dr hab. Maciej Witek, prof. US PRAGMATYKA rok akademicki 2020/2021, semestr zimowy

(1)

dr hab. Maciej Witek, prof. US

http://kognitywistyka.usz.edu.pl/mwitek/

PRAGMATYKA

rok akademicki 2020/2021, semestr zimowy

Temat 1:

Wprowadzenie: czym jest pragmatyka

(2)

Charles Morris (1938) o trzech dyscyplinach semiotycznych

syntaktyka

→ formalne badania nad wzajemnymi relacjami między znakami;

(3)

syntaktyka

(1) Szpak dziobie bociana.

(2) Bocian jest dziobany przez szpaka.

Jaka jest relacja między znakiem „Szpak” a znakiem (1)?

Jaka jest relacja między znakiem (1) a znakiem (2)?

(4)

syntaktyka

(1) Szpak dziobie bociana.

(2) Bocian jest dziobany przez szpaka.

Jaka jest relacja między znakiem „Szpak” a znakiem (1)?

Ważne:

 relacje syntaktyczne zachodzą między znakami ze względu na reguły syntaktyczne (reguły składania oraz reguły przekształcania);

 reguły syntaktyczne stosują się do wyrażeń ze względu na ich kształt.

(5)

syntaktyka

(3) Piotr śpiewa.

(4) Jeśli Jan gra na gitarze, to Piotr śpiewa.

(6)

syntaktyka

(3) Piotr śpiewa.

(7)

syntaktyka

(3) Piotr śpiewa.

 Znak (3) ma budowę „F(a)”, gdzie „a” jest terminem nazwowym i „F” jest predykatem jednoargumentowym.

 Znak (4) jest zdaniem warunkowym.

(8)

syntaktyka

(3) Piotr śpiewa.

 Znak (3) ma budowę „F(a)”, gdzie „a” jest terminem nazwowym i „F” jest predykatem jednoargumentowym.

 Znak (4) jest zdaniem warunkowym.

Ważne:

 niektóre operacje syntaktyczne można powtarzać przy budowie wyrażenia;

 niektóre reguły syntaktyczne (operacje) są rekurencyjne.

(9)

Charles Morris (1938):

syntaktyka

semantyka

→ badanie relacji między znakami a światem (przedmiotami, własnościami, faktami itp.);

(10)

syntaktyka

semantyka

(3) Piotr śpiewa.

(11)

syntaktyka

semantyka

(3) Piotr śpiewa.

Własności semantyczne zdań (3) i (4):

 „Piotr” oznacza pewne indywiduum a (tj. Piotra);

 „śpiewa” oznacza własność F rozumianą jako zbiór indywiduów;

 zdanie (3) jest prawdziwe  a  F;

(12)

syntaktyka

semantyka

(3) Piotr śpiewa.

Własności semantyczne zdań (3) i (4):

 „Piotr” oznacza pewne indywiduum a (tj. Piotra);

 „śpiewa” oznacza własność F rozumianą jako zbiór indywiduów;

 zdanie (3) jest prawdziwe  a  F;

 zdanie (4) jest prawdziwe  … ? (zob. matryca dla implikacji)

(13)

p s p → s

1 1 1

1 0 0

0 1 1

0 0 1

(14)

syntaktyka

semantyka

Kluczowe idee semantyczne:

 znaczenie zdania = warunki jego prawdziwości;

 znaczenie wyrażenia = systematyczny wpływ tego wyrażania na warunki prawdziwości zdań, w których sformułowaniu występuje;

 znaczenie wyrażenia złożonego jest funkcją (i) znaczeń jego wyrażeń składowych oraz (ii) sposobu, w jaki te wyrażenia są ze sobą połączone (→ zasada składalności znaczenia, ang. compositionality of meaning).

(15)

syntaktyka

semantyka

Kluczowe idee semantyczne:

 znaczenie zdania = warunki jego prawdziwości;

 znaczenie wyrażenia = systematyczny wpływ tego wyrażania na warunki prawdziwości zdań, w których sformułowaniu występuje;

 znaczenie wyrażenia złożonego jest funkcją (i) znaczeń jego wyrażeń składowych oraz (ii) sposobu, w jaki te wyrażenia są ze sobą połączone (→ zasada składalności znaczenia, ang. compositionality of meaning).

→ semantyka bazuje na ustaleniach syntaktyki!

(16)

syntaktyka

semantyka

pragmatyka

→ badanie relacji między znakami a ich użytkownikami.

(17)

syntaktyka

semantyka

pragmatyka

→ badanie relacji między znakami a ich użytkownikami.

Pragmatyka jest jednym z tych słów (innymi są społeczne i kognitywne), które sprawiają wrażenie, że ma się na myśli coś technicznego i dobrze określonego, podczas gdy faktycznie nie mają one żadnego wyraźnego znaczenia.

Searle, Kiefer i Bierwisch 1980; cytat za: Levinson 2010, s. 6.

(18)

„Definicje” terminu pragmatyka:

 studia nad interpretacją wyrażeń;

(19)

 nauka o użyciu wyrażeń; nauka badająca prawa posługiwania się językiem;

(20)

 studia nad wyrażeniami okazjonalnymi (Bar-Hillel);

(21)

 studia nad wyrażeniami okazjonalnymi (Bar-Hillel);

 nauka badająca te aspekty znaczenia i funkcji wypowiedzi, które są zależne od jej kontekstu;

studia nad zależnością znaczenia i funkcji wypowiedzi od kontekstu.

(22)

Zagadka „filozoficzna”:

(23)

ile zdań znajduje się w prostokącie poniżej?

WLAZŁ KOTEK NA PŁOTEK.

Wlazł kotek na płotek.

WPADŁA GRUSZKA DO FARTUSZKA.

Wpadła gruszka do fartuszka.

(24)

ile zdań znajduje się w prostokącie poniżej?

ang. type / token

WLAZŁ KOTEK NA PŁOTEK.

WPADŁA GRUSZKA DO FARTUSZKA.

Wpadła gruszka do fartuszka.

(25)

Użyteczna idea:

 syntaktyka i semantyka badają własności (strukturę i znaczenie) ZDAŃ rozumianych jako jednostki języka;

 pragmatyka bada własności (znaczenia i funkcje)

WYPOWIEDZI rozumianych jako jednostki mowy.

(26)

Użyteczna idea:

Wypowiedź [Bar-Hillel, Montague; zob. Tokarz 1993, s. 113]:

 α, i 

α — zdanie lub fraza;

i — indeks, czyli reprezentacja kontekstu wypowiedzi.

(27)

Użyteczna idea:

Wypowiedź [Bar-Hillel, Montague; zob. Tokarz 1993, s. 113]:

 α, i 

α — zdanie lub fraza;

i — indeks, czyli reprezentacja kontekstu wypowiedzi.

Elementy indeksu i: reprezentacja nadawcy, odbiorcy, czasu, miejsca itp.

np. i =  n, o, t, l, … 

(28)

(*) Ja jestem mężem tej pani!

 „Ja jestem mężem tej pani!”,  Jan, Karolina  

 „Ja jestem mężem tej pani!”,  Teodor, Rozalia 

(29)

(5) On jest pilotem.

(30)

→ okazjonalność;

→ wieloznaczność.

(31)

(6) A: Czy Piotr podoła temu zadaniu?

B: Górale są pracowici.

(7) A: Idziemy do kina?

B: Jutro mam kolokwium.

(32)

(6) A: Czy Piotr podoła temu zadaniu?

B: Górale są pracowici.

(7) A: Idziemy do kina?

B: Jutro mam kolokwium.

→ implikatury konwersacyjne (znaczenie wtórne).

(33)

(8) A: Pomieścimy się w małej sali, czy idziemy do dużej?

B: Cóż, wszyscy przyjdą.

(9) Ten stek jest surowy!

(10) Nie umrzesz!

(11) Piotr jest już gotowy.

(34)

(8) A: Pomieścimy się w małej sali, czy idziemy do dużej?

B: Cóż, wszyscy przyjdą.

(9) Ten stek jest surowy!

(10) Nie umrzesz!

(11) Piotr jest już gotowy.

→ niedookreślenie językowe znaczenia pierwotnego.

(35)

(12) Musiałem odebrać siostrę z lotniska.

(13) Wszystkie dzieci Jana są łyse i Jan nie ma dzieci.

(14) Wszystkie dzieci Jana są łyse i Jan ma dzieci.

(15) Jan ma dzieci i wszystkie jego dzieci są łyse.

(16) Jan jest bezdzietny i ma dzieci.

(36)

(13) * Wszystkie dzieci Jana są łyse i Jan nie ma dzieci.

(14) * Wszystkie dzieci Jana są łyse i Jan ma dzieci.

(16) * Jan jest bezdzietny i ma dzieci.

(37)

(13) * Wszystkie dzieci Jana są łyse i Jan nie ma dzieci.

(14) * Wszystkie dzieci Jana są łyse i Jan ma dzieci.

(16) * Jan jest bezdzietny i ma dzieci.

→ presupozycje.

(38)

(17) Otwórz okno.

(39)

(17) Otwórz okno.

(18) Rozkazuję ci otworzyć okno.

(19) Pozwalam ci otworzyć okno.

(20) Radzę ci otworzyć okno.

(40)

(17) Otwórz okno.

(18) Rozkazuję ci otworzyć okno.

(19) Pozwalam ci otworzyć okno.

(20) Radzę ci otworzyć okno.

→ akty mowy, zwłaszcza akty illokucyjne.

(41)

(21) A: Mam czternastoletniego syna.

B: Nic nie szkodzi.

A: Mam również psa.

B: Przykro mi.

(Przykład Harveya Sacksa,

cyt. za: S.C. Levinson, Pragmatyka, Warszawa 2010, s. 339.)

(42)

B: Nic nie szkodzi.

B: Przykro mi.

(22) A: Gdzie jesteś?

B: Różowe włosy.

(43)

B: Nic nie szkodzi.

B: Przykro mi.

(22) A: Gdzie jesteś?

B: Różowe włosy.

→ rodzaj aktywności lub „gry językowej”.

(44)

(23) A: Czy Jan ma dziewczynę?

B: On jest mnichem.

(24) Mariola to chomik.

(25) A: Jak tam starania Karola o względy Anny?

B: Obrona Częstochowy trwa.

(26) No pięknie posprzątałeś!

(45)

(23) A: Czy Jan ma dziewczynę?

B: On jest mnichem.

(24) Mariola to chomik.

(25) A: Jak tam starania Karola o względy Anny?

B: Obrona Częstochowy trwa.

(26) No pięknie posprzątałeś!

→ metafory, ironia (i inne tropy stylistyczne)

(46)

Pragmatyka bada następujące zjawiska:

 okazjonalność,

 implikatury konwersacyjne,

 niedookreślenie językowe,

 presupozycje,

 akty mowy,

 typy „gier językowych”,

 metafory, ironię i inne tropy,

 oraz wiele innych, podobnych zjawisk.

(47)

 presupozycje,

 akty mowy,

Jeden z centralnych problemów pragmatyki:

 czym jest kontekst wypowiedzi i jak go reprezentować?

(48)

 presupozycje,

 akty mowy,

Jeden z centralnych problemów pragmatyki:

 czym jest kontekst wypowiedzi i jak go reprezentować?

Ważne pytanie:

 dlaczego uczymy się pragmatyki w tym semestrze?