorty'ego,J.Baudrillarda,J.Derridęo r a z Z.Baumana.Postmode rniścikwestionująmożliwośćdotarciadoobiektywnejprawdy[Hollinger,1994;Boje,Gepha rt,Thatchenkery,1996;Welge,Holtbrugge,1999,s.305–322;
Burrell,Cooper,1998,s.91–112].
Postmodernizmwzarządzaniuzajmujemiejscemarginalneipodobniejakwinnychnau- kachs p o ł e c z n y c h stanowirodzajskrajnejreakcjinawcześniejszea mbicjen e o p o z y t y w i - styczne.Postmodernizmwnosidozarządzaniaelementkrytyki,któraniepowodujedekon- strukcjip r z e d m i o t u zarządzania,a l e przyczyniasięd o postawienianap i e r w s z y m p l a n i e problematykipoznaniaorazprocesówspołecznych.Postmodernizmprzedstawionyjestjakore altywistyczna,subiektywistycznai antyintuicyjnak o n c e p c j a , kłócącasięz potocznymiodczu ciamiwiększościspecjalistówo d zarządzania.Sądzę,żenurtpostmodernistycznyw zarządzaniu możnatraktowaćjakswoistąprowokacjęintelektualnąwprzerysowanyspo-
sóbzwracającąuwagęnakluczoweepistemologiczneietyczneproblemy.Wtymtkwijegorzeczyw istawartość.Stajemywobecdylematówrelatywizmupoznawczegoi kulturowego,p r o b l e m ó w zaangażowaniabadacza, subiektywizmui kont ekst uetycznego,którepowi nnyb yćprzedmiotemrefleksji[Scheurich,1997].
-----
Ł.Sułkowski,Theparadigmsofmanagementsciences
Paradygmatjakopodstawateoriiimetodologii
Podziałnap a r a d y g m a t y makluczoweznaczeniez p u n k t u widzeniat w o r z e n i e t e o r i i i doborumetodbadańwnaukachozarządzaniu.Wybórparadygmatuwdużejmierzedete r-
minujep o d e j ś c i e d o teoretyzowania,p r o b l e m a t y k ę b a d a ń , preferowanąmetodykę,a także o r ientacjęaksjologiczną(tab.1).
Tab.1.Strukturateoriinaukowejwzależnościodparadygmatu(Thestructureofthescien- tifictheorydependingontheparadigm)
Kryterium
Paradygmatf unkcjonalno-
-systemowy
Interpretatywno
-symboliczny Nurtkrytyczny
wzarządzaniu Postmodernim wzarządzaniu Elementy
t e o r i i
1.Twierdzenia i definicje 2. Hipotezy 3. Zdaniaof aktach 4. Zmienne 5. Relacjeprz yczynowe
1. Konstrukty teoretyczne 2. Interpretacje3 . Współzależnośc i
4.Opisyistudia
1. Konstrukty teoretyczne 2. Zdaniaof aktach
3. Aktorzyigrupy 4. Struktury władzyiinteresy
1. Narracje 2. Dyskursy 3. Glossy 4. Konstrukty teoretyczne
Rezultaty teorety- zowania
Sekwencyjnez wiązkizmienn ychprzyczyno wo-
-skutkowych
Interpretacjeakto róworganizacyjn ychzanurzonych wsieciachznacze ń
Demaskatorskieo p i s y zakamuflo wanyhrelacjiwła dzy
iopresjiprowad zącedodziałań
Autopoietyczned yskursyprowadzą cedorefleksjietyc znej
Obiektywizm t e o r i i
Obiektywizm Intersubiekty-
wizm Intersubiekty-
wizm
Subiektywizm Roladanegopar
adygmatuwzar ządzaniu
Dominująca Wzrastająca Wzrastająca Marginalna
Weryfikacjai falsyfikacjat e o r i i
Weryfikacjonizm lu b falsyfikacjon izm
Interpretatywizmi
konstruktuwizm Interpretatywizm l u b słabyweryfik acjonizm
Konstruktywizm
Kluczowe 1.Strategia 1.Język 1.Człowiekw 1.Tekstualizm
wątki 2.Struktura 2.Kultura organizacji organizacji–
teoretyczne 3.Funkcje organizacyjna 2.Władza, retoryka,poetyka, zarządzania 3.Zachowania opresyjność, archetypy, 4.Teoria organizacyjne manipulacja metafory,
organizacji 3.Ideologia paradoksy
menedżeryzmu 2.Moralne
4. problemy
Denaturalizacja menedżeryzmu zarządzania
Dominująca metodyka
Ilościowa Jakościowa Jakościowa Braklub
jakościowa Stosunekdo
wartościowania
Neutralność
aksjologiczna Umiarkowana neutralnośćak sjologiczna
Zaangażowaniew wartościowanie
Zaangażowanie wwartościowanie Źródła:opracowaniewłasne.
-----
Teoriewnaukachozarządzaniumogąopieraćsięnaróżnychparadygmatach,coznajdujeswójwyra zwichelementach,rezultatach,kluczowychwątkach,jakiwpostawiebadaczaczypreferowa nejmetodyce.Zatem ocenawartościpoznawczejt eori izarządz aniawymaga
CONTEMPORARYMANAGEMENTQUARTERLY2/2013
identyfikacjiparadygmatu,k t ó r y p o s ł u ż y ł i m p l i c i t e l u b e x p l i c i t e j a k o punkto d n i e s i e n i a . W przypadkuwyboruparadygmatudominującegoniejestwymaganeuzasadnie niemetodo-
logiczne,ponieważjesttosprawdzonyiprzyjmowanydomyślniejakonaukowysposóbro- zumieniaibadaniarzeczywistościorganizacyjnej.Przyjęciejakopodstawypoznawczejteoriip a r a d y g m a t ó w alternatywnychwymagazazwyczajszerszegouzasadnieniametodologii- cznego.
Uwagikońcowe
Przyjętezałożeniewykorzystaniaj a k o matrycyp o z n a w c z e j w naukacho z a r z ą d z a n i u koncepcjiparadygmatówBurrellaiMorganamaswojekonsekwencje.Przedewszystkimjestt o uj ę ci edośćogólne,którestosowaćmożnawobeckilkunaukspołecznych,awięcobokzarządzaniaw:so cjologii,antropologiikulturowejipsychologii.Taogólnośćjestzaletą,alejednocześnieogranicz eniem.Zjednejstronypodkreślaonawątkiinterdyscyplinarne,zdru-
giejjednakprzesłaniaswoistośćkażdejzdyscyplinnaukowych.
Bibliografia 1. BenhabibS.,
(1986),Critique,Norm,andUtopia:AStudyoftheFoundationsofCriticalTheory,ColumbiaUniversity Press.
2. BergerP.L.,LuckmannT.,
(1966),TheSocialConstructionofReality:ATreatiseintheSociologyo f Knowledge,Doubleday,Garden City.
3. BergerP.L.,LuckmannT.,(2010),Społecznetworzenierzeczywistości,PWN,Warszawa.
4. BielskiM.,(1996),Organizacje:istota,struktury,procesy,WydawnictwoUniwersytetu Łódzkiego,Łódź.
5. BlumerH.,
( 1 9 6 9 ) , SymbolicInteractionism:Perspectivea n d M e t h o d ,Universityo f C a l i fo rn i a Press,Berke ley.
6. BojeD.M.,GephartR.P.Jr,ThatchenkeryT.J.,(1996), PostmodernManagementandOrganiza- t i o n Theory,SagePublications,ThousandOaks.
7. BolmanL.G.,DealT.E.,(2003),ReframingOrganisations.Artistry,ChoiceandLeadrship,Jossey- Bass,SanFrancisco.
8. BourdieuP.,(1990),AnimaadversionesinMertonem,[w:]R.K.Merton,ConsensusandContro- versy,J.Clark,C.Modgil,S.Modgil(eds.),TheFalmerPress,London–NewYork.
9. BurrelG.,MorganG.,
(1979),SociologicalParadigmsandOrganisationalAnalysis,Heinemann,L o n d o n . 10. BurrellG.,CooperR.,(1998),Modernism,PostmodernismandOrganizationalAnalysis:AnIntro-
d u c t i o n ,„OrganizationStudies”vol.9,no.1.
11. BurrellG.,DaleK.,(2002),Utopiary:Utopias,GardensandOrganization,[w:]M.Parker(ed.), UtopiaandOrganization,Blackwell,Oxford.
12. CleggS.,HardyC.,(1997),RelativityWithoutRelativism:ReflexivityinPost-ParadigmOrganiza- t i o n Studies,„BritishJournalofManagement”vol.8,SpecialIssue.
13. DeetzS.,
(1995),TransformingCommunication,TransformingBusiness:BuildingResponsiveandResponsibleW orkplaces,Cresskill,Hapton.
14. DeschampsJ.-C.,( 1 9 9 6 ) , Lesthéoriesd e l’attribution,[w:]J.-C.Deschamps,J.-
L.Beauvois(eds.),Desattitudesauxattribution.Surlaconstructiondel a réalités o c i a l e ,Pressesuniver sitairesdeGrenoble,Grenoble.
15. HabermasJ.,(1985),TheTheoryofCommunicativeAction,Volume1:ReasonandtheRationali- zationofSociety,translatedbyThomasMcCarthy,BeaconPress,Boston.
16. HatchM.J.,(2002),Teoriaorganizacji,PWN,Warszawa.
17. HolmwoodJ.,( 2 0 0 5 ) , Functionalismandi t s Critics,
[w:]A.Harrington(ed.),ModernSocialTheory:anintroduction,OxfordUniversityPress,Oxford.
18. JacksonM.,(2003),SystemsThinking:CreativeHolismforManagers,Wiley,John&SonsLtd.
-----
19. JohnsonP.,DuberleyJ.,(2005),UnderstandingManagementResearch,Sage,London.
20. KnudsenCh.,TsoukasH.(eds.),(2005), T h e OxfordHandbookofOrganizationT h e o r y : Meta- theoreticalPerspective,OxfordUniversityPress,Oxford–NewYork.
Ł.Sułkowski,Theparadigmsofmanagementsciences 21. KoontzH.,(1961),TheManagementTheoryJungle,„Journalof theAcademyofmanagement”
vol.4,no.3.
22. KuhnT.,(1998),Strukturarewolucjinaukowych,PIW,Warszawa.
23. LichtarskiJ.( r e d . ) , (2007),Podstawynaukio przedsiębiorstwie,WydawnictwoAkademii Ekonomicznej,Wrocław.
24. MarchJ.G.,SimonH.A.,(1964),Teoriaorganizacji,PWN,Warszawa.
25. MichelF.,(1976),Histoiredelasexualité,volume1:Lavolontédesavoir,Gallimard,Paris.
26. OakleyA.,
(2000),ExperimentsinKnowing.GenderandMethodintheSocialSciences,TheNewPress,NewYork.
27. PfefferJ.,SalancikG.R.,(1978),TheExternalControlofOrganisations:AResourcesDepend- encePerspective,HarperandRow,NewYork.
28. RemenyiD.,WilliamsB.,MoneyA.,SwartzE.,(2005),DoingResearchinBusinessandMan- agement.AnIntroductiontoProcessandMethod,Sage,London.
29. ScheurichJ.J.,(1997),ResearchMethodinthePostmodern,FalmerPress,London,Washington,DC.
30. SmircichL.,(1983),OrganisationsasSharedMeaning, [w:]OrganisationaSymbolism,JAIPress,Greenwich.
31. Suk-YoungChweM.,
(2001), RationalRitual.Culture,CoordinationandCommonKnowledge,PrincetonUniversityPress, PrincetonandOxford.
32. SułkowskiŁ.,(2004), Neopozytywistycznamitologiaw nauceozarządzaniu ,
„Organizacjai Kierowanie”nr1(115).
33. SułkowskiŁ.,(2009),InterpretativeApproachinManagementSciences,„ArgumentaOeconomi- ca”nr2.
34. WeickK.,(1979),TheSocialPsychologyofOrganising,Addison-Wesley,Reading,Mass.
35. WelgeM.K.,HoltbruggeD.,(1999),InternationalManagementu n d e r PostmodernC o n d i t i o n s ,
„ManagementInternationalReview”vol.39,no.4.
36. WheatleyM.J.,(1999),LeadershipandtheNewScience.DiscoveringOrderinaChaoticWorld,Berret- KoehlerPublishers,SanFrancisco.
Theparadigmsofmanagementsciences
Summary
Thispaperpresentsananalysisofparadigmsofmanagementsciences.Firstofalltheau-
thorpresentsthevariouspossibletypologiesoforganizationandmanagementparadigmsandc h o o s e s themostadequate,intermsofthepurposesofthearticle,approachesofG.BurrellandG.Mor gan.Theneachoftheparadigmsarecharacterizedbydescribingitsmethodologi-
c a l development.ThenonthecanvastheconceptoftheparadigmsofG.BurrellandG.Mor- gan,ananalysisoftheirapplicabilityintothetheoryandmethodologyofmanagementsci- ence.
Theauthorpresentsfourparadigms:theInterpretive-
Symbolicparadigmwhichcombinessubjectivismwithregulation, theNeo-positivist- Functionalist-
Systemsparadi gm w hi ch combineso b j e c t i v i s m withregulation,r a d i c a l h u m a n i s m (postmodernism)–
a p a r a d i g m combiningsubjectivismwithradicalchange,theparadigmofradicalstructural ism(CriticalManagementStudies),formedatthemeetingpointofobjectivismandradicalchange.
Theoriesinthesciencesofmanagementmaybebasedondifferentparadigms,whichcanb e seeni ntheelements,results,keytopicsandtheattitudeoftheresearcherandthepreferredmethodology.
-----
