LIBERTARIAŃSKIE KONCEPCJE JEDNOSTKI I PAŃSTWA

(1)

LIBERTARIAŃSKIE KONCEPCJE

JEDNOSTKI I PAŃSTWA

(2)

(3)

Magdalena Modrzejewska

LIBERTARIAŃSKIE KONCEPCJE JEDNOSTKI I PAŃSTWA

WE WSPÓŁCZESNEJ AMERYKAŃSKIEJ MYŚLI POLITYCZNEJ

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego

(4)

Seria: Prace Amerykanistyczne Uniwersytetu Jagiellońskiego Redaktor naukowy serii: prof. dr hab. Andrzej Mania

RECENZENT

prof. dr hab. Bogusława Bednarczyk

PROJEKT SERII Maciej Kwiatkowski

OPRACOWANIE GRAFICZNE OKŁADKI Marcin Bruchnalski

Fotografi a na okładce: dreamstime.com, © CHRIS88, ID. 241875

Publikacja dofi nansowana przez Wydział Studiów Międzynarodowych i Politycznych Uniwersytetu Jagiellońskiego ze środków Wydziałowej Rezerwy Badań Własnych

oraz Instytut Amerykanistyki i Studiów Polonijnych

Książka, ani żaden jej fragment, nie może być przedrukowywana bez pisemnej zgody Wydawcy. W sprawie zezwoleń na przedruk należy zwracać się do Wydawnictwa

Uniwersytetu Jagiellońskiego.

ISBN 978-83-233-2924-4

www.wuj.pl

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków tel. 12-631-18-81, 12-631-18-82, fax 12-631-18-83 Dystrybucja: tel. 12-631-01-97, tel./fax 12-631-01-98

tel. kom. 0506-006-674, e-mail: sprzedaz@wuj.pl Konto: PEKAO SA, nr 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325

(5)

Moim Rodzicom – za to, jaka jestem

(6)

(7)

Publikacja ta nie powstałaby bez wsparcia i pomocy ze strony wielu osób, któ- rym pragnę złożyć podziękowania. Przede wszystkim wyrazy wdzięczności należą się Panu Profesorowi Andrzejowi Mani, za to, że wiele lat temu z ogromną życzliwością i entuzjazmem zaakceptował projekt rozprawy doktorskiej poświęconej współczesnej amerykańskiej myśli politycznej, której obszar wykraczał dalece poza główny nurt badań amerykanistycznych. Profesor wspierał mnie na każdym etapie powstawania tej pracy. Nie zdążyłam osobiście wyrazić wdzięczności Panu Profesorowi Krzyszto- fowi Michałkowi za słowa zachęty do badań spoza „mainstreamu amerykanistyki”, więc czynię to teraz. Profesor Michałek był dobrym duchem amerykanistów i będzie nam go ogromnie brakować. Dziękuję także Profesorowi Bogdanowi Szlachcie za nie- ocenione uwagi merytoryczne i opiekę promotorską, bez których niniejsza praca nigdy nie powstałaby w takim kształcie. Serdeczne podziękowania kieruję do Profesor Bogusławy Bednarczyk, za zwrócenie uwagi na różnice pomiędzy prawami i upraw- nieniami oraz ogromną życzliwość i pomoc. Z kolei bez sugestii Profesora Zbigniewa Raua o konieczności szerszego wprowadzenia czytelnika w meandry amerykańskiej myśli politycznej rozdział wstępny nie miałby tak obszernego zakresu tematycznego;

Profesor zwrócił mi również uwagę na potrzebę bardziej dobitnego wyeksplikowania tezy tej pracy.

Pragnę ponadto podziękować wszystkim, którzy okazali mi pomoc w trakcie pobytu na stypendium Th e Ryoichi Sasakawa Young Leaders Fellowship Fund: Profeso- rowi Janowi Narvesonowi za udostępnienie wielu niepublikowanych jeszcze książek i artykułów, a także za cierpliwe objaśnianie zawiłości myśli libertariańskiej. Profe- sorowi Jamesowi Johnsonowi za gościnę, jaką otrzymałam w trakcie pobytu w Uni- versity of Rochester, za trudne pytania, sceptyczny stosunek do prostych, powierz- chownych odpowiedzi i ogromną zachętę w nieustającym poszukiwaniu lepszych i pełniejszych wyjaśnień. Profesorowi Davidowi Lyonsowi za utylitarystyczną krytykę libertarianizmu oraz opiekę w trakcie mojego pobytu w Boston University. Profeso- rowi Davidowi Gauthierowi za wyjaśnienie wątpliwości dotyczących jego przynależ- ności do ruchu libertarian oraz szczegółowe objaśnienia dotyczące różnic pomiędzy libertarianami i kontraktualistami. Słowa wdzięczności należą się także Profesoro- wi Dougowi Rasmussenowi za sugestię lektur, ogromną życzliwość, wsparcie i uwagi krytyczne, oraz Profesorowi Randy’emu Barnettowi za konwersacje o Lysanderze Spoonerze i amerykańskim anarchokapitalizmie.

Na koniec równie serdecznie pragnę podziękować moim przyjaciołom, którzy pomogli mi w napisaniu tej książki, gdy z powodu problemów zdrowotnych nie mo- głam sama kontynuować pracy, a szczególnie dr Annie Krzynówek i mgr Agnieszce Rudnik, które z ogromnym poświęceniem odsłuchały wszystkich nagrań i z niewiary- godną starannością je spisały, oraz dr. Radosławowi Rybkowskiemu za wszelkie uwagi redakcyjne i stylistyczne.

(8)

(9)

SPIS TREŚCI

WSTĘP – LIBERALIZM CZY LIBERALIZMY?... 11

Liberalizm w Ameryce – meandry amerykańskiej specyfi ki ... 15

W stronę libertarianizmu ... 19

Rozdział I KORZENIE MYŚLI LIBERTARIAŃSKIEJ ... 27

John Locke ... 27

Th omas Hobbes ... 31

John Trenchard i Th omas Gordon – Cato’s Letters... 34

Szkockie oświecenie ... 41

Amerykańska literatura doby rewolucyjnej ... 43

Francuscy leseferyści i antyetatyści: Frédéric Bastiat, Gustave de Molinari ... 47

Amerykańscy anarchiści indywidualistyczni: Josiah Warren, Lysander Spooner, Benjamin Ricketson Tucker ... 56

Albert J. Nock ... 71

Ayn Rand ... 75

Ludwig von Mises i Friedrich August von Hayek ... 82

Milton Friedman ... 88

Rozdział II RACJONALNA JEDNOSTKA JAKO PODMIOT PRAW ... 91

1. Indywidualizm – czy istnieje społeczeństwo? ... 91

1.1. Indywidualizm metodologiczny ... 94

1.2. Indywidualizm ontologiczny ... 99

1.3. Indywidualizm, nie atomizm ... 102

1.4. Jednostka jako źródło ładu normatywnego ... 104

2. Racjonalność zredukowana? ... 108

2.1. Skoncentrowani na własnym interesie maksymalizatorzy użyteczności? (Self-interested utility-maximizers) ... 110

2.2. Teorie decyzji – teorie gier ... 113

2.3. Wybory zbiorowe? ... 116

(10)

3. Libertariańskie koncepcje praw (rights) ... 117

3.1. Prawa negatywne i pozytywne (negative and positive rights)... 122

3.2. Prawo do samoposiadania (self-ownership right) ... 127

3.3. Prawo do samoposiadania a prawo własności ... 133

3.4. Prawo do wolności ... 137

Rozdział III POTRZEBA PAŃSTWA? ... 139

1. Koncepcje bezpaństwowego porządku normatywnego Mur raya Rothbarda i Davida Friedmana ... 140

1.1. Prywatyzacja życia publicznego i negacja potrzeby istnienia państwa ... 146

1.2. Redefi nicja prawa ... 150

2. Koncepcja państwa Roberta Nozicka ... 156

2.1. Państwo minimalne jako efekt ładu spontanicznego ... 156

2.2. Poza państwo minimalne ... 167

3. Kontraktualizm Jamesa Buchanana ... 180

ZAKOŃCZENIE ... 187

BIBLIOGRAFIA ... 193

Teksty źródłowe ... 193

Opracowania ... 215

Czasopisma ... 233

Strony internetowe ... 234

(11)

WSTĘP – LIBERALIZM CZY LIBERALIZMY?

Próba przedstawienia tradycji amerykańskiego liberalizmu sprawia trudność widoczną we wszelkich rozważaniach poświęconych myśli liberalnej, a wynikającą z konieczności określenia samego pojęcia liberalizmu. Pojęcie to ma niezwykle szeroki zakres znaczeniowy, dodatkowy problem sprawia również fakt, że zakres ów zmieniał się w ciągu wieków. Stąd trudno stworzyć jedną, powszechnie obowiązują- cą i akceptowalną defi nicję. Wielokrotnie podejmowano próby doprecyzowania tego pojęcia przez dodawanie do niego przymiotników mających je dookreślić i zawęzić zakres znaczeniowy. Stąd też pojawienie się terminów: liberalizm klasyczny, liberalizm demokratyczny, ordoliberalizm, liberalizm socjalny, demoliberalizm; bądź też przyznanie się do niemożności stworzenia jednej defi nicji i mówienie o wielości li- beralizmów¹.

Aż do końca XVIII wieku słowo „libéral” występowało zarówno w języku an- gielskim, jak i francuskim jedynie w formie przymiotnikowej, dla określenia bądź to rzeczy godnych wolnego człowieka (education libérale), przeciwstawianych pra- com mechanicznym lub o charakterze służebnym; bądź też dla określenia dyspozycji do ogólnego rozwoju². W języku francuskim przymiotnik „liberalny” pojawił się w słownictwie politycznym w proklamacji wydanej przez Napoleona Bonapartego 19 Brumaire’a 1799 roku wyjaśniającej przyczyny przejęcia przez niego władzy³.

Bertier de Sauvigny identyfi kuje pierwsze pojawienie się pojęcia liberalizmu w formie rzeczownikowej z pamfl etem Examen du libéralisme par un libéral⁴, opub- likowanym w roku 1819 we Francji. W tym samym roku ujrzało ono światło dzienne także w tekstach anglojęzycznych w kontekście polityki. Pojęcie to pojawiało się naj- pierw w Anglii jedynie w odniesieniu do idei związanych z Wielką Rewolucją Fran- cuską⁵. Z czasem pojęcia liberalizm zaczęli używać torysi dla napiętnowania swoich przeciwników politycznych – najbardziej postępowej części Partii Wigów, często dla

1 J. Szacki, Liberalizm po komunizmie, Znak, Fundacja im. Stefana Batorego, Kraków 1994, s. 23.

2 [Hasło] Libéral, [w:] E. Littré, Dictionnaire de la Langue Française, Hachette, Paris 1877.

3 G. de Bertier de Sauvigny, Liberalism, Nationalism and Socialism: Th e Birth of Th ree Words, „Th e Review of Politics”, vol. 32, issue 2, April 1970, s. 151–152.

4 Ibidem, s. 154.

5 R. Southey, Prudhomme, Histoire Générale et Impartiale des Erreurs, des Fautes, et des Crimes, commis pendant la Révolution Française, „Quarterly Review”, vol. 15, no. 29, April 1816, s. 69.

(12)

podkreślenia, że idee głoszone przez nich są nieangielskie, obce brytyjskiej kulturze politycznej⁶.

Jednak termin „liberalny” miał także ugruntowane pozytywne konotacje w języku angielskim (m.in. liberal spirit of public magnifi cence), stąd też pojęcie to chętnie zosta- ło przejęte przez samych wigów⁷. Takie użycie pojęcia „liberalizm”, łączące go z Partią Wigów, widoczne jest u Johna Stuarta Milla: „Liberał to ten, kto patrzy w przyszłość dla [poszukiwania] zasad rządu, Torys patrzy wstecz, Torys jest zdania, że prawdziwy model rządu spoczywa gdzieś za nami, w przeszłości”⁸. W Stanach Zjednoczonych termin liberalizm pojawia się również na początku XIX wieku⁹.

W ciągu dziejów starano się łączyć z liberalizmem inne pojęcia: wolność sumienia, prawo do swobody wypowiedzi i zgromadzenia, tłumaczenie powołania rządu teorią umowy społecznej¹⁰. Pod koniec XIX wieku nastąpił największy przełom: o ile długo- terminowe cele – stworzenie i utrzymanie jak największej sfery indywidualnej wol- ności – pozostały bez zmian, o tyle środki zmierzające do ich osiągnięcia zaczęły się zmieniać. W Europie¹¹ zaczęto sugerować, że być może zapewnienie wolności dla każ- dego i dla wszystkich wymaga zwiększenia regulacji publicznych (public regulations);

nurt ten zaczęto nazywać nowym liberalizmem (new liberalism, neo-liberalism), refor- mowanym liberalizmem (reform liberalism) czy liberalizmem socjalnym (social libe- ralism). W Stanach Zjednoczonych ta sama idea otrzymała nazwę progresywizmu¹². Warto w tym miejscu nadmienić, że zmiana pojęcia liberalizmu w Stanach Zjedno- czonych i kojarzenie go z bardziej socjalizującymi rozwiązaniami należy łączyć nie z okresem Nowego Ładu, jak zwykło się to powszechnie czynić, ale z wcześniejszym

6 G. de Bertier de Sauvigny, op. cit., s. 153; [Hasło] Liberalism, [w:] English Oxford Dictionary, red.

J. Simpson, E. Weiner, Clarendon Press, Oxford 1989 (on-line edition).

7 Przykładem takiego pozytywnego użycia terminu „liberalizm” jest klasyczne dzieło Edwarda Gibbona History of the Decline and Fall of the Roman Empire, Encyclopaedia Britannica, Chicago 1952, szczególnie s. 36, 65, 71.

8 J.S. Mill, Th e Westminster Election of 1865, „Morning Star”, 6th July 1865; cyt. za: Th e Collected Works of John Stuart Mill, vol. 28: Public and Parliamentary Speeches, Part I: November 1850–November 1868, red. J.M.

Robson, B.L. Kinzer, University of Toronto Press, Routledge and Kegan Paul, Toronto–London 1988, s. 22.

9 H. Ritter, Dictionary of Concepts in History, Greenwood Press, Westport 1986, s. 260. Ritter pisze, że pojęcie to było wówczas używane z lekkim zabarwieniem deprecjonującym, lekceważącym, np. mówi się o „liberalnym wizjonerskim fanatyku” (liberal visionary crank). Teza postawiona przez Rittera nie daje się jednak obronić, jeśli przeanalizować czasopisma amerykańskie z początku XIX wieku; pojęcie to ma także charakter deskryptywny, choć w pierwszych dwóch dekadach XIX wieku używane jest do opisu zjawisk europejskich (por. Wednesday; Russian; Memorial; American; Editors; Court; Opposition; England,

„Th e National Gazette and Literary Register”, vol. 1, issue 52, 30th September 1820, s. 3; Norfolk, October 11, 1820. Foreign, „American Beacon and Norfolk & Portsmouth Daily Advertiser”, vol. 11, issue 87, 11th October 1820, s. 2).

10 H. Ritter, Dictionary of Concepts in History, op. cit., s. 261.

11 Opracowanie dotyczące nabierania nowych konotacji pojęcia liberalizmu w Wielkiej Brytanii, zob.

M. Freeden, Th e New Liberalism: An Ideology of Social Reform, Oxford University Press, Oxford 1978, s.

22–23; idem, Th e New Liberalism and Its Aft ermath, [w:] Victorian Liberalism, Nineteenth Century Political Th ought and Practice, red. R.P. Bellaym, Routledge, London 1990, s. 175–192. Kwestie przemiany pojęcia w Austrii omawia szerzej E. Holleis, Die Sozialpolitische Partei: Sozialliberale Bestrebungen in Wien um 1900, Oldenbourg, –München 1978.

12 H. Ritter, Dictionary of Concepts in History, op. cit., s. 261.

(13)

okresem przełomu XIX i XX wieku ery progresywnej. W USA nurt odwołujący się do rozumienia pojęcia, jakie liberalizm posiadał przed tą przemianą i dla odróżnienia go od nowego liberalizmu (new liberalism), neoliberalizmu (neo-liberalism), reformo- wanego liberalizmu (reform liberalism) czy liberalizmu socjalnego (social liberalism), nazywano liberalizmem klasycznym (classical liberalism)¹³.

Równie trudne jak prześledzenie przemiany znaczeniowej pojęcia „liberalizm” jest zdefi niowanie liberalizmu jako doktryny politycznej czy fi lozofi i politycznej. Wycho- dząc od etymologii słowa, Maurice Cranston napisał: „zgodnie z defi nicją liberał to człowiek, który wierzy w wolność”¹⁴.

W literaturze polskiej klasyczna już defi nicja stworzona została przez profesora Marka Sobolewskiego. Przedstawia liberalizm jako kierunek doktrynalny, w obrębie którego występuje sześć podstawowych elementów doktryny:

• jest oparta na wierze w postęp;

• indywidualistyczna;

• preferująca prawa wolnościowe;

• akceptująca własność prywatną;

• przyjmująca ograniczenia władzy państwa;

• postulująca ograniczenia władzy aparatu państwowego¹⁵.

Sobolewski przedstawia inne możliwości stworzenia takiej enumeratywnej cha- rakterystyki doktryny liberalizmu. Pierwsza z nich została zaproponowana przez Lymana Towera Sargenta, który określa ją jako: 1) wykazującą tendencje do fawo- ryzowania zmian, 2) posiadającą wiarę w ludzki rozum, 3) skłonną używać władzy rządu do polepszenia warunków bytu ludzi, 4) faworyzującą wolności jednostkowe 5) ambiwalentną w odniesieniu do ludzkiej natury¹⁶. Inną alternatywę stworzył Jan Lutyński wskazując na: 1) indywidualistyczną i racjonalistyczną koncepcję człowieka, 2) atomistyczną koncepcję społeczeństwa, 3) przyjęcie idei państwa-stróża nocnego¹⁷, przy czym ta defi nicja Lutyńskiego dotyczy dziewiętnastowiecznego liberalizmu.

Rozwijając wątki przedstawione w swojej defi nicji, Marek Sobolewski stwierdza, że wiara w postęp łączy się u liberałów z optymizmem i przekonaniem o możliwości doskonalenia nie tylko ludzi, ale warunków, w jakich oni żyją. Dostrzega jednocześnie sceptycyzm liberałów wobec wizji stworzenia utopijnego „raju na ziemi”. Liberalna wiara w postęp zdaniem Sobolewskiego łączy się u liberałów z potrzebą eksperymen- towania, poszukiwania nowych, coraz to lepszych rozwiązań. O ile jednak pierwotnie

13 Dodatkową trudność semantyczną i konfuzję czytelników powoduje fakt, że w Europie pojęcie neoliberalizmu zostało upowszechnione w odniesieniu do poglądów późniejszych myślicieli amerykań- skich, głoszących w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX wieku potrzebę powrotu do takiego rozumienia liberalizmu, jakie miał on przed zmianą w okresie progresywizmu i Nowego Ładu.

14 M. Cranston, Liberalism, [w:] Th e Encyclopedia of Philosophy, red. P. Edwards, Macmillan and Free Press, New York 1967, s. 458.

15 B. Sobolewska, M. Sobolewski, Myśl polityczna XIX i XX wieku. Liberalizm, PWN, Warszawa 1978, s. 9.

16 L.T. Sargent, Contemporary Political Ideologies: A Comparative Analysis, Dorsey Press, Homewood, IL 1972, s. 101.

17 J. Lutyński, Pojęcie liberalizmu w badaniach nad myślą społeczną XIX wieku, „Przegląd Socjologicz- ny”, 1957, s. 173–174.

(14)

optymizm liberałów, jak i ich akceptacja dla zmiany były większe, obecnie opowiadają się oni za zmianami przeprowadzanymi w sposób gradualistyczny i ewolucyjny, odci- nając się od rozwiązań rewolucyjnych.

Istotnym elementem jest założenie prymatu jednostki nad społeczeństwem. „Jed- nostka i jej dobro uznane są za naczelną wartość społeczną, której podporządkowana ma być organizacja społeczeństwa. Grupy społeczne i państwo traktowane są w spo- sób podporządkowany jednostce, są narzędziami wspomagającymi jednostkę w jej dążeniu do pełnego rozwoju osobowości”¹⁸. Optymistyczny indywidualizm liberałów łączy się z jeszcze jedną presupozycją dotyczącą natury jednostki: jest ona dobra i ro- zumna, co skutkuje wiarą i zaufaniem, że jednostki pozostawione same sobie i wy- zwolone spod władzy autorytetów są w stanie przy pomocy organizacji i stowarzyszeń ułożyć sobie tak współżycie w społeczeństwie, aby było ono z korzyścią dla wszystkich zainteresowanych¹⁹.

Z tych założeń o charakterze fundamentalnym, założeń pierwszych i zasadni- czych, stanowiących o aksjologii liberalizmu, wypływa priorytet wolności, gdyż jak pisze Sobolewski: „osiągnięcie szczęścia przez jednostkę wymaga bowiem uwolnienia jej od więzów krępujących jej swobodę i inicjatywę w poszczególnych dziedzinach życia. Warunek właściwego rozwoju społeczeństwa to zapewnienie swobodnego rozwoju jednostek i ich dobrowolnych zrzeszeń”²⁰.

Dalej Sobolewski przyznaje, że „uznanie własności prywatnej jako podstawy wolnego społeczeństwa było i jest aż do czasów najnowszych jednym z podstawowych elementów liberalnego wyznania wiary. Wprawdzie współcześnie, w wielu nurtach myśli liberalnej element ten ulega pewnym przemianom, osłabieniom, postulat włas- ności zostaje ograniczony i jest także rozpatrywany z wieloma zastrzeżeniami – jed- nakże nadal własność prywatna jest dla liberałów wszystkich kierunków niezbędnym składnikiem wolnego ustroju”²¹. Jednocześnie warto nadmienić, że Sobolewski dostrzega, iż dla liberałów uznanie własności prywatnej nie jest tożsame z niedopuszcza- niem jakichkolwiek ograniczeń w dyspozycji własności, identyfi kując je już z postacią Johna Stuarta Milla²².

Postulat ograniczenia funkcji państwa wypływa u liberałów z uznania praw włas- ności. Pierwotnie postulat ten był utożsamiany z zasadą „laissez faire, lassez passer!”.

Jak konstatuje Sobolewski: „(...) dopóki myśliciele liberalni bronili prawa do włas- ności przed ograniczeniami ze strony państwa i społeczeństwa, tak długo akcepto- wany był bez zastrzeżeń ideał wolnej gospodarki. Było to naturalne uzupełnienie zasady wolnej własności w twierdzeniu, że powinna być wolność gospodarowania, czyli pełna swoboda dysponowania swoimi narzędziami produkcji oraz wytworzo-

18 B. Sobolewska, M. Sobolewski, Myśl polityczna XIX i XX wieku. Liberalizm, op. cit., s. 10.

19 Ibidem.

20 Ibidem, s. 11.

21 Ibidem, s. 12.

22 Mill w swoich Zasadach ekonomii politycznej identyfi kuje te dziedziny, w którzych rząd musi przed- sięwziąć zadania motywowane dobrem powszechnym i koniecznością troski o jednostki niezdolne do prowadzenia swoich interesów (dzieci, starcy, osoby niepełnosprawne), por. J.S. Mill, Zasady ekonomii politycznej i niektóre jej zastosowania do fi lozofi i społecznej, przeł. E. Taylor, Warszawa 1959, t. 2, s. 363.

(15)

nym produktem”²³. Sobolewski dostrzega, że „postulat czystego leseferyzmu nie był nigdy tak święty i nienaruszalny w obozie liberałów, jak to skłonni są niektórzy dziś przypuszczać”, wskazując, że już w pierwszej połowie XIX wieku liberałowie dopusz- czali lub wręcz domagali się ceł ochronnych i innych mechanizmów państwowej interwencji w dziedzinie ekonomicznej. Postulat ograniczenia funkcji państwa nie od- nosił się jednak jedynie do kwestii ekonomicznych, a dotyczył wszystkich przejawów działalności wykraczających poza tradycyjne funkcje ochrony granic oraz dotrzymy- wania umów. Spowodowało to postulat zredukowania roli państwa do działań „stróża nocnego”. Już jednak w wieku XIX odnotować można coraz więcej dziedzin życia, w których liberałowie skłonni byli uznać obecność państwa (Mill wśród dziedzin do- puszczających interwencję państwa wymienia sferę wychowania, konieczność opieki państwa nad chorymi umysłowo i małoletnimi, interwencję państwa w stosunki po- między pracodawcami i pracownikami – choćby regulację długości dnia pracy itp.)²⁴. Jak już widać, najbardziej kontrowersyjnym elementem, różnie określanym w po- szczególnych defi nicjach, jest zakres władzy, kompetencji i uprawnień przypisywa- nych państwu. Dlatego też Sobolewski stawia pytanie, czy „w tej dziedzinie można mówić o jakiejś jednej myśli przewodniej, typowej dla reprezentantów liberalizmu różnych czasów”²⁵.

Liberalizm w Ameryce – meandry amerykańskiej specyfiki

Wszyscy badacze dostrzegają niezwykle istotną rolę liberalizmu w kształtowaniu się amerykańskiej tradycji myśli politycznej. Dorothy Ross zwraca uwagę, że liberalizm „reprezentujący indywidualistyczny język polityczny jest terminem kluczowym dla amerykańskiej myśli politycznej i praktyki politycznej”²⁶.

Dodatkową trudnością w rozważaniach nad amerykańską myślą liberalną jest to, że tradycja liberalizmu rozwijała się w Nowym Świecie w zupełnie odmiennych warunkach od europejskich. Stąd też warto poświęcić uwagę tym odmiennościom.

Pierwszym najistotniejszym elementem, który zidentyfi kował Louis Hartz w swojej słynnej pracy Th e Liberal Tradition in America: An Interpretation of American Poli- tical Th ought since the Revolution opublikowanej w roku 1955, jest fakt, że recepcja liberalnych wolnościowych ideałów w Ameryce odbywała się podskórnie, w sposób nieświadomy: „W Ameryce nigdy nie było »liberalnego ruchu« ani prawdziwej »liberalnej partii«: mieliśmy tylko amerykański sposób życia (...). Jak na ironię, »libera-

24 J.S. Mill, Zasady ekonomii politycznej i niektóre jej zastosowania do fi lozofi i społecznej, op. cit., t. 2, s. 363.

26 D. Ross, Liberalism, [w:] A Companion to American Th ought, red. R.W. Fox, J.T. Kloppenberg, Blackwell, Oxford–Cambridge 1998, s. 397.

(16)

lizm« jest obcy w miejscu, gdzie nastąpiła jego największa realizacja i spełnienie”²⁷. Hartz zwraca uwagę na specyfi kę amerykańskiego powstawania tradycji liberalnej:

brak tradycji rewolucyjnych, zmierzających do obalenia feudalnego społeczeństwa, gdyż w Ameryce brak było w ogóle społeczeństwa feudalnego. Ale także brak prób restauracji monarchii i feudalnego porządku²⁸. Kiedy pojęcie liberalizmu dotarło do Stanów Zjednoczonych w wieku XIX jako coś obcego, samo zjawisko, specyfi ka my- ślenia politycznego przesiąknięta liberalnymi ideałami i kategoriami istniała już od stuleci i miała swoją ugruntowaną pozycję.

Specyfi ka kolonizacji rozwinęła już w wieku XVII wszystkie te elementy, które sta- ły się tak istotne dla liberalizmu. Wiktor Osiatyński dostrzega, że we wszystkich koloniach występowały czynniki, które sprzyjały ugruntowaniu idei wolności i uniemoż- liwiły przeszczepienie feudalnego ładu²⁹. Indywidualizm widoczny w amerykańskiej myśli politycznej znalazł swoje głębokie korzenie zarówno w doktrynie purytańskiej, skoncentrowanej na bezpośrednim kontakcie wiernych z Bogiem, jak i indywidualnej lekturze i interpretacji Biblii. Kolejnym elementem stymulującym i ugruntowującym indywidualizm była tradycja zasiedlania nowych terytoriów, doświadczenie pogra- nicza (frontier experience) i mit Dzikiego Zachodu. W warunkach tych amerykań- ski kolonista zdany był na własne siły, współtworząc i aktywnie uczestnicząc w życiu swojej kongregacji, wspólnoty, miasta, terytorium czy stanu. Należy podkreślić, że samodzielność czy wręcz samowystarczalność tego młodego społeczeństwa w roz- wiązywaniu problemów politycznych, ekonomicznych i społecznych czyniła wizję rozbudowy władzy zewnętrznej bądź aparatu państwowego niepotrzebną czy wręcz dla kolonistów niedopuszczalną. Dodatkowo doświadczenie narastającej opozycji skierowanej przeciw Koronie Brytyjskiej wywołało wśród kolonistów przekonanie o konieczności warunkowania, nakładania jakichkolwiek ograniczeń (ceł, podatków itp.), wyrażania przez owo społeczeństwo zgody. Przeświadczenie to pozostało inte- gralną częścią amerykańskiej tożsamości politycznej i było stosowane później przez obywateli także wobec rodzimego rządu.

Próbując przywołać jeszcze raz defi nicję stworzoną przez Maurice’a Cranstona, mówiącego, że „liberał to człowiek, który wierzy w wolność”, w arto zwrócić uwagę na to, że już w epoce przedrewolucyjnej rozumienie wolności w Nowym Świecie było odmienne od współczesnego. Analizując pisma Jamesa Harringtona (1611–1677), Johna Trencharda (1662–1723), Th omasa Gordona (ok. 1692–1750), Algernona Sid- neya (1623–1683), Johna Locke’a (1632–1704), Roberta Moleswortha (1656–1725), Monteskiusza (1689–1755), Jamesa Burgha (1714–1775) oraz pamfl ety polityczne, listy, dokumenty państwowe i kazania, można zidentyfi kować dwa sposoby rozumienia pojęcia wolności w wieku XVIII w koloniach. Pierwszy z nich, obecnie niemal zupełnie zapomniany, dotyczył wolności publicznej (public liberty) – prawa ludzi do ustanowienia i utrzymania jakiejś formy samorządu. Zarówno angielscy, jak i ame-

27 L. Hartz, Th e Liberal Tradition in America: An Interpretation of American Political Th ought since the Revolution, Harcourt, Brace and Company, New York 1955, s. 11.

28 Ibidem, s. 5–8; zob. także: B. Sobolewska, M. Sobolewski, Myśl polityczna XIX i XX wieku. Libera- lizm, op. cit., s. 36–37.

29 W. Osiatyński, Ewolucja amerykańskiej myśli politycznej, PWN, Warszawa 1983, s. 44–45.

(17)

rykańscy teoretycy wierzyli, że jeśli ludzie będą brać udział w procesie rządzenia, nie będą nadużywać wolności. Widać w tym przekonaniu, jak bardzo w Ameryce idee li- beralne przenikają się z republikańskim odczytywaniem wolności, wiążącym wolność z obowiązkiem współuczestnictwa w życiu politycznym i doskonalenia cnót obywatelskich. W wieku XVIII była to najważniejsza forma wolności³⁰.

Drugie znaczenie pojęcia wolności bliższe jest współczesnemu rozumieniu i dotyczy praw poszczególnych jednostek, z których najbardziej powszechne było prawo do własności i swobody religijnej. Koncepcja odczytania amerykańskiej myśli, jaką do- konał Hartz – podskórnego, nieuświadomionego funkcjonowania liberalnej tradycji w Stanach – wydaje się być jak najbardziej słuszna.

Hartz zapoczątkował także próby takiego odczytywania amerykańskiej myśli politycznej, które pokazywałyby doniosłość wpływu Locke’a i jego kluczową rolę w kształtowaniu się liberalnej tradycji w Stanach Zjednoczonych. Jak pisze Dorothy Ross, w angloamerykańskiej tradycji John Locke jest czołową postacią: „Nowoczesna nauka doprowadziła go do rozłożenia społeczeństwa na jego podstawowe elementy w stanie natury i umiejscowienie siły motywującej działania polityczne w poszcze- gólnych jednostkach”³¹. Jednak początki liberalizmu związane są nie tylko z posta- cią Locke’a. Arthur Ekirch osadza je w szerszym kontekście, doszukując się inspira- cji w humanizmie, odrodzeniu, renesansie i reformacji, które krytykowały zastany porządek świata, a także w siedemnasto- i osiemnastowiecznych zwolennikach praw naturalnych. Z nurtów tych narodziło się „założenie domagające się uznania indy- widualnego, jednostkowego sumienia, liberałowie preferowali samorząd i narodowe samostanowienie. Życzliwie nastawieni do praw grup mniejszościowych, liberałowie pozostawali nieufni wobec jakichkolwiek wysiłków zmierzających do kontroli bądź ograniczenia wolności sumienia lub wypowiedzi”³².

Pojęcie liberalizmu pojawia się w Stanach w początkach XIX wieku, jednak pod koniec stulecia zaczyna diametralnie zmieniać swoje znaczenie. Zjawisko to postępo- wało aż do lat trzydziestych XX wieku. Wielu autorów, opisując je, zwraca uwagę, że

„termin »liberalism« ma nietypowe konotacje w Ameryce. Współczesny liberalizm różni się znacząco od sposobu, w jaki liberalizm był pojmowany w czasach powstawa- nia Ameryki (America’s founding), głównie wskutek epoki progresywizmu i Nowego Ładu (New Deal), które spowodowały diametralną zmianę znaczenia tego terminu”³³. Termin ten zaczyna być w tym okresie częściej kojarzony zarówno w publicystyce, publikacjach naukowych, jak i w politycznym dyskursie z poglądami zezwalający- mi na ingerencję państwa tak w sferze ekonomicznej, jak i społecznej, oraz swobodę obyczajową, stając się bliski czy wręcz tożsamy z poglądami europejskich socjalde- mokratów.

30 A.N. Coleman, Liberty, [w:] Encyclopedia of the New American Nation: Th e Emergence of the United States, 1754–1829, red. P. Finkelman, Charles Scribner’s Sons, Detroit 2006, vol. 2, s. 298.

31 D. Ross, Liberalism, op. cit., s. 397.

32 A.A. Ekirch Jr., Th e Decline of American Liberalism, Longmans, Green and Company, New York 1955, s. 1.

33 T. Sandefur, Liberal Originalism: A Past for the Future, „Harvard Journal of Law and Public Policy”, vol. 27, no. 2, Spring 2004, s. 491.

(18)

Przemiany znaczenia pojęcia liberalizmu wywołały dyskusję w wielu amerykań- skich periodykach, toczoną między innymi na łamach „Th e Journal of Philosophy”, gdzie artykuł wprowadzający napisał John Dewey. Popierał on przemiany tego pojęcia i powiązanie terminu liberalizmu z reformami społecznymi, socjalnymi, wprowadza- jącymi ingerencję państwa w sferze ekonomicznej zachodzącymi w trakcie Nowe- go Ładu. Dewey krytykuje koncepcje indywidualizmu, pojmującego jednostkę jako Newtonowski atom, w pełni ukształtowanych, niezależnych, z przyrodzonym prawem do wolności, wchodzących we wzajemne interakcje z podobnymi sobie, atomistycznie postrzeganymi indywiduami. Koncepcja ta zdaniem Deweya pozbawia jednostki hi- storycznej perspektywy i stanowi podstawę ekonomicznego leseferyzmu. Dewey krytykuje założenie, że indywidualizm i wolność mają charakter absolutny i odwieczny³⁴. Warto podkreślić, że właśnie takiego pojmowania pojęć indywidualizmu i wolności, defi niowanych w kategoriach absolutnych i odwiecznie obowiązujących, krytykowa- nego przez Deweya będą bronić zarówno zwolennicy klasycznego liberalizmu, jak i libertarianie.

W tej sytuacji adwersarzami amerykańskich liberałów zostali konserwatyści, któ- rzy opowiadali się w sferze obyczajowej za tradycyjnymi wartościami, podkreślając rolę tradycyjnego modelu rodziny, nie szukając dodatkowego uzasadnienia dla tych poglądów w żadnym porządku religijnym (wśród konserwatystów można znaleźć za- równo katolików, protestantów, jak i wyznawców wyznania mojżeszowego). Opowia- dają się oni także za jak najmniejszym ograniczaniem mechanizmów wolnorynkowych, sprzeciwiając się pełnieniu przez państwo funkcji opiekuńczych, realizowanych kosztem zwiększania przez państwo obciążeń podatkowych.

Dla europejskiego czytelnika meandry językowe dotyczące amerykańskiej sce- ny politycznej stały się jeszcze bardziej skomplikowane w okresie zimnowojennym, kiedy część członków i sympatyków Partii Demokratycznej (m.in. Daniel Patrick Moynihan, Irving Kristol, Norman Podhoretz), kojarzonej z poglądami liberalnymi, opowiedziała się za walką z komunizmem i sprzeciwiała się ingerencji państwa w sferę społeczną w realizowanym programie Great Society prezydenta Lyndona Johnsona.

Zaczęli się oni identyfi kować jako neokonserwatyści³⁵. Wówczas to tradycyjni kon- serwatyści (Barry Goldwater, Patrick J. Buchanan), aby odciąć się zarówno od neo- konserwatystów, jak i od neoliberałów, przybrali nazwę paleokonserwatystów, choć termin ten wywoływał szereg kontrowersji³⁶.

Friedrich August von Hayek w swoim eseju Dlaczego nie jestem konserwatystą z roku 1960 pisze: „Aż do narodzin socjalizmu przeciwieństwem konserwatyzmu był liberalizm. W historii Stanów Zjednoczonych brak tego rodzaju przeciwstawienia, po-

34 J. Dewey, Th e Future of Liberalism, „Th e Journal of Philosophy”, vol. 32, no. 9, 25th April 1935, s. 226–227.

35 Nazwa ta pierwotnie została nadana przez socjalistę Michaela Harringtona w książce Th e Other Ame- rica, dla określenia tych demokratów, którzy na początku lat siedemdziesiątych XX wieku zaczęli wyznawać poglądy konserwatywne. Jak pisze sam Irving Kristol, „neokonserwatysta to liberał, któremu rzeczywistość dała po mordzie”. Cyt. za: B. Miner, Zwięzła encyklopedia konserwatyzmu, Zysk i S-ka, Poznań 1999, s. 187.

36 J. Bartyzel, Paleokonserwatyści, [w:] Encyklopedia „białych plam”, t. 14: Oświecenie – prasa, red. M.R.

Górniak i in., Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne, Radom 2004, s. 26–31.

(19)

nieważ to, co w Europie nazywano liberalizmem, w Ameryce było wspólną tradycją, na podstawie której tworzył się ustrój. W ten sposób obrońca amerykańskiej tradycji był liberałem w europejskim tego słowa znaczeniu. Do jeszcze większego zamieszania doprowadziły ostatnio próby przeszczepienia do Ameryki europejskiego typu konserwatyzmu, który będąc obcym amerykańskiej tradycji, przybrał nieco dziwaczny charakter. Przy tym wszystkim, już wcześniej amerykańscy radykałowie i socjaliści zaczęli nazywać się liberałami. Niemniej jednak, w tym miejscu użyję słowa »libe- ralne« dla określenia zajmowanego przez siebie stanowiska, które, moim zdaniem, jest jednakowo różne zarówno od autentycznego konserwatyzmu, jak socjalizmu.

Chcę jednak od razu zaznaczyć, że czynię to z coraz większą obawą i będę musiał zastanowić się nad odpowiednim określeniem dla partii wolnościowej. Po pierwsze dlatego, że termin »liberalny« jest dziś w Stanach Zjednoczonych przyczyną ciągłych nieporozumień; po drugie dlatego, że dominujący w Europie rodzaj racjonalistycz- nego liberalizmu jest jednym z przewodników socjalizmu”³⁷. Dlatego też obecnie ma miejsce sytuacja, którą najlepiej oddaje przytoczone przez Hayeka zdanie sir Bernarda Cricka: „normalny Amerykanin, który nazywa siebie »konserwatystą«, jest w istocie liberałem”³⁸.

Konsolidacja środowiska konserwatywnego spowodowała reakcje liberałów. Ci, którzy większy nacisk kładli na realizację liberalnych postulatów równości i sprawied- liwości niż na postulat wolności (John Rawls, Ronald Dworkin), przybrali nazwę li- berałów egalitarnych (egalitarian liberals). Ci zaś z liberałów, którzy kładli większy nacisk na realizację ideału wolności niż na realizację ideału równości, poszukiwali dla siebie innej nazwy; część z nich opowiedziała się za terminem „libertarianizm”.

W stronę libertarianizmu

Terminy „libertarianie” i „libertarianizm”, podobnie jak termin „liberalizm” wy- wodzą się z łacińskiego słowa libertas – oznaczającego wolność. Termin „liberta- rianizm” jest jednak używany w co najmniej dwóch znaczeniach. Starsze wywodzi się z XVIII wieku, gdy zaczęto go stosować w odniesieniu do zagadnień związanych z uwarunkowaniami wyboru. Libertarianizm utożsamiano wówczas z wolną wolą (free will) i indeterminizmem, przeciwstawiając go determinizmowi i doktrynom zakładającym istnienie nieodzowności i fatalistycznego uwarunkowania ludzkiego losu. W rozważaniach fi lozofi cznych terminu libertarian używano na oznaczenie nieskrępowanego i wolnego wyboru, jako przeciwieństwo konieczności. W tym znaczeniu termin został po raz pierwszy użyty w roku 1789 przez Williama Belshama w Essays, Philosophical, Historical and Literary, który pytał: „Where is the diff erence between the Libertarian (…) and the Necessarian?”³⁹ Wiek XIX utrwalił takie rozu-

37 F.A. von Hayek, Konstytucja wolności, przeł. F. Englis, PWN, Warszawa 2006, s. 378.

38 B. Crick, Th e Strange Quest for an American Conservatism, „Review of Politics”, vol. 17, 1955, s. 365.

39 W. Belsham, Essays, Philosophical, Historical and Literary, C. Dilly, London 1789–1791, vol. 1, s. 11.

(20)

mienie pojęcia. Termin ten możemy znaleźć w periodykach fi lozofi cznych, takich jak

„Mind”, „Th e Philosophical Review” czy też „Th e Journal of Philosophy, Psychology and Scientifi c Methods”, w których przeciwstawiano libertarianizm i determinizm (li- bertarianism and determinism)⁴⁰. Pierwszy traktowano jako ucieleśnienie wolnej woli i możności wyboru⁴¹, odnosząc go do fi lozofi i Platona (Plato’s libertarianism)⁴². Drugi, zainicjowany niemal sto lat później, sposób stosowania pojęcia „libertarian” dotyczył osób aprobujących i broniących wolności. W tym znaczeniu terminu tego użył po raz pierwszy w 1878 roku sir John Seeley w Th e Life and Times of Stein⁴³. Na początku XX wieku termin ten był coraz częściej używany w kontekście wolności politycznej.

Z czasem pojęcie to zaczęto stosować wobec osoby, która uważa, że rząd (government) powinien ograniczać się do stania na straży praw jednostkowych i dlatego sprzeciwia się regulacjom państwowym zarówno w sferze ekonomicznej, jak i w odniesieniu do stosunków społecznych. Pierwszy raz w tym znaczeniu terminu „libertarianizm”

użył Victor Yarros, pisząc w 1920 roku, że „oświecony libertarianin nie jest dziś zainteresowany akademickimi atakami na metafi zyczne czy polityczne państwo. Jest zainteresowany dobrze ukierunkowanymi atakami na uprzywilejowane, chronione monopole”⁴⁴. Termin „libertarianizm” był ceniony przez zwolenników klasycznego, leseferystycznego liberalizmu, którzy dostrzegali, że od momentu New Deal pojęcie liberalizmu nabierało w powszechnej świadomości coraz bardziej lewicowych konotacji: „liberałowie zaczęli bowiem przejmować szereg postulatów socjalistycznych (…); godząc się na wzrost interwencji państwa, daleko idącą opiekę społeczną oraz na program welfare state, liberalizm przyjmuje postać liberalizmu socjalnego”⁴⁵. Pojęcie liberalizmu w Stanach Zjednoczonych nadal zachowało taką konotację. Gdy w 1946 roku Leonard Read założył Fundację na rzecz Edukacji Ekonomicznej (Foundation for Economic Education), zaczął używać pojęcia libertarianizmu, by odciąć się od liberalizmu kojarzonego już w Ameryce z socjalistycznymi rozwiązaniami⁴⁶.

Nazwa ta nie została jednak przyjęta przez wszystkich. Część myślicieli, choć tworzyła w okresie powstawania i krystalizowania się doktryny libertariańskiej oraz sympatyzowała z ruchem libertarian, wyznając poglądy częściowo zbieżne, sprzeci- wiała się określaniu ich mianem libertarian. Przykładem może być postać Friedricha Augusta von Hayeka, który wprawdzie dostrzegał w Konstytucji wolności nieadekwat- ność pojęcia „liberał”, gdyż straciło ono swoje pierwotne znaczenie, jednak uznawał termin „libertarianizm” za zbyt sztuczny, preferując termin „wigizm” i określając sie-

40 J. Ward, Psychological Principles, „Mind”, vol. 8, no. 30, April 1883, s. 154.

41 T. Fowler, L.A. Selby-Bigge, Some Fundamental Ethical Controversies, „Mind”, vol. 15, no. 57, January 1890, s. 95, 98.

42 H. Sidgwick, Review of ‘Types of Ethical Th eory’ by James Martineau, „Mind”, vol. 10, no. 39, July 1885, s. 429; kontekst dotyczył swobody duszy ludzkiej.

43 J.R. Seeley, Th e Life and Times of Stein, University Press, Cambridge 1878, vol. 3, s. 335.

44 V.S. Yarros, What Shall We Do with the State?, „American Journal of Sociology”, vol. 26, 1920, s. 68.

45 W. Osiatyński, Współczesny konserwatyzm i liberalizm amerykański, PWN, Warszawa 1984, s. 168.

46 Th e Libertarian Reader: Classic and Contemporary Readings from Lao-tzu to Milton Friedman, red.

D. Boaz, Free Press, New York 1998, s. xiii.

(21)

bie mianem starego wiga (old Whig)⁴⁷. Także Ayn Rand, pomimo sympatii dla ruchu libertarian była świadoma odrębności własnej fi lozofi i, sprzeciwiała się określaniu jej mianem libertarianki, nazywając się „radykalną zwolenniczką kapitalizmu”⁴⁸.

Pojęcie „libertarianizm” kojarzone jest obecnie z doktryną polityczną powstałą w Stanach Zjednoczonych w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX wieku, opozycyjną wobec egalitarystycznych tendencji współczesnego liberalizmu. Dok- trynę tę trudno jednoznacznie zaklasyfi kować jako „lewicową” bądź „prawicową”, wymyka się ona bowiem takim prostym przyporządkowaniom. Postulaty przestrze- gania wolności obywatelskich: wolności słowa, druku i wypowiedzi, legalizacji pro- stytucji, pornografi i i prawa do aborcji, sprzeciw wobec obowiązku służby wojskowej itp. sytuowałyby fi lozofi ę libertarian wśród ruchów lewicowych, natomiast stosunek do własności oraz poglądy na ekonomię umieszczałyby ich wśród ruchów prawicowych. „Lecz dla libertarianina nie są istotne domniemane sprzeczności w byciu »lewicowym« w niektórych kwestiach i »prawicowym« w innych. Wprost przeciwnie, w jego przekonaniu to właśnie jego poglądy charakteryzują się rzeczywistą i jedyną konsekwencją, zgodną z wolą każdej jednostki”⁴⁹. Libertarianie chętnie podkreślają i szczycą się tym, że nie są ani prawicowym, ani lewicowym ruchem⁵⁰, starają się także uniknąć wszelkiego rodzaju klasyfi kacji ich myśli do jednego z „-izmów”⁵¹. Trudno też wykazać jedno jedyne ujęcie obowiązujące jako libertariańskie.

Sami libertarianie rozwiązują problemy defi nicyjne poprzez przedstawienie enu- meratywne koncepcji charakterystycznych i konstytutywnych dla ich myśli. I tak Boaz wymienia jako kluczowe koncepcje libertarianizmu (key concepts of libertarianism)⁵²:

• Indywidualizm (Individualism);

• Prawa jednostkowe⁵³ (Individual Rights);

• Ład spontaniczny (Spontaneous Order);

• Rządy prawa (Rule of Law);

• Ograniczony rząd (Limited Government);

• Wolny rynek (Free Market);

• Cnota wytwórczości/wydajności (Virtue of Production);

47 F.A. von Hayek, Dlaczego nie jestem konserwatystą, [w:] Myśl polityczna XIX i XX wieku: liberalizm, red. B. Sobolewska, M. Sobolewski, PWN, Warszawa 1978, s. 582.

48 D. Boaz, Libertarianizm, przeł. D. Juruś, Zysk i S-ka, Poznań 2005, s. 42.

49 M.N. Rothbard, For a New Liberty: Libertarian Manifesto, Macmillan, New York 1978, s. 23 (fragment w tłumaczeniu B. Szlachty [w:] Historia doktryn politycznych i prawnych, Wybór tekstów źródłowych, red.

B. Szlachta, Sopot 1997, s. 413–414).

50 T.R. Machan, Neither Left nor Right: Selected Columns, Hoover Press, Stanford 2004.

51 „Edward H. Crane z Instytutu Katona (Th e Cato Institute) uważa, że istnieją tylko dwa sposoby organizacji społeczeństwa: przymusowy, poprzez nakazy rządowe, lub dobrowolny, poprzez wielość interakcji pomiędzy jednostkami a prywatnymi stowarzyszeniami. Wszystkie polityczne »-izmy« – monarchia, oligar- chia, faszyzm, komunizm, konserwatyzm, liberalizm, libertarianizm – sprowadza się do jednego pytania:

Kto ma decydować o konkretnym aspekcie Twojego życia, ty czy ktoś inny?”. D. Boaz, Th e Separation of Art and State, <http://www/cato.org/pub_display.php?pub_id=6853> (23.09.2006).

52 D. Boaz, Libertarianizm, op. cit., s. 30–35.

53 Polskie tłumaczenie proponuje zwrot „prawa indywidualne”, jednak pojęcie „prawa jednostkowe”

wydaje się trafniejsze.

(22)

• Naturalna harmonia interesów (Natural Harmony of Interests);

• Pokój (Peace).

Inni zwolennicy libertarianizmu wskazują tylko jedną koncepcję jako dominu- jącą, mianowicie – niewymienioną przez Boaza – koncepcję wolności. I tak John Hospers mówi o prawie do wolności, dodając jednocześnie, że jest to „fi lozofi a osobi- stej wolności (personal liberty) – wolności każdej osoby, by wieść życie zgodne z włas- nym wyborem, zakładając przy tym, że nie będzie się on starał [stosować] przymusu wobec innych osób, powstrzymując ich tym samym od życia zgodnie z ich wyborami.

Libertarianie utrzymują, że jest to niezbywalne (inalienable) prawo człowieka; dlatego też libertarianizm oznacza całkowite oddanie idei jednostkowych praw”⁵⁴.

Inni badacze nurtu libertariańskiego zwracają uwagę na to, że myśl libertariańska opiera się w znacznej mierze na kontrastach i przeciwstawianiu sobie: wolności i siły (liberty and power), państwa i społeczeństwa (state and society), dobrowolności i przy- musu (voluntarism and compulsion)⁵⁵.

Analiza myśli libertariańskiej prowadzi do hipotezy, że pomimo ogromnego zróż- nicowania wewnętrznego ruchu, wszyscy libertarianie podzielają przekonanie o ist- nieniu:

• Indywidualizmu;

• Prawa do samoposiadania (right to self-ownership);

• Aksjomatu o nieagresji (non-agression axiom);

• Korelacji pomiędzy prawem do własności i prawem do wolności;

• Praw naturalnych interpretowanych jedynie w sposób negatywny (negative rights).

We wszystkich koncepcjach libertariańskich pojawia się istotny element wspólny:

pozycja jednostki jest niezwykle silna, na tyle że nie ma w nich miejca na istnienie społeczeństwa, a jeśli się ono pojawia, jest postrzegane jedynie jako suma jednostek.

Z tego właśnie powodu zasadność istnienia państwa stanowi wśród libertarian przed- miot ogromnych kontrowersji. Poszczególne nurty libertariańskie różnią się pomię- dzy sobą radykalnością odpowiedzi na problem istnienia państwa: od różnych prób jego legitymizacji w formie minimalnej, nienaruszających pozycji jednostki, aż po całkowitą negację potrzeby jego istnienia i zwrot w stronę odpowiedzi anarchistycznej. Libertarianie posługują się często odmienną argumentacją, by uzasadnić swoje przekonania i wykazać ich źródła w różnych tradycjach fi lozofi cznych; niekiedy zaś wysnuwając z nich diametralnie różne wnioski. Jednak to właśnie przeświadczenie o nadrzędnej pozycji jednostki pozwala na zidentyfi kowanie propagatorów tych prze- konań jako libertarian. Dlatego w dysertacji, której celem jest przedstawienie korelacji pomiędzy libertariańskimi koncepcjami jednostki i państwa, zostaną zaprezentowane

„libertariańskie koncepcje”, nie zaś jedno ujęcie, a to ze względu na ogromne zróż- nicowanie wewnętrzne tego nurtu; nurtu identyfi kowanego dzięki wskazaniu pew- nych wspólnych idei i wątków występujących u wszystkich fi lozofów libertariańskich.

Powodem wyboru tematu było głębokie przekonanie, że głos libertarian, pomimo ra-

54 H. Hospers, Libertarianism: A Political Philosophy for Tomorrow, Nash Publishing, Los Angeles 1971, s. 5.

55 N.P. Barry, On Classical Liberalism and Libertarianism, St. Martin’s Press, New York 1987, s. 7.

(23)

dykalizmu, wnosi istotny wkład do namysłu i refl eksji toczonej nad kształtem i legity- mizacją współczesnego państwa.

Przedmiotem badań nie będą jedynie prace najbardziej znanych libertarian: Ro- berta Nozicka, Jamesa M. Buchanana i Murraya Rothbarda, gdyż celem dysertacji jest możliwie szeroka prezentacja myśli libertariańskiej. Omówione więc zostaną także dzieła wielu innych fi lozofów, prawników i ekonomistów libertariańskich, bę- dących przedstawicielami nurtów lewicowych (left -libertarians), prawicowych (right -libertarians) i anarchistycznych (anarcho-capitalist), m.in. Jana Narvesona, Ronal- da Hamowy’ego, Johna Hospersa, Tibora Machana, Davida Friedmana, Charlesa Murraya, Israela Kirznera, Erica Macka, Richarda Epsteina, Douglasa Rasmussena, Douglasa Den Uyla, Petera Vallentyna, Hansa-Hermanna Hoppego, Hillela Steinera czy Michaela Otsuki. Autorzy ci współpracowali z instytucjami zajmującymi się pro- mowaniem libertariańskiej ideologii, takimi jak Reason Foundation, Th e Cato Insti- tute, Mises Institute czy Institute for Human Studies, oraz z pismami wydawanymi przez te instytucje: „Th e Freeman”, „Journal of Libertarian Studies”, „Literature of Li- berty”, „Th e Cato Journal” i „Left and Right: Journal of Libertarian Th ought”.

Libertarianizm jest doktryną wielonurtową, by nie rzec eklektyczną, sięgającą do wielu różnych tradycji intelektualnych, opracowanie tematu musi więc uwzględniać analizę korzeni i źródeł fi lozofi i libertarian, prezentację nie tylko powiązań z my- ślą europejską, ale również rozważania na temat głębokiego zakorzenienia fi lozofi i libertariańskiej w tradycji amerykańskiej myśli politycznej, mające na celu pełniej- sze ukazanie jej specyfi ki. Tematem niniejszej książki jest jednak libertarianizm jako nurt wyrosły i głęboko zakorzeniony w myśli amerykańskiej, przedmiotem analizy nie będą więc prace europejskich libertarian: de Jasaya i Van Parijsa. Publikacja po- mija także libertarianizm rozumiany jako ideologia partii libertariańskiej, która po- wstała w 1971 roku. Choć jej członkowie szczycą się tym, iż w każdych wyborach prezydenckich partia wysuwa kandydatów do Białego Domu, to jednak jej wpływ na scenę polityczną na szczeblu federalnym jest śladowy, a na szczeblu stanowym rela- tywnie dużym poparciem cieszy się ona jedynie na Alasce⁵⁶. Większy wpływ wywiera libertarianizm na dyskurs fi lozofi czny, znajdując wielu zwolenników i sympatyków w Stanach Zjednoczonych, odwołując się do najbardziej archetypicznych elementów amerykańskiej kultury politycznej: indywidualizmu, wiary w wolny rynek i postula- tów ograniczonego rządu.

Ze względu na radykalizm głoszonych poglądów libertarianie znajdują się na obrzeżach dyskursu naukowego⁵⁷, dlatego też w literaturze polsko- i anglojęzycznej

56 Congressional Quarterly’s Guide to U.S. Elections, vol. 1, red. J.L. Moore, J.P. Preimesberger, D.R.

Tarr, CQ Press, Washington 2001. Dokument w formie elektronicznej, CQ Electronic Library, CQ Voting and Elections Collection, http://library.cqpress.com/elections/gusel1-152-7220-392856. Document ID:

gusel1-152-7220-392856 (25.07.2007).

57 Trudno zgodzić się z tezą, że przyczyną tego wykluczenia jest „fi ksacja na punkcie państwa”, jaka cechuje większość fi lozofów politycznych, a „wskutek akademickiej »fi ksacji na punkcie państwa« liberta- rianizm zostaje wykluczony z powodu cech zbieżnych z anarchizmem” (por. T. Teluk, Koncepcje państwa we współczesnym libertarianizmie, 2S Media, Warszawa 2006, s. 21–22). Przyczyną tego wykluczenia jest nie tylko utożsamianie go z anarchizmem, ale przede wszystkim demagogiczna retoryka, szokujący radykalizm zwolenników libertarianizmu, graniczący z populizmem. I choć większość libertarian obarcza winą za tę

(24)

brak monografi i przedstawiającej panoramę tego nurtu czy też syntezę poglądów au- torów mieszczących się w nim. W literaturze anglojęzycznej występują wprawdzie opracowania poświęcone poszczególnym libertarianom, głównie Nozickowi, Bucha- nanowi czy Rothbardowi, jednak ich autorzy nie podejmują próby syntetycznego przedstawienia całego nurtu⁵⁸. Brak również całościowej prezentacji krytyki libertarian zarówno ze strony liberałów i komunitarian, jak i neokonserwatystów. W polskiej literaturze naukowej wyjątek może stanowić rozprawa habilitacyjna Justyny Mikla- szewskiej Libertariańskie koncepcje wolności i własności, rozprawa doktorska Tomasza Teluka Libertariańskie koncepcje państwa oraz fragmenty poświęcone libertarianom w publikacjach Czesława Porębskiego Umowa społeczna. Renesans idei oraz Zbignie- wa Raua Liberalizm. Zarys myśli politycznej XIX i XX wieku. Problematyka amery- kańskiego anarchoindywidualizmu, nieobecna w literaturze polskojęzycznej, została omówiona w wielu opracowaniach anglojęzycznych, wśród których na szczególne uznanie zasługuje książka Jamesa J. Martina Men Against the State: Th e Expositors of Individualist Anarchism in America, 1827–1908, będąca najobszerniejszym opra- cowaniem poświęconym dziewiętnastowiecznym tendencjom anarchoindywidualistycznym występującym w amerykańskiej myśli politycznej⁵⁹.

Próbę prezentacji libertariańskiej koncepcji indywidualizmu podjął Colin Bird w Myth of Individualism, dokonując wnikliwej analizy zastosowania tego pojęcia tak w myśli liberalnej, jak i libertariańskiej⁶⁰. Nie były natomiast podejmowane próby omówienia w sposób kompleksowy libertariańskiej koncepcji racjonalności, a opra- cowania dotyczące szkoły wyboru publicznego (school of public choice) prezentują je- dynie drobny fragment szerokiego dziedzictwa myśli libertariańskiej. Brak również syntetycznego opracowania poświęconego libertariańskiej wizji państwa. Omówienia myśli libertariańskiej są, generalnie ujmując, fragmentaryczne i koncentrują się na wewnętrznej dywersyfi kacji tego ruchu, rzadko natomiast zawierają próby wskazania elementów wspólnych. Ze względu na brak opracowań, niniejsza książka będzie więc miała zasadniczo charakter źródłowy, a przedmiotem analizy staną się także niepub- likowane teksty libertarian i wywiady z przedstawicielami tego nurtu.

Zastosowana w pracy metoda badawcza będzie analizą porównawczą, mającą na celu usystematyzowanie poglądów prezentowanych przez przedstawicieli środowiska libertarian. Kluczowymi kategoriami analitycznymi będą pojęcia jednostki i państwa oraz wolności, prawa, równości, ładu społeczno-politycznego, moralności i racjonal- ności. Szeroka gama tematów poruszanych przez libertarian oraz odwoływanie się

marginalizację „dwór lewicowych intelektualistów” (cyt. za M.N. Rothbard), to także sami libertarianie są współodpowiedzialni za to wykluczenie, gdyż ich sposób argumentacji często uniemożliwia podjęcie merytorycznego dyskursu.

58 Do najlepszych opracowań krytycznych twórczości Roberta Nozicka należą zbiory artykułów:

Reading Nozick: Essays on Anarchy, State, and Utopia, red. J. Paul, Rowman & Littlefi eld, Totowa, NJ 1981 oraz Robert Nozick, red. D. Schmidtz, Cambridge University Press, Cambridge 2002. Myśl Jamesa M. Buchanana omawia Political Economy of James Buchanan, red. D. Reisman, Texas A&M University Press, College Station 1990.

59 J.J. Martin, Man Against the State: Th e Expositors of Individualist Anarchism, 1827–1908, Ralph Myles Publisher, Colorado Springs 1970.

60 C. Bird, Th e Myth of Liberal Individualism, Cambridge University Press, Port Chester, NY 1999.

(25)

przez nich do różnorakich tradycji fi lozofi cznych umożliwią dogłębną analizę i pre- zentację tych poglądów.

Omawianie myśli libertariańskiej wymaga prezentacji osiemnasto-, dziewiętna- sto- i dwudziestowiecznej fi lozofi i oraz myśli politycznej zarówno amerykańskiej, jak i europejskiej, tak liberalnej i anarchistycznej, jak i konserwatywnej. W rozdziale pierwszym zostanie przedstawione środowisko intelektualne, które wpłynęło na po- wstanie w Stanach Zjednoczonych refl eksji libertariańskiej. Rozdział ten będzie po- święcał szczególną uwagę specyfi ce amerykańskiej myśli politycznej i jej wpływowi na rozwój poglądów libertariańskich, uwzględni też wpływ tradycji europejskiego

„klasycznego liberalizmu”, do której libertarianie również się odwołują. Będzie on ponadto wskazywał źródła indywidualizmu przyjętego przez libertarian jako podstawy rozważań normatywnych, „umieszczających ocenę w jednostkach, które są ostatecz- nymi suwerenami [tak] w sprawach struktur społecznych”⁶¹, jak i w konstytuowaniu reguł moralnych. W rozdziale tym zaprezentowane zostaną dwa nurty obecne w ame- rykańskiej myśli politycznej, z których pierwszy zmierzał do ograniczenia zakresu władzy oraz roli i kompetencji rządu w obawie przed absolutyzmem, a pojawił się już w pismach Ojców Założycieli; drugi nurt, anarchistyczny, występował w amerykań- skiej myśli politycznej od pierwszej połowy XIX wieku. Specyfi ką amerykańskiego anarchizmu było poszanowanie prawa własności i jego ochrona przed naruszenia- mi ze strony rządu oraz silnie akcentowany indywidualizm (stąd ruch ten nazywany jest również anarchoindywidualistycznym lub anarchizmem indywidualistycznym).

Uwzględnione zostaną również prace dwudziestowiecznych amerykańskich myślicie- li politycznych (m.in. Alberta Jay Nocka) oraz leseferystyczna utopia prezentowana w pracach Ayn Rand, a także wpływ, jaki na ukształtowanie i rozwój libertariańskiej refl eksji wywarli Milton Friedman i przedstawiciele austriackiej szkoły ekonomicznej:

Ludwig von Mises i Friedrich August von Hayek. Umieszczenie Rand, Hayeka, Misesa i Friedmana w rozdziale wskazującym intelektualne korzenie myśli libertarian może wydawać się problematyczne, gdyż część badaczy zalicza ich już do nurtu libertariań- skiego, wskazując, że ich twórczość przypadała na lata sześćdziesiąte i siedemdziesią- te XX wieku, gdy powstawał ruch libertariański. Kryterium klasyfi kacji była między innymi autoidentyfi kacja: pomimo sympatyzowania z ruchem libertarian widać, że myśliciele ci stanowczo protestowali przeciwko uznawaniu ich za libertarian, traktu- jąc to jako zredukowanie ich fi lozofi i do jednego wymiaru czy sposobu interpretacji, co postrzegali jako pewną formę deprecjacji. Kolejnym powodem klasyfi kacji były, pomimo wielu punktów wspólnych, istotne różnice fi lozofi czne między koncepcjami zaproponowanymi przez Rand, Hayeka, Misesa i Friedmana a tymi, które przedsta- wili libertarianie.

Rozdział drugi zostanie poświęcony koncepcjom jednostki prezentowanym przez libertarian, czyniącym z indywidualizmu paradygmat, na którym winna się opierać budowa ładu normatywnego i wszelkich instytucji polityczno-społecznych. Przekona- nie to łączą oni z wiarą w racjonalność jednostki i jej zdolność do rozumnego dokony-

61 J. Miklaszewska, Libertariańskie koncepcje wolności i własności, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiel- lońskiego, Kraków 1994, s. 18.

(26)

wania wyborów oraz podejmowania działań, często sprowadzając i redukując racjo- nalność do racjonalności człowieka kierującego się motywacją ekonomiczną (homo oeconomicus). Libertarianie przyznają też jednostce niezwykle szeroki wachlarz praw, spośród których najistotniejsze wydaje się prawo do samoposiadania (self-ownership right) oraz własności prywatnej połączone z prawem do wolności. Kwestie dotyczące libertariańskiego spojrzenia na zagadnienia etyczne i epistemologiczne zostaną na- szkicowane tak, by jedynie dopełniały ten obraz.

Trzeci rozdział zostanie poświęcony libertariańskim koncepcjom państwa, po- wstającego w sposób spontaniczny i ewolucyjny (Nozick) bądź w wyniku umowy społecznej (Buchanan); państwa jednak, które nie może naruszać praw jednostek.

Ostatnim elementem rozdziału będzie prezentacja najbardziej radykalnych liberta- riańskich koncepcji bezpaństwowego ładu normatywnego, powstałego w warunkach anarchii, po zniesieniu sfery publicznej i pozostawieniu jedynie sfery prywatnej, w pełni poddanej działaniu mechanizmów wolnorynkowych. Zostanie również za- prezentowana reinterpretacja pojęcia prawa dokonana przez Rothbarda, polegająca na usunięciu kategorii dobra społecznego oraz wprowadzeniu terminu „przestępstw bez ofi ar”, to jest czynów nienoszących znamion agresji w stosunku do drugiej osoby lub jej własności, niesłusznie postrzeganych przez obecnie obowiązujący system prawny jako przestępstwa.

(27)

ROZDZIAŁ I

KORZENIE MYŚLI LIBERTARIAŃSKIEJ

John Locke

Trudno przecenić wpływ fi lozofi i Locke’a na rozwój myśli libertariańskiej. Naj- silniej zainspirowała libertarian koncepcja prawa własności autora Dwóch traktatów o rządzie. Locke pisze: „człowiek dysponuje własnością swej osoby. Nikt nie ma do niej żadnego uprawnienia poza nim samym”¹. Sąd ten przejęli współcześni libertarianie, czyniąc z prawa jednostki do posiadania samej siebie, z właścicielskiego prawa do samoposiadania (self-ownership) – bo takiego terminu używają – fundament swo- jego systemu fi lozofi cznego. Interpretację Locke’a, który nie mówił o samoposiadaniu, ale przedstawił wizję człowieka jako wyłącznego właściciela swojej osoby, podzielają wszyscy członkowie ruchu. Choć przejęli oni od Locke’a również koncepcję naby- wania własności poprzez pracę, to rozwiązanie dotyczące pierwotnego zawłaszczenia oraz statusu ziemi i zasobów naturalnych nie jest już przez nich tak zgodnie akcepto- wane. Praca staje się tytułem do nabycia prawa do własności, gdyż dzięki „zmiesza- niu” czy „dodaniu” własnej pracy ulepszeniu ulega to, co wydobyto ze stanu natury;

praca będąca własnością osoby jest jednocześnie źródłem wartości tego, co znajdo- wało się w stanie natury². Locke uważał, że człowiek będąc właścicielem swojej osoby i swojej pracy dodaje ją do tego, co znajdowało się w stanie natury, ulepsza i w ten spo- sób staje się właścicielem rzeczy³. Zakładał on więc możliwość zawłaszczenia zaso- bów naturalnych, nad którymi „nikt nie rozciągał (…) swego osobistego panowania”⁴. Jednak prawo do pierwotnego zawłaszczenia łączyło się u Locke’a z szerszą koncepcją teologiczną⁵: ludzie mieli być własnością Boga, podobnie jak ziemia i wszelkie zasoby.

1 J. Locke, Dwa traktaty o rządzie, przeł. Z. Rau, PWN, Warszawa 1992, § 27, s. 181, podkr. oryginalne.

2 K. Vaughn, John Locke and the Labour Th eory of Value, „Th e Journal of Libertarian Studies”, vol. 2, no. 4, 1978, s. 313–314.

3 J. Locke, op. cit., § 27–29, s. 181–183.

4 Ibidem, s. 181.

5 Teologiczny aspekt koncepcji Locke’a szczególnie w drugiej połowie XX wieku stał się przedmiotem zaintereowania badaczy. Leo Strauss podważa rolę Boga w koncepcji Locke’a, uznając, że został umieszczony