100 LAT OBCHODÓW ŚWIĘTA NIEPODLEGŁOŚCI 1918-2018

(1)

100 LAT

OBCHODÓW ŚWIĘTA

NIEPODLEGŁOŚCI

1918-2018

(2)

(3)

Kraków, 7–30 listopada 2018 roku

100 LAT OBCHODÓW ŚWIĘTA NIEPODLEGŁOŚCI

1918-2018

Katalog wystawy Biblioteka Jagiellońska Fundacja Centrum Dokumentacji

Czynu Niepodległościowego

(4)

Koncepcja wystawy, wybór i opracowanie tytułów oraz wstęp do katalogu:

dr hab. Andrzej Dróżdż

Kurator:

dr hab. Andrzej Dróżdż

Realizacja wystawy:

Małgorzata Kusak, Mariusz Paluch, Michał Worgacz

Projekt banneru, plakatu i zaproszenia: Mariusz Paluch Projekt zakładki: Michał Worgacz

Prace konserwatorskie:

Sekcja Konserwacji BJ

Projekt współfinansowany ze środków Miasta Krakowa

ISBN 978-83-949716-9-4

(5)

Wstęp do katalogu

W wystawie 100 lat Świętowania Niepodległości skupiamy uwagę nie tyle na rekonstrukcji zdarzeń, prowadzących do wskrzeszenia Rzeczypo- spolitej, co na składnikach formowania się, a następnie powszechnego zaak- ceptowania daty 11 listopada 1918 roku, utożsamionej z odzyskaniem przez Polskę państwowości i suwerenności. Obchody tego Święta były należycie celebrowane zaledwie przez dwa lata poprzedzające wybuch drugiej wojny światowej i przez ostatnie dwadzieścia dziewięć lat III Rzeczypospolitej. Po- woduje to konieczność zbilansowania powiązanych z datą 11 listopada wielu bolesnych doświadczeń z nieodległej przeszłości i przypomnienia o patriotycznych wysiłkach co najmniej pięciu pokoleń Polaków, aby uczynić z tej daty integrującą Świętością Narodową.

Zgromadzone na wystawie eksponaty przypomną o wydarzeniach rocznicowych, napawających nas wszystkich dumą, ale także uświadomią koin- cydencję z innymi wydarzeniami, wpływającymi destrukcyjnie na poczucie wspólnoty i świadomości zbiorowej Polaków. W okresie okupacji hitlerow- skiej i w znacznym stopniu także później, w okresie rządów komunistycznych, wierność tradycji niepodległościowej była wymownym dowodem odwagi, na którą stać było głównie jednostki. Dopiero podjęta przez NSZZ „Solidar- ność” walka o przywrócenie podstawowych zasad demokracji spowodowała przywrócenie pamięci historycznej oraz godności narodowej, a w konse- kwencji Drugą Niepodległość.

Wystawa składa się z czterech części, odpowiadających czterem okre- som w dziejach Polski po 1918 roku. Odpowiadają im czasopisma, książki, fotografie, okolicznościowe znaczki, plakaty i filmy dokumentalne, ilustrujące wybranymi przykładami stuletni okres upamiętniania przez Polaków Świę- ta Niepodległości. Eksponaty, pochodzące głównie z zasobów Biblioteki Ja- giellońskiej i Fundacji Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego, umieszczone w dziewięciu gablotach i na 14 dużych wydrukach, służą re- fleksji o stuletnich doświadczeniach narodowych, społecznych i politycznych,

(6)

składających się na ostateczne ugruntowanie dzisiejszych obchodów Święta Niepodległości w polskiej tradycji i wyobraźni zbiorowej.

Na szklanej ścianie sali wystawowej umieściliśmy listę legionistów, którzy utracili życie podczas służby dla Ojczyzny. Nie doczekali się upragnionej wol- ności, dlatego należy im się apel poległych. Każdego roku słyszymy ich śpiew:

Na stos rzuciliśmy swój życia los, na stos, na stos.

Wystawę otwiera dużych rozmiarów wydruk, przedstawiający Józefa Pił- sudskiego w grupie legionistów, przybyłych w końcu 1916 roku z Krakowa do Warszawy na rozmowy z niemieckimi władzami okupacyjnymi i tworzącą się od kilku dni Tymczasową Radą Stanu, mającą być zalążkiem przyszłej wła- dzy w Polsce.

Przyjazd brygadjera J. Piłsudskiego do Warszawy dnia 12 grudnia 1916 r.

Fot. Sarjusz Wolski. Źródło: Miejska Biblioteka Publiczna w Dąbrowie Górniczej

(7)

Brak porozumienia z zaborcą w kwestii odbudowy państwa polskiego doprowadził do kryzysu przysięgowego, a następnie do internowania legio- nistów i uwięzienia Józefa Piłsudskiego w twierdzy magdeburskiej. Do odzyskania przez Polskę niepodległości doszło w wyniku wyniszczającej wojny między zaborcami. Podpisanie przez Niemców zawieszenia działań wojen- nych 11 listopada 1918 roku było ich aktem kapitulacji wobec państw enten- ty. Równocześnie, ogarnięta rewolucją Rosja przestała być zagrożeniem dla odradzającej się Polski.

Kolejność wyzwalania się ziem polskich spod władzy zaborców nie do- wodzi braku czy nadmiaru patriotyzmu. Każde miasto i każdy region miały w tym okresie odmienną sytuację polityczno-wojskową. W 1918 roku Tarnów i Kraków cieszyły się z wolności już 30 i 31 października, Warszawa – 11 listopada, Poznań 27 grudnia1918 roku, ale walki powstańców wielkopolskich z Wehrmachtem trwały do 16 lutego 1919 roku. Lwów walczył o swą nie- podległość w okresie od 21 listopada 1918 roku do 29 IV roku następnego.

Odzyskiwanie niepodległości przez Wilno rozciągnęło się w czasie między końcem grudnia 1918 roku, a 9 października 1920 roku. Najdłużej czekali na ten dzień Ślązacy, bo do 16 czerwca 1922 roku. Powodowało to, że w później- szych latach poszczególne miasta organizowały własne obchody niepodległo- ści, zgodnie z lokalnym kalendarium wydarzeń. W Krakowie kolejne rocznice odzyskania niepodległości świętowano w ostatnim dniu października.

Przejęcie władzy od Austriaków przebiegło w Krakowie szybko i spraw- nie. Czuwał nad tym podpułkownik Bolesław Roja (1870-1940), mianowany

Leonard Stroynowski, Pułkownik Bolesław Roja [ca 1916]. Biblioteka Cyfrowa Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej im. H. Łopacińskiego w Lublinie.

(8)

31 października 1918 roku przez działającą w Galicji Polską Komisję Likwi- dacyjną komendantem wojsk okręgu krakowskiego, awansowany następnego dnia do stopnia generała brygady Wojsk Polskich przez działającą w Warsza- wie Radę Regencyjną Królestwa Polskiego. W innych miastach walki o wol- ność ciągnęły się przez długie miesiące. Wśród wielu zagrożeń dla rodzącej się państwowości II Rzeczypospolitej szczególnie niebezpieczne były hasła rewolucji bolszewickiej. Socjalistyczny Rząd Lubelski, w połowie złożony z bli- skich Józefowi Piłsudskiemu oficerów Legionów Polskich, postępowymi ha- słami częściowo wytrącił argumenty komunistycznym agitatorom. Podobną strategię przyjął rząd premiera Moraczewskiego, powołany przez Józefa Pił- sudskiego tuż po jego powrocie z Magdeburga.

Rzeczpospolita odrodzona po 123 latach niewoli przywracała kształt swoich dawnych granic olbrzymim wysiłkiem zbiorowym na czterech otwar- tych frontach. Równocześnie z walkami o granicę zachodnią prowadzona była wojna z Czechosłowacją o Śląsk Cieszyński, z Ukraińcami o Wschodnią Małopolskę, a rok później, toczona była wyczerpująca wojna z Rosją bol- szewicką. Z tego okresu pochodzi mapa „preliminarzowa” wschodniej linii granicznej Polski, przygotowana w październiku 1920 roku przez prof. Euge- niusza Romera, eksperta kartografa, wytypowanego do udziału w paryskiej konferencji pokojowej, ustalającej linie granic w powojennej Europie.

Nie mniej ciężkim zadaniem, jak przywrócenie granic, było uformowa- nie w młodym społeczeństwie obywatelskiej odpowiedzialności za państwo.

W 1921 roku jedna trzecia obywateli Polski była niepiśmienna, a na ziemiach wschodnich analfabetów było dwa razy tyle. Polska była państwem biednym, wymagającym szybkich i skutecznych reform.

Konsekwencje powojennego kryzysu gospodarczego najbardziej odczu- wali chłopi i robotnicy, wśród których dużą część stanowili zdemobilizowani żołnierze. Koalicyjny rząd Wincentego Witosa nie radził sobie z postępującą inflacją i z masowym bezrobociem. Próba zmilitaryzowania kolei i zawieszenia części przywilejów konstytucyjnych doprowadziła w Małopolsce do straj- ku generalnego. 6 listopada 1923 roku bojowcy z PPS rozbroili żołnierzy wy- słanych przeciwko strajkującym. Polała się krew na ulicach Krakowa. Najlepsi dowódcy i żołnierze 8 Pułku Ułanów im. Ks. Józefa Poniatowskiego, wsławieni

(9)

rozstrzygającą szarżą na bolszewików w bitwie pod Komarowem, padali ran- ni lub zabici w walkach bratobójczych z pepesowskimi bojówkami. Szpalty gazet z 11 listopada zajęły nekrologi i relacje z minionych walk ulicznych.

Po stronie wojska zabitych zostało 14 oficerów i żołnierzy, a 115 - w tym 38 policjantów - odniosło rany. odniosło rany¹. W walkach ulicznych zginęło również 18 robotników, a liczba rannych nie została dokładnie oszacowana.

Redaktorzy wszystkich polskich gazet szukali wyjaśnienia, jak mogło dojść do tych haniebnych wydarzeń. 11 listopada 1923 roku krakowianie czytali w „Ilustrowanym Kurierze Codziennym”:

Kto zamordował tych młodych ułanów? Robotnik polski! Robotnik polski strze- lał do polskiego oficera, którego piersi pokryte były krzyżami zasług, zdobytymi w obronie Ojczyzn.

Pamięć o tych bolesnych wydarzeniach sprawiła, że w następnych latach lokalne święto odzyskania niepodległości zostało w Krakowie jakby zmar- ginalizowane, być może, aby nie wracać do zbieżnych w czasie krwawych wypadków listopadowych.

Przewrót majowy w 1926 roku był kolejnym ciosem dla polskiej demokracji, ale władze sanacyjne widziały w nim konieczność, wynikającą ze słabości państwa targanego konfliktami politycznymi, społecznymi i naro- dowościowymi. W przeddzień 11 listopada tegoż roku premier rządu, Józef Piłsudski, podpisał okólnik, nakazujący organizować obchody Święta Niepod- ległości w szkołach i w urzędach państwowych. Była to przemyślana decyzja, zachęcająca do budowania zgody z opozycyjnym obozem endeckim. W dwa lata później centralne obchody 11 listopada odniosły sukces propagando- wy przy okazji podsumowania dziesięcioletniego dorobku Rzeczypospolitej, jednakże gazety endeckie w dalszym ciągu pomniejszały lub ignorowały to święto. W tym czasie, w obozie opozycyjnym wobec rządów sanacyjnych, wzrastało oburzenie wobec nachalnie kreowanego kultu Marszała Piłsudskie- go. W „Głosie Górnego Śląska”, przy okazji obchodów dziesiątej rocznicy

„wyzwolenia Warszawy”, ukazał się artykuł wycelowany w Naczelnika Pań- stwa pt. Co to za „świętość!

1 Kornel Krzeczunowicz, Ułani księcia Józefa. Historia 8 Pułku Ułanów ks. Józefa Poniatowskiego 1784-1945, Londyn 1960, s. 223.

(10)

Mimo ujawnianych przeciwności mit założycielski II Rzeczypospolitej utrwalał poczucie wspólnoty narodowej i odpowiedzialności za państwo.

Obchody Święta Niepodległości wpisane zostały do strategii wychowania patriotycznego, zwłaszcza w odniesieniu do nowego pokolenia Polaków, uro- dzonych w wolnej Rzeczypospolitej. Przedstawiciele skłóconych ze sobą partii politycznych składali w dniu 11 listopada wieńce przed Grobem Nieznanego Żołnierza, organizowano defilady i spotkania z weteranami walk o wyzwolenie Polski. Po śmierci Józefa Piłsudskiego, w obliczu rosnącego zagrożenia ze strony Niemiec, obchody te zyskały jeszcze bardziej na znaczeniu. Ustawa przyjęta przez Sejm w dniu 23 kwietnia 1937 roku czyniła dzień 11 listopada wolnym od pracy „uroczystym Świętem Niepodległości”. Uczestniczący w tym święcie przygotowywali się duchowo do złożenia dowodów swego patriotyzmu, gdyby przyszła taka konieczność. W dwa lata później kampania wrześniowa, mimo militarnej klęski, nie obciążyła Polaków hańbą łatwej kapitulacji.

Niemieccy i sowieccy okupanci zakazali świętowania 11 listopada. Dla hitlerowców była to data szczególnie znienawidzona, bo przypominała im o ich kapitulacji, kończącej I wojnę światową. Być może dlatego, a może z chę-

Obwieszczenie komisarza miasta, Ernsta Zörnera z 9 IX 1939 r.

Zbiory BJ-FCDCN

(11)

ci dodatkowego upokorzenia pokonanych, w dniu 11 listopada 1939 roku rozstrzelali w lesie piaśnickim 314 Polaków z obszaru Pomorza – głównie nauczycieli, urzędników, działaczy społecznych oraz licznych przedstawicieli duchowieństwa. Tego dnia także w innych miejscowościach miały miejsce prześladowania i egzekucje. Za zorganizowanie obchodów Święta Niepodle- głości gestapo aresztowało w Wadowicach pięć osób.

Zorganizował ich w grupę konspiracyjną Wincenty Bałys, artysta rzeź- biarz. We wspomnieniach Karola Pustelnika odnotowana została ich roz- mowa w przeddzień Święta Niepodległości: „Czytał mi odezwę, jaka będzie rozwieszona na dzień 11 listopada. Ponieważ czytał mi całość na głos, zapa- miętałem jedynie ostatnie zdanie: <<…i srebrne orły znów zapanują nad uko- chaną Polską>>. Gdy czytał i mówił, był jakby natchniony”. Na skutek zdrady wszyscy zostali aresztowani i wywiezieni do Krakowa. W miesiąc później rozstrzelano ich w Gliniku, poniżej Kopca Kościuszki.

Podobny los spotkał czterech harcerzy z Zielonki, koło Rembertowa, którzy w Święto Niepodległości Polski rozwiesili na budynku stacji kolejowej plakaty z fragmentem Roty Marii Konopnickiej. Upamiętnianie Święta Nie- podległości przez większą grupę osób było szczególnie ryzykowne. W Ka- mionce, pod Lublinem, 11 listopada 1939 roku spotkało się w jednym z do- mów 15 osób, w tym dwóch księży, aby uczcić ten dzień śpiewami pieśni patriotycznych. Niedługo potem, w wyniku donosu, wszyscy zostali aresztowani i rozstrzelani. 12 listopada rozstrzelany został Andrzej Trzebiński, poeta i publicysta miesięcznika literackiego „Sztuka i Naród”. Było więcej przykła- dów heroicznego patriotyzmu przypłacanego śmiercią lub w zaplanowanych egzekucjach, motywowanych upokorzeniem Polaków w dniu ich Święta.

Paradoksalnie, w zbiurokratyzowanym systemie sowieckim zorganizowanie obchodów Święta Niepodległości w obozie jenieckim, w Starobielsku, wybawiło od śmierci trzech oficerów. Przygotowaniami do uczczenia tego święta zajęli się majorzy Ludwik Domoń i Sobiesław Zalewski, kierujący Ko- misją Kulturalno-Oświatową, oraz kpt. Stanisława Kwolek, jako komendant bloku. W tym dniu jeńcy odmówili wykonywania pracy, ks. Antoni Aleksan- drowicz odprawił mszę świętą, po czym uczestnicy zorganizowanej akademii

(12)

odśpiewali hymn państwowy, wygłaszali przemówienia i recytowali wiersze patriotyczne. Miejscowemu NKWD nie udało się w porę przeszkodzić tym obchodom. W wyniku późniejszego śledztwa aresztowani zostali kpt. Kwolek oraz porucznicy Mieczysław Ewert i Józef Rytel. Ślepy los uratował ich trójkę

przed rozstrzelaniem. Sąd wojskowy w Moskwie skazał ich na 8 lat łagru, ale pół roku później zostali uwolnieni na mocy układu sojuszniczego zawartego przez władze sowieckie z rządem polskim w Londynie.

11 listopada 1941 roku skromne obchody Święta Niepodległości w Bu- zułuku, nad rzeką Samarą, dostarczyły cywilom i żołnierzom Armii gen Ander- sa tak potrzebnej nadziei, że po wojnie Polska zostanie odbudowana w dawnych granicach. Po wyprowadzeniu ze Związku Sowieckiego do Iranu 78 tys.

żołnierzy i 37 tys. cywilów przez następne lata upamiętniano uroczystościami dzień 11 listopada w obozach Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie i obozach opiekuńczych dla 18 tys. dzieci polskich, rozlokowanych Teheranie i Isfahanie (Iran), Tengeru (Tanzania), Masindi (Uganda) w Indiach (Balachadi i Valivade), a nawet w Nowej Zelandii. W tym czasie, pod okupacją niemiecką, o tym zakazanym święcie narodowym przypominały tylko gazety wydawane w kon- Wincenty Bałys w swojej pracowni w Wadowicach (siedzi pierwszy od prawej) Źródło: Towarzystwo Miłośników Ziemi Wadowickiej

(13)

spiracji. Uczestnicy podziemia starali się uczcić ten dzień patriotycznymi na- pisami na murach domów, składaniem kwiatów w miejscach szczególnie waż- nych dla polskiej tradycji narodowej. 11 listopada 1941 roku Edward Okólski, jeden z członków grupy „Wawra”, zawiesił polską flagę na pomniku Jana Ki- lińskiego w Warszawie. W tym samym czasie, w Krakowie, żołnierz Związku Walki Zbrojnej, Edward Wyroba, zawiesił flagę biało-czerwoną na wysokim maszcie, górującym nad Kopcem Józefa Piłsudskiego. W okresie największego terroru krakowianie czytali w prasie konspiracyjnej:

„Listopad 1918 roku czczony przez Naród Polski Świętem Niepodległości, w dniu 11 listopada jest dla nas dumą i radością w dzisiejszych ciężkich chwilach – czerpiemy z niego wiarę i moc do działań, które nas czekają”².

W połowie 1944 roku Polacy z nadzieją oczekiwali szybkiego zakoń- czenia wojny, ale dla Warszawy nastąpić miał wtedy najtragiczniejszy okres konfrontacji z dwoma wrogami. W walce z powstańczą Warszawą Niemcy zdobyli sojusznika po stronie sowieckiej. Na rozkaz Stalina 1 Front Białoruski zatrzymał się, nie dochodząc do Pragi, a w miejscach szczególnie ważnych został przesunięty na wschód o ok. 20 km, co pozwoliło Niemcom przez 45 dni na pełną swobodę działań. W połowie września Armia Czerwona zajęła Pragę. W nocy z 15 na 16 września 1254 żołnierzy 3 Dywizji Piechoty im.

Romualda Traugutta przepłynęło Wisłę, by wspierać powstańców na przy- czółku czerniakowskim (po tygodniu walk wróciło na Saską Kępę zaledwie 293 żołnierzy). Równocześnie, NKWD z pomocą funkcjonariuszy UB wy- chwytywało żołnierzy Państwa Podziemnego. Budynek przy ul. 11 Listopada 68 nazwany został „Praskim Katyniem”, gdyż prowadzone w nim katowskie śledztwa kończyły się zawsze wyrokami śmierci.

Dla zachowania pozorów władze sowieckie pozwoliły, by ulokowana na Pradze redakcja „Życia Warszawy” przygotowała numer świąteczny z okazji 11 listopada. Był to pierwszy i ostatni raz, gdy władze komunistyczne uhono- rowały Święto Niepodległości. 22 lipca następnego roku unieważniona zo- stała ustawa z 1937 roku, a w jej miejsce rząd komunistyczny wprowadził Narodowe Święto Odrodzenia Polski „celem upamiętnienia po wsze czasy”

2 Ćwierć wieku temu i dziś, „Małopolski Biuletyn Informacyjny” 1943, nr 43.

(14)

ogłoszonego w Lublinie Manifestu PKWN. Od tego momentu komunistycz- na propaganda narzucała pogląd, powtarzany przez 45 lat w niezliczonych książkach i artykułach prasowych, jakoby do odzyskania przez Polskę nie- podległości doszło za sprawą rewolucji bolszewickiej w 1917 roku. Podczas hucznie obchodzonych świąt komunistycznych zagłuszane były wspomnienia o prawdziwie polskim święcie państwowym. O perfidii ówczesnych władz świadczy dobitnie otwarcie obrad V Zjazdu PZPR właśnie 11 listopada 1968 r., w pięćdziesiątą rocznicę odzyskania przez Polskę niepodległości. W tym czasie, na emigracji, Józef Łobodowski w artykule rocznicowym pt. Wolność tragiczna pisał ze smutkiem, że pod rządami komunistów „naród polski jest okaleczony psychicznie i moralnie”³.

Święta integrują ludzi wokół wspólnych wartości, jeśli są zgodne z duchem narodu, ale wymuszone i narzucone wywołują efekt odwrotny. Takie pozorne święta wcześniej czy później muszą upaść razem z reżimami, stojącymi na ich straży. W listopadzie 1978 roku Ruch Obrony Praw Człowieka i Obywatela, jako jeden z pierwszych w Polsce, wystąpił z apelem o przywrócenie właści- wego znaczenia Świętu Niepodległości w listopadowym numerze „Opinii” – niezależnego periodyku, którego redakcja nie kryła swych nazwisk. W latach osiemdziesiątych dbałość o obchody Święta Niepodległości wykazywały już wszystkie ówczesne redakcje czasopism drugiego obiegu, a zwłaszcza pe- riodyki Konfederacji Polski Niepodległej i Liberalno-Demokratycznej Partii

„Niepodległość”, jakkolwiek największe znaczenie w przywróceniu należytej oprawy tego święta mieli przywódcy i wszyscy związkowcy NSZZ „Solidar- ność”.

„Wiadomości Krakowskie”, czołowe pismo małopolskiej „Solidarności”, w numerze z 18 XI 1980 roku, tak oto opisywały obchody tegoż święta:

11 listopada w Krakowie obchodzimy uroczyście rocznice

„okrągłe”, dziesięciolecia, ćwierćwiecza, stulecia. 62 rocznica od- zyskania niepodległości Polski tego kryterium nie spełnia, a prze- cież pozostanie na długo w pamięci.

Po raz pierwszy w powojennej historii Polski obchody tej rocznicy przebiegały w atmosferze jawności, legalności,

3 Jerzy Łobodowski, Wolność tragiczna, „Orzeł Biały” (Londyn) 1968, nr 52

(15)

pełnej aprobaty władz i społeczeństwa. Wynikały nie z koniunk- turalnych potrzeb politycznych, rodziły się z serca. Tym bardziej, że dzień poprzedzający rocznicę był też niezwykły. 10 listopada zapisze się w historii Polski szczególnie, jako próg nowej epoki.

Łączność pomiędzy dwoma faktami: tymi sprzed 1962 roku, kiedy tworzyły się zręby nowej państwowości i tym wczorajszym, gdy Sąd Najwyższy zatwierdził statut NSZZ „Solidarność”, stwa- rzając możliwość jego nieskrępowanej politycznymi względami działalności, odczuliśmy wszyscy jako fakt oczywisty. Ta historyczna analogia, poczucie łączności wszystkich pokoleń Polaków w dą- żeniu do rzeczywistości i prawa samostanowienia o sobie były głównym akcentem uroczystości rocznicowych, składania kwiatów na płycie Grobu Nieznanego Żołnierza i spotkania społeczeństwa Krakowa w Teatrze im. J. Słowackiego. Uczestniczył w nim ks. Kar- dynał F. Macharski oraz władze miasta. Okolicznościowy referat historyczny wygłosił doc. Michał Pułaski. Aktorzy scen krakowskich recytowali wiersze Karola Wojtyły, Cypriana Kamila Norwida, Czes- ława Miłosza, Kazimierza Wierzyńskiego.

O godz. 18-tej w Katedrze Wawelskiej ks. Kardynał Fr. Ma- charski odprawił mszę św. z okolicznościowym kazaniem. Po mszy tysiące krakowian wzięło udział w pochodzie ulicami miasta do Grobu Nieznanego Żołnierza, gdzie złożono wiązanki kwiatów⁴.

Program społeczny NSZZ „Solidarność” uderzał w istniejący system PRL, więc konfrontacja władz komunistycznych z wolnym związkiem zawo- dowym była nieunikniona. Wprowadzenie stanu wojennego 13 grudnia 1981 roku nie zahamowało procesu zmian społecznych i ustrojowych, uruchomio- nego porozumieniami sierpniowymi. Przez osiem lat opozycja demokratyczna prowadziła nierówną walkę z władzą, mającą do dyspozycji nie tylko wojsko, jednostki ZOMO, Służbę Bezpieczeństwa z tysiącami donosicieli i spolegliwy aparat sądownictwa, ale również rządową telewizję i gazety najeżone pro- pagandowymi hasłami, prowadzące ze społeczeństwem wojnę informacyjną.

Czego nie przepuściła cenzura, odnotowywały gazety opozycyjnego podziemia. Wśród eksponatów wystawy umieściliśmy jedynie wybrane tytuły,

4 jr [J. Rubiś], 11 Listopada w Krakowie, „Wiadomości Krakowskie” 1980, nr 2/3.

(16)

podobnie jak i niewielką ilość wyselekcjonowanych tematycznie znaczków, ulotek, fotografii i plakatów. Po 13 grudnia 1981 roku obchodzone w listopadzie rocznice zalegalizowania statutu NSZZ „Solidarność” (10 listopada) i odzyskania przez Polskę niepodległości w 1918 roku zawsze spotykały się z brutalnymi reakcjami ze strony milicji i jednostek ZOMO. W „Kronice Małopolskiej” z listopada 1982 roku znajdziemy taką oto relację z tych ob- chodów:

Msza św. Na Wawelu zgromadziła tłumy. U stóp zamku – pokaz siły Wojskowej Rady Ocalenia Narodowego. Cała ulica Straszewskiego zapcha- na była wozami milicyjnymi. Od strony Wawelu blokada mundurowych z bronią w ręku.

Po wysłuchaniu dość nieokreślonego w charakterze kazania oraz od- śpiewaniu „Boże coś Polskę” tłum zaczął spływać w dół ze śpiewem, skan- dując „Solidarność”. Po plantach rozstawieni byli milicjanci z psami, tłum zakołysał się i zawahał, w którą pójść stronę. Część przedarła się w ul.

Grodzką, część poszła w Waryńskiego i została rozproszona koło Poczty – trzon pochodu ul. Podzamcze udał się pod budynek Zarządu Regio- nu. Na przodzie młodzi ludzie z opaskami na twarzach i chorągiewkami w rękach. Pod Zarządem odśpiewano Rotę i Boże coś Polskę – po czym zaczął się atak. Bito brutalnie, z użyciem całego arsenału wronich środków.

Rakiety, woda, pały i gaz były w użyciu na odcinku od kina „Kijów” do ul.

Czystej. Milicja wyciągała ludzi z domów, w razie otwarcia drzwi, grożąc ich rozwaleniem. Ludzie starali się schronić w przecznicach, ale dostępu broniły tyraliery ZOMO. Zagnano tłum na Błonia, gdzie masakrowano ludzi bez oporu”.

W tym czasie grupie z ul. Grodzkiej udało się przejść przez Rynek na plac Matejki, gdzie odbyła się spokojna demonstracja. W skupieniu od- śpiewano pieśni, m.in. legionowe, raz tylko przerywając je dla wygwizdania kolumny wozów milicyjnych, która przejechała obok. Z ogromnym wzru- szeniem wysłuchano recytacji młodej dziewczyny, która wołała Mickiewi- czowskimi strofami:

Mam być wolny, tak ?

- Nie wiem, skąd przyszła nowina,

Lecz ja znam, co być wolnym z łaski Moskwicina.

(17)

Łotry zdejmą mi tylko z rąk i nóg kajdany, Ale wtłoczą na duszę – ja będę wygnany!

Pieśń Konrada zakończyli już wszyscy:

„Tak! Zemsta, zemsta, zemsta na wroga.

Z Bogiem lub choćby mimo wroga!

Na placu Matejki obeszło się bez interwencji⁵.

Manifestanci nieprzypadkowo rozpoczynali przemarsze rocznicowe z Katedry Wawelskiej. Idąc szlakiem królewskim, powoływali się na wielo- wiekową tradycję patriotyczną, a zarazem bronili jej przed zafałszowaniem.

Zwiedzającym wystawę udostępniamy dwa, niezwykle cenne filmy operacyjne, nakręcone w latach 1984 i 1987 przez funkcjonariuszy Służby Bezpieczeń- stwa w celu rozpoznania i oskarżenia na ich podstawie działaczy opozycyjnego podziemia. Zobaczymy na nich zwłaszcza aktywistów Konfederacji Polski Niepodległej, idących w pierwszych szeregach.

Prowadzenie wojny z narodem było ostatecznym i bezspornym świa- dectwem, że komunistyczne rządy nie służą Polsce tylko ich sowieckim mo- codawcom. Te jakże bolesne doświadczenia sprawiły, że krakowscy prawnicy z Małopolskiego Komitet Walki o Praworządność 11 listopada 1988 roku wydali oświadczenie, zaprzeczające ciągłości władzy PRL w dziejach Polski po 1918 roku:

5 11 listopada, „Kronika Małopolska” 1982, nr 20 (15 XI), s. 3.

(18)

Gdy dzisiaj obchodzimy 70-tą rocznicę Niepodległości, pamiętać musimy tak- że o innej, rzeczywistej rachubie lat – o tym, że wywalczona w 1918 r. niepod- ległość trwała lat tylko dwadzieścia jeden. Od lat przeszło czterdziestu istnieje wprawdzie państwowość polska, ale państwo to nie jest niepodległym, gdyż su- werenność jego podporządkowana jest interesom wschodniego sąsiada, a rzą- dząca ekipa zainstalowana została tylko dzięki poparciu radzieckich bagne- tów. Nie jest też PRL prawnym następcą Rzeczypospolitej z lat 1918 – 1939, lecz przeciwnie – jej przeciwieństwem. Toteż dzisiejsze obchody 11 listopada przypominają nam, że Polska nadal czeka na swój Dzień Niepodległości⁶.

Rządy komunistyczne w Europie chyliły się ku upadkowi. Jeszcze w listopadzie 1988 roku demonstracje rocznicowe z okazji 70 rocznicy odzyskania przez Polskę niepodległości były rozpędzane przez oddziały ZOMO, ale już w trzy miesiące później Sejm PRL przywrócił ustawą narodowe Święto Odzy- skania Niepodległości, czyniąc dzień 11 listopada wolnym od pracy.

Narodziny III Rzeczpospolitej były witane z olbrzymią radością przez dziesiątki milionów Polaków w kraju i za granicą.

Do ostatecznego zamknięcia klamry dziejowej doszło po wyborze Lecha Wałęsy w wolnych wyborach powszechnych na Prezydenta Rzeczypo- spolitej Polskiej. 22 grudnia 1990 roku Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej na Uchodźctwie, Ryszard Kaczorowski, przekazał mu insygnia prezydenckie w Sali Wielkiej Zamku Królewskiego w Warszawie. W tym momencie przy- wrócona została państwu polskiemu ciągłość władzy.

6 Oświadczenie, „Paragraf” 1988, nr 43.

(19)

Dla części publicystów emigracyjnych przyjęta przed II wojną świato- wą data Święta Niepodległości była tylko umownym świadectwem woli narodu w nieprzerwanym ciągu wydarzeń od chwili upadku I Rzeczypospolitej do ustanowienia suwerennego bytu państwa polskiego w 1918 roku. W końcu 1944 roku, gdy było już niemal przesądzone, że po okupacji niemieckiej Pol- ska zostanie zdominowana przez Związek Sowiecki i na kolejne pokolenia Polaków spadną ciężary walki o niepodległość, wydawany w Jerozolimie dwu- tygodnik „W Drodze” zamieścił komentarz przy okazji obchodów kolejnej rocznicy Święta Niepodległości:

Fotografia z czasopisma londyńskiego pt. „Orzeł Biały”. Wydanie specjalne do numeru 12 z 20 grudnia 1990 r.

(20)

Niewątpliwie kiedyś zastąpi je nowe święto, święto n a s z e g o powrotu z emigracji i ponownego p o w s t a n i a w Kraju. Oby stało się to jak najprędzej i oby ta nowa data była w równej mierze nie tylko pamiątką wyłącznie polską, ale symbolizowała powrót prawa i sprawiedliwości tak, jak go symbolizuje dzień armistic’u w pierwszej wojnie światowej⁷.

Powstanie „Solidarności” doprowadziło do upadku PRL, ale z cięża- rami przeszłości nie udało się tak łatwo uporać społeczeństwu pozbawione- mu przez pół wieku własnej reprezentacji państwowej, wybieranej w wolnych wyborach. Krótko dyskutowana propozycja zmiany daty obchodów Święta Niepodległości z 11 listopada na datę wyborów do Sejmu „kontraktowego”

w 1989 roku nie spotkała się z akceptacją społeczną.

Jak dzisiaj postrzegamy Polskę Niepodległą? Dziesięć lat temu „Nasz Dziennik” zaapelował: „Nie zamykajmy patriotyzmu w muzealnej gablocie”⁸. Rzeczywiście, przez kilka następnych lat Obchody Święta Niepodległości były szczególnie bogate w wydarzenia, komentowane na różne sposoby w gaze- tach spółek wydawniczych Axel Springer, Agory, Spes czy Gremi Media. Święto Niepodległości zobowiązuje! Podobnie jak w dawnych latach tak i teraz niech będzie symbolem i hasłem dążeń do zabezpieczenia Polsce suweren- ności i równego korzystania z owoców demokracji. Temu służyły świadectwa patriotyzmu pięciu pokoleń Polaków. Tak chcą rozumieć to święto uczestnicy Marszów Niepodległości, choć mogą różnić się między sobą w pojmowaniu dróg, prowadzących do tego celu.

W słotne dni listopadowe Święto 11 listopada powinno być tak samo festynem szacunku dla niepodległej Rzeczypospolitej jak i dla demokracji, czyli naszego wspólnego dobra. Chcielibyśmy, aby taki cel jednoczył i zachęcał do myślenia patriotycznego.

- dr hab. Andrzej Dróżdż

7 Dzień powrotu prawa, „W Drodze” 1944, nr 22.

8 „Nasz Dziennik” 2008, nr 264.

(21)

Cz. I. Święto Niepodległości w czasach II Rzeczypospolitej Polskiej

Wydruk dużych rozmiarów: Powitanie Józefa Piłsudskiego na Dworcu Wiedeńskim w Warszawie po przybyciu z Krakowa w dniu 12 grudnia 1918 roku. Pocztówka ze zbiorów Miejskiej Biblioteki Publicznej w Dąbrowie Górniczej

Szyba boczna wystawy: Lista legionistów, którzy utracili życie podczas służby dla Ojczyzny.

Źródło bibliograficzne: Lista strat Legionów Polskich 1914-1918, oprac. Janusz Cisek, Kamil Stepan, Kraków 2006.

Wydruk nr 1. 11 listopada 1918 roku. Odzyskanie przez Polskę niepodległości

• „Kurjer Poranny”, nr 2 (279) z 11 XI 1918 r.

• „Kurjer Warszawski”. Dodatek nadzwyczajny, nr 311 z 10 listopada 1918 r.

• Foto 1:„Rozbrajanie Niemców w Warszawie – warta studentów.

W głębi widoczni rozbrojeni żołnierze niemieccy. 11 XI 1918.

• Foto 2: Warszawa. Warta akademików w listopadzie 1918 roku (NAC)

Tło: mapa II Rzeczpospolitej z zaznaczonymi datami odzyskania niepodległo- ści przez poszczególne miasta. Źródło wykorzystane i uzupełnione: Listopad 1918 we wspomnieniach i relacjach , wybór, oprac. i wstęp Piotr Łossowski, Piotr Stawecki, Warszawa 1988.

Wydruk 2. Kraków. Wolność odzyskana 31 października1918 roku

• „Nowości Ilustrowane”, nr 44 z 9 XI 1918 r.

Wydruk 3. Radość i gorycz. Pierwsze dziesięciolecie II Rzeczypospolitej

• „Satyr. Tygodnik Humorystyczno-Satyryczny”, nr 1 z 1 XII 1918 r.

• W drugą rocznicę oswobodzenia, , „Nowości Ilustrowane”, nr 45 z 6 XI 1920 r.

• Wielki dzień żałoby w Krakowie, , „Ilustrowany Kurier Codzienny”, nr 282 z 11 XI 1923 r.

• Jah., Ułani, „Ilustrowany Kurier Codzienny”, nr 282 z 11 XI 1923 r.

(22)

Wydruk 4: Dziesiąta rocznica odzyskania przez Polskę niepodle- głości

• Teofil Modrzejewski, Tym, którzy pierwsi w bój poszli o wolną Polskę

„Wiek Nowy”, nr 8218 z 11XI 1928 r.

• Rzeczpospolita w 10-lecie niepodległości. Co powiedział Marsz. Piłsud- ski Polakom w Dzień Święta narodowego, „Gazeta Poranna” nr 8681 z 13 XI 1928 r.

• Co za „świętość”, „Głos Górnego Śląska, nr 46 z 8-14 listopada 1928 r.

• Władysław L. Evert, On , „Naród i Wojsko”, nr 18 i 19 z XI 1928 r.

• Fotografia przedstawiająca metropolitę krakowskiego, arcybiskupa Adama Sapiehę w trakcie poświęcenia kamienia węgielnego pod budowę Domu Józefa Piłsudskiego na Oleandrach (NAC) Wydruk 5: Święto Niepodległości w przeddzień wojny

• 20-lecie Niepodległości, „Wiek Nowy”, nr 11.256 z 12 XI 1938 r.

• Wielka rewia wojsk przed Marszałkiem Rydz-Świętym w Warszawie,

„Gazeta Lwowska” nr 258 z 13 XI 1938 r.

• Ustawa z dnia 23 kwietnia 1937 r. o Święcie Niepodległości, „Dziennik Ustaw RP”, nr 33, poz. 255 z 1937 r.

• Dwie fotografie, dokumentujące defiladę wojskową i pochód miesz- kańców Ziemi Krakowskie z okazji XX rocznicy odzyskania przez Polskę niepodległości (NAC)

Gablota 1. Ekspertyzy prof. Eugeniusza Romera w sprawie prze- biegu granic Rzeczypospolitej dla międzynarodowej komisji poko- jowej w Paryżu

• Eugeniusz Romer, Pamiętnik dni konf[erencji] pokojowej w Paryżu od 11. II. – 10. IV 1919 r.

BJ Rkp. 10243 II, t. 2, k. 51

• Eugeniusz Romer, Dzienniki paryskie z 1919 r.

BJ Rkp. 10244 III, t. 4, k. 67 (111)

• Eugeniusz Romer, Notatki z pobytu w Rydze w 1920 r.

BJ Rkp. 10247 I, t. 1, s. 12

• Eugeniusz Romer, Notatki z pobytu w Rydze w 1920 r.

BJ Rkp. 10247 I, t. 2, s. 41 (49)

• Geograficzno-statystyczny atlas Polski redagowany i opracowany przez Eugeniusza Romera ze współudziałem licznych współpracow- ników. Warszawa, Kraków 1916.

BJ Kartogr. 76678 III

• Eugeniusz Romer, Paryż 1919 r., w towarzystwie 3 mężczyzn i 1 kobiety, siedzi na krześle z prawej strony.

BJ IF 19987

(23)

• Eugeniusz Romer nad Sommą, koniec września 1931 r. Fot. L’Abbé G. Baeckeroot, Lille.

BJ IF 6502

Gablota 2: Wybrane publikacje, upamiętniające odzyskanie przez Polskę niepodległości w 1918 roku

• Adam Chmiel, Oswobodzenie Krakowa 31 X 1918 roku, wstęp Hen- ryka Pachońskiego, Kraków 1929.

Sygn. BJ: 559429 III

• Antoni Stawarz, Gdy Kraków kruszył pęta : kartki z pamiętnika oswobo- dzenia Krakowa w 1918 r., Kraków 1939.

Sygn. BJ: 257472 II

• Gustaw Morcinek, Noc listopadowa, Poznań 1927.

Sygn. BJ: 280392 I

• [Michał Bobrzyński], Wskrzeszenie Państwa Polskiego. Szkic historyczny, Kraków 1920.

Sygn. BJ: 576758 II

• Stanisław Karpiński, Pamiętnik dziesięciolecia 1915-1924, Warszawa 1931.

Sygn. BJ: 203018 II

• Zygmunt Kisielewski, Dni listopadowe. Powieść z 1918 roku, Warsza- wa 1935.

Sygn. BJ: 253148 II.

Gablota 3: Wybrane publikacje, upamiętniające odzyskanie przez Polskę niepodległości w 1918 roku

• Adam Galiński, Dwudziestolecie najjaśniejszej Rzeczypospolitej Polskiej.

Materiały, fakty, cyfry, wiersze na dzień 11 listopada, Warszawa 1938.

Sygn. BJ: 331365 II

• Zofia Rogulska i R. Korupczyńska, W stuletnią rocznicę powstania listopadowego. Materiały do obchodu w szkole. Pogadanki, wiersze, pieśni, utwory sceniczne, Warszawa 1930.

Sygn. BJ: 95996 I

• XX lat Rzeczypospolitej Polskiej 1918-1938. Materiały, zebrał Stefan Papée, Lwów 1938.

Sygn. BJ: 370419 II

• Henryk Swoboda, Pierwsze piętnastolecie Polski niepodległej (1918-1933), Warszawa 1933.

Sygn. BJ: 201792 I

• Album zjednoczenia. Pamiątka piętnastolecia odzyskania niepodległości, Warszawa 1934.

Sygn. BJ: 217160

• Artur Hausner, Listopad 1918 r., Lwów 1928.

Sygn. BJ: B 662621 I

(24)

Część II. Lata wojny i okupacji

Wydruk 6: Utrata niepodległości

• Obwieszczenie niemieckiego komisarza Krakowa, Ernsta Zörnera, z dnia 9 listopada 1939 roku o uczynieniu z dnia 11 listopada „zwy- kłego dnia roboczego”

(BJ-CDCN)

Wydruk 7. W latach okupacji Święto Niepodległości w sercach Polaków

• Tło: fotografia, przedstawiająca moment egzekucji Polaków z Po- morza Gdańskiego, rozstrzeliwanych w lesie koło Piaśnicy w dniu 11 XI 1939 r.

• Dwudziestopięciolecie 11 listopada, „Państwo Polskie” nr 25 z 15 XI 1943

Sygn. BJ: 415218 I RARA

- „Państwo Polskie” – główny organ Obozu Polski Walczącej, tj. podziemnej organizacji polityczno-wojskowej środowisk sanacyjnych, będących w opozycji do Rządu Polskiego na uchodźctwie

• Obelisk upamiętniający mieszkańców Kamionki rozstrzelanych za uczestniczenie w obchodach Święta Niepodległości w dniu 11 listopada 1939 roku.

• Czwarta rocznica , „Biuletyn Informacyjny Małopolski”, nr 38 z 10 XI 1942 r.

Sygn. BJ 417120 II Rara

- „Biuletyn Informacyjny Małopolski” – czasopismo Biura Informacji i Propagandy Okręgu Krakowskie- go Armii Krajowej

• Rozkaz specjalny , „W Marszu i Boju”. Czasopismo Brygady Świętokrzyskiej, nr 32 z 15 XI 1945 r.

Sygn. BJ: 417678 II Rara

• Ksawery Glinka, Jedno słowo , „W Marszu i Boju”, jw.

– Brygada Świętokrzyska, utworzona 11 sierpnia 1944 roku z żołnierzy Narodowych Sił Zbrojnych, po dotarciu do amerykańskiej strefy okupacyjnej uzyskała status alianckiego sojusznika.

Gablota 4: Wybrane publikacje z czasów wojny i okupacji, przypo- minające o rocznicach Święta Narodowego w dniu 11 listopada.

• Materiały do obchodu Święta Niepodległości 11 listopada. Szwajcaria 1941 r.

Sygn. BJ: 106601 III Rara

(25)

- Obóz internowanych w Szwajcarii żołnierzy 2 Dywizji Strzelców Pieszych

• Dwudziestopięciolecie 11 listopada , „Pań-

stwo Polskie”. OPW, nr 25 z 15 XI 1943 r.

Sygn. BJ: 415218 I Rara

• Święto Niepodległości , „Walka i Wolność”, nr 16 z 16 XI 1940 r.

- „Walka i Wolność” – czasopismo Chłopskiej Organizacji Wolności „Racławice”.

• Od Redakcji, „Kobieta w Walce”, nr 1 z 11 XI 1943 r.

Sygn. BJ 417062 II Rara

- „Kobieta w Walce”: czasopismo Armii Krajowej wydawane we Lwowie.

• Klepsydra Ś. P. Stanisława Łomienia [pseudonim An- drzeja Trzebińskiego], rozstrzelanego w dniu 12 XI

1943 roku , „Sztuka i Naród” nr 13 z XI 1943 r.

- Andrzej Trzebiński (1922-1943) polski poeta, dra- maturg, krytyk literacki i publicysta

• Stanisław Szczepanowski, Nowa Polska powstała na placu bi-

twy i odrodziła się chrztem krwi , „Naród”, nr 11 z XI 1943.

-„Naród” : organ konspiracyjnej organizacji poli- tycznej „Unia” Stronnictwa Pracy.

Gablota 5: Wybrane publikacje z czasów wojny i okupacji, przypo- minające o rocznicach Święta Narodowego w dniu 11 listopada.

• Ćwierć wieku temu i dziś , „Małopolski Biu-

letyn Informacyjny” nr 43 z 14 XI 1943 r.

- „Małopolski Biuletyn Informacyjny”, czasopismo Biura Informacji i Propagandy Okręgu Krakowskie- go Armii Krajowej

• Pełnomocnik na Kraj Rządu Rzeczypospolitej Polskiej, W obliczu zbrodni niemieckich , „Polska Zwycięży”, nr 18 z 15 XI 1943.

Sygn. BJ: 415246 I Rara

- „Polska Zwycięży”, organ Armii Krajowej w Ziemi Śląskiej

(26)

• Dojrzałość , „Placówka”: organ wsi polskiej 417067 II Rara - „Placówka”. Wydawany w Warszawie tygodnik Obozu Narodowo-Radykalnego „Szaniec”

• Raport poległym , „Niepodległość” nr 8 z 1-15 XI 1942 r.

- „Niepodległość”: organ Ziemi Wileńskiej, wydawany przez Armię Krajową .

• Tryptyk listopadowy. Listopad 1942 roku – czwar-

ty listopad w niewoli , „Naród”, nr 14 z XI 1942 roku.

„Naród” - organ konspiracyjnej partii Stronnictwo Pracy – Unia

• „Czuwaj. Wróg jest tuż”, 15 XI 43 nr I.

- „Czuwaj. Wróg jest tuż” – wydawane w Krakowie czasopismo Szarych Szeregów

• W Rocznicę , „Przyszłość” [b. nr] z 11 listopada 1944 r.

- „Przyszłość” – organ konspiracyjnej partii Stron- nictwo Pracy - Unia

• O co walczymy , „Orzeł Biały”, nr 8, listopad 1946 r.

- „Orzeł Biały”: miesięcznik Obszaru Południowego Zrzeszenia Wolność i Niepodległość.

Cz. III. Okres Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej

Wydruk 8. Zdeformowana pamięć o Święcie Niepodległości z 1918 roku

• „Życie Warszawy”. Informacyjne pismo demokratyczne miasta st.

Warszawy, nr 25 z 11 listopada 1944 roku. Źródło: Mazowiecka Biblioteka Cyfrowa.

- Gazeta wydawana na Pradze, po jej zajęciu w dniu 15 IX 1944 roku przez żołnierzy Armii Czerwonej i 1 Dywizji Piechoty Ludowego Wojska Polskiego

• Fotografia, przedstawiająca I sekretarza PZPR, Władysła- wa Gomułki i Leonida Breżniewa, I sekretarza KPZR, wy- konana podczas otwarcia obrad V Zjazdu Polskiej Zjed- noczonej Partii Robotniczej, trwających od 11 do 16 XI

1968 roku , „Trybuna Ludu”, nr 312 z 12 XI 1968 roku.

Sygn. BJ: 409816 V

(27)

Wydruk 9. Przywracanie narodowej godności

• 11 listopada 1978 , „Opinia”. Pismo Ruchu Obrony Praw Czło- wieka i Obywatela, nr 10-11 z października – listopada 1978 roku.

Zbiory BJ-CDCN

• Na zdjęciu Bronisław Komorowski i Andrzej Czuma 11 listopada 1978 roku.

- Za poprowadzenie pochodu patriotycznego z katedry św. Jana Chrzciciela do Grobu Nieznanego Żołnierza w 60 rocznicę odzyskania przez Polskę niepodległości oraz za publiczne twierdzenie, że Polska nie jest państwem suwerennym, Bronisław Komorowski, An- drzej Czuma, Józef Janowskim i Wojciech Ziembiński zostali skazani na karę więzienia.

• jr [Jadwiga Rubiś], 11 listopada w Krakowie , „Wiado-

mości Krakowskie”, nr 2/3 z 18 listopada 1980 roku.

Zbiory BJ-CDCN

• Fotografia z obchodów świeta 11 listopada 1980 roku w Krakowie z udziałem przedstawicieli Konfederacji Polski Niepodległej, Chrze- scijańskiej Wspólnoty oraz wydawnictwa „Krzyż Nowohucki”.

• Fotografia z plakatem informującym o uroczystym koncercie w Te- atrze im. J. Słowackiego z okazji 62 rocznicy odzyskania przez Pol- skę niepodległości. Foto: Jacek Wcisło.

- Widoczne na plakacie motto: „Wyzwolin ten do- czeka się dnia, kto własną wolą wyzwolony”. – St.

Wyspiański, Wyzwolenie.

Wydruk 10. Pamięć o Święcie Niepodległości na znaczkach dru- giego obiegu z lat 1980 - 1989

• Kolekcja znaczków ze zbiorów BJ-FCDCN

Wydruk 11. Między stanem wojennym a okrągłym Stołem

• „Nasz Głos”. Biuletyn informacyjnyo – kulturalny Młodzieży Wal- czącej NSZZ „Solidarność” szkół średnich woj. krakowskiego, nr 2, Kraków, XI 1986.

- Motto: „Antykomuniści wszystkich krajów, łączcie się

!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!”

Zbiory BJ-CDCN

• Plakat z 11 listopada 1986 roku z podobizną Jó- zefa Piłsudskiego i napisem „Walka o odzyska-

nie niepodległości jest znakiem naszych czasów” . Zbiory BJ-FCDCN

(28)

• „Jesteśmy”. Ulotka z 11 listopada 1987 roku z informacją o porozu- mieniu NSZZ „Solidarność” warszawskich zakładów pracy z „Soli- darnością Walczącą” i z Krajową Komisją Koordynacyjną Niezależ- nego Zrzeszenia Studentów”.

Zbiory BJ-FCDCN

• Fotografie przedstawiające Krzysztofa Jasińskiego, Wacława Kamiń- skiego i Stanisława Królika zmarłych w wyniku interwencji ZOMO na tle listy innych osób, które tragicznie utraciły życie w podobnych okolicznościach. Źródło: Portal „Hej-Kto-Polak”.

Adres elektr.: http://hej-kto-polak.pl/

• Ustawa z dnia 15 lutego 1989 r. o ustanowieniu Narodowego Święta Niepodległości, przyjęta przez Sejm PRL i podpisana przez zastępcę przewodniczącego Rady Państwa, Kazimierza Barcikow- skiego.

Gablota 6. Okolicznościowe koperty ze znaczkami drugiego obiegu Gablota 7: Wybrane publikacje drugiego obiegu z czasów PRL, przypominające o rocznicach Święta Narodowego w dniu 11 listo- pada.

• W tym roku już po raz sześćdziesiąty szósty obchodziliśmy rocznicę wydarzenia, które stało się triumfalnym narodzeniem II Rzeczypospolitej , „Niepodległość”. Pismo kierownictwa Akcji Bieżącej Konfederacji Polski Niepodległej. Obszar II - Kraków, nr 42 z 11 XI 1984 r.

Zbiory BJ-CDCN

• Probierz przyjaźni, „Opinia Krakowska”. Pismo uczestników Ruchu Obrony Praw Człowieka i Obywatela, wydanie specjalne z 11 listopada 1978 r.

Zbiory BJ-CDCNS

• 11 listopada, „Kronika Małopolska”. Pismo „Solidarności” Małopol- ska, nr 20 z 15 XI 1982 roku.

Zbiory BJ-CDCN

• W 69 rocznicę odzyskania NIEPODLEGŁOŚCI , „Indeks. Pismo Nieza- leżnego Zrzeszenia Studentów AR, PK, WSP”, nr 8 z 11 XI 1987 r.

Zbiory BJ-CDCN

• Oświadczenie, „Paragraf. Pismo Małopolskiego Komitetu Walki o Praworządność”, nr 43, Kraków, 20 XI 1988.

Zbiory BJ-CDCNS

70 rocznica Odzyskania Niepodległości w Krakowie, „Kronika Małopol- ska”. Pismo „Solidarności” Małopolska, nr 122 z 7 listopada 1988 r.

Zbiory BJ-CDCNS

(29)

• Gotowi do obrony demokracji. Ulotka NSZZ „Solidarność”. Komitet Strajkowy Hutników.

Zbiory BJ-CDCN.

• Plakat: W ramach obchodów 70-tej ROCZNICY ODZYSKANIA NIEPOD- LEGŁOŚCI 16 X 1988 o godz. 11-tej w Lesie Wolskim na Sowińcu odbę- dzie się kolejna uroczystość składania ziem z pobojowisk i miejsc kaźni Narodu Polskiego w Mogile Mogił Kopcu Józefa Piłsudskiego. Komitet Opieki nad Kopcem J. Piłsudskiego przy Towarzystwie Miłośników Historii i Zabytków Krakowa.

Zbiory BJ-CDCN

Gablota 8: Wybrane publikacje opozycyjne i emigracyjne z czasów PRL, przypominające o rocznicach Święta Narodowego w dniu 11 listopada.

• Manifestacja, „Solidarność Walcząca”. Pismo organizacji Solidarność Walcząca, Oddział Kraków, nr 22 z 30 X 1988 r.

Zbiory BJ-CDCN

• Oświadczenie , „Biuletyn Małopolski”. Regionalny Komitet Solidarno- ści małopolska, nr 5 z XI-XII 1988.

Zbiory BJ-CDCN

• Nie tylko rocznica , „Monitor Krakowski”. Pismo Okręgu krakow- skiego Konfederacji Polski Niepodległej, nr 3 z 11 XI 1989 r.

Zbiory BJ-CDCN

• Rocznica, „Solidarność Zwycięży”, Kraków, nr 8 z 11 XI 1988 r.

Zbiory BJ-CDCN

Ulotka: „Nie oddamy Sierpnia. Solidarność”

Zbiory BJ-CDCN

• Kalendarz ścienny z 1988 roku z grafiką na okoliczność 70 rocznicy odzyskania Niepodległości.

Zbiory BJ-CDCN

• Plakat: Dzień Niepodległości 11 listopada Zbiory BJ-CDCN

• „Orzeł Biały. Polska walcząca o wolność”, Londyn, nr 45, listopad 1968 r.

Sygn. BJ: 409216 IV.

Projekcja telewizyjna. Dwa filmy operacyjne, nakręcone przez funkcjonariuszy SB w dniach 11 listopada 1984 roku i 3 maja 1987 roku w tych samych miejscach, u stóp Wawelu. Motywacją do na- kręcenia obu filmów było zdobycie materiałów dokumentacyjnych przeciwko uczestnikom pochodów patriotycznych.

(30)

Cz. IV. Święto Niepodległości w czasach III Rzeczypospolitej

Wydruk 11. W imię drugiej Niepodległości

• Tło wydruku: Fotografia z obrad Okrągłego Stołu. Zbiory fotogr.

BJ-FCDCN

• „Rzeczpospolita Polska”. Pismo poświęcone polskiej akcji niepod- ległościowej w Polsce i na świecie, Londyn, nr 12 z stycznia 1990 – grudnia 1991 roku.

Zbiory FCDCN.

Uroczystość przekazania w Warszawie, w dniu 22 grudnia 1990, przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej na Uchodźctwie, Ryszarda Kaczorowskiego, insygniów prezydenckich - symbolu ciągłości II Rze- czypospolitej - wybranemu w wyborach powszechnych, Prezydentowi Rzeczypospolitej Polskiej, Le- chowi Wałęsie.

• Czcimy Polskę niepodległą, „Nasz Dziennik”, nr 240 z 10-11 XI 1998 r.

Sygn. BJ: 419473 IV

• Adam Michnik, Jakiej Polski pragniemy, „Gazeta Wyborcza”, nr 132 z 10-12 XI 1989 r.

• Sygn. BJ: 414314 IV

Wydruk 12: Święto Niepodległości, które ma łączyć Polaków

• Tło wydruku: bieg Niepodległości 11 listopada 2017 roku ulicami Poznaniu. Foto: Waldemar Wylegalski.

• Dziesięć lat wolności, „Wprost”, nr 46 z 15 listopada 1998 roku.

Sygn. BJ: 403120 III

• Zenon Baranowski, Nie zamykajmy patriotyzmu w muzealnej gablocie,

„Nasz Dziennik”, nr 264 z 12 XI 2008 roku.

Sygn. BJ: 414314 IV

• Bieg niepodległosci, marsz nienawiści, „Gazeta Wyborcza”, nr 253 z 12 XI 2013 r.

Sygn. BJ: 414314 IV

Stolik z gazetami (własność FCDCN)

• „Przekrój”, nr specjalny z 11 XI 1980 r.

• „W Sieci”, nr 44 z 4-11 XI 2013 r.

• „Gazeta Świąteczna”. Wydanie sobotnio-niedzielne „Gazety Wybor- czej” 9-11 XI 1990 r.

• „Gazeta Świąteczna”. Wydanie sobotnio-niedzielne „Gazety Wybor- czej” 9-11 XI 1991 r.

(31)

• „Gazeta Polska”, nr 46 z 11 XI 2014 r. oraz kolekcjonerskie wydanie „Gazety Polskiej. Pisma codziennego”, nr 310 z 10 XI 1935 r.

(reprint)

• „Nasza Polska”, nr 45 z 6 XI 2001 r.

• „Nasz Dziennik”, nr 240 z 10-11 XI 1998 r.

Gablota 9: Pamięć o 11 listopad 1918 roku w publikacjach Muzeum Niepodległości

• Józef Piłsudski - twórca Niepodległej : dał Polsce wolność, szacunek, moc i granice... , red. Wiesław Jan Wysocki, Warszawa, Wydawnictwo Mu- zeum Niepodległości, 2017.

Sygn. BJ: B 736905 II

• Grzegorz Bębnik, Wojciech Korfanty - współtwórca Niepodległej, red.

Tadeusz Skoczek. Warszawa, Wydawnictwo Muzeum Niepodległości, 2017

• Marian Marek Drozdowski, Ignacy Jan Paderewski - współtwórca Nie- podległej, red. Tadeusz Skoczek, Muzeum Niepodległości et al., War- szawa,Wydawnictwo Muzeum Niepodległości, 2017

• Jan Engelgard, Roman Dmowski - współtwórca Niepodległej, red. Ta- deusz Skoczek, Warszawa, Wydawnictwo Muzeum Niepodległości, 2017

• Stefan Artymowski, Paweł Bezak, Ku jedności : listopad 1918 roku, Wydawnictwo Muzeum Niepodległości, Warszawa 2018

• Święta Państwowe w plakacie ze zbiorów Muzeum Niepodległości w Warszawie : katalog wystawy, 11 listopada 2011-29 lutego 2012, Muzeum Niepodległości w Warszawie

Sygn. BJ: Lect. E 5425

• Janusz Gmitruk, Wincenty Witos - współtwórca Niepodległe, red. Tade- usz Skoczek , Warszawa, Wydawnictwo Muzeum Niepodległości, 2017 Sygn. BJ: B 736210 II

(32)

Część kinowa wystawy. Projekcja filmu Grzegorza Brońskiego pt „Cześć i chwała Bohaterom - Marsz Niepodległości 11. 11. 2011”, wyprodukowanego przez telewizję Niezależna.TV.

(33)

(34)