Cmentarzysko ciałopalne kultury wielbarskiej w uroczysku Wielka Kletna (Białowieski Park Narodowy, woj. podlaskie)

BULLETIN ARCHéOLOGIQUE POLONAIS

Wiadomości

ARCHEOLOGICz­NE

Państwowe MuzeuM archeologiczne

w

warszawie

wARSz­AwA 2008 vARSOvIE

TOm (vOL.) LX

2008

W

ia

d

omości

a

rcheologiczne

l

X

Indeks 38205/38108

PL ISSN 0043-5082

okladka glowna.indd 1 2009-02-16 08:05

WIADOMO?CI

ARCHEOLOGICZNE

Redaguje zespó? 1 Editorial staff:

mgr Jacek Andrzejowski (sekretarz redakcji 1 managing editor), dr _Wojciech Brzezi?ski _{(redaktor naczelny} 1 editor in _chief),

prof. dr hab. Teresa _{D?browska (zast?pczyni} redaktora _naczelnego 1 subeditor), mgr Gra?yna Orli?ska,

mgr Rados?aw Prochowicz, mgr Barbara Sa?aci?ska, mgr Andrzej Jacek Tomaszewski,

mgr Katarzyna Watemborska, doc. dr hab. Teresa _W?grzynowicz

T?umaczenia 1 Translations: Anna Kinecka,

Jacek Andrzejowski, Katarzyna Czarnecka, UHa Lund Hansen, Henriette _Lyngstrom, Tomasz _Samojlik

Sk?ad i ?amanie 1 _Layout:

JRJ

Rycina na ok?adce: _{malowany pucharek szklany}

zZaborowa, pow. warszawski zachodni. Rys. P. Holub

Cover _{picture: enamel-painted glass} beaker from Zaborów, distr. Warszawa Zachód. Drawn _by P. Holub

© Pa?stwowe Muzeum _{Archeologiczne} wWarszawie, 2008

©_Autorzy, 2008

Pa?stwowe Muzeum _{Archeologiczne jest instytucj?}

finansowan? ze ?rodków

Samorz?du Województwa Mazowieckiego

Sprzeda? detaliczna _{publikacji Pa?stwowego} Muzeum _{Archeologicznego,} w _{tym egzemplarzy archiwalnych, prowadzona jest}

w salach _wystawowych muzeum, ul. _D?uga 52 _(Arsena?), 00-241 Warszawa. P?atno?? _{gotówk?; wystawiamy} rachunki i _faktury. Ponadto nasze _ksi??ki i _czasopisma mo?na zamawia? wPMA, tel. +48 ₍₂₂₎ 831 3221-25/110 lub _pod adresem _internetowym

wydawnictwapma@pma.pl

Cennik _{wydawnictw, wykaz publikacji} i_{pe?en spis} zawarto?ci _czasopism PMA: _{http://www.pma.pl/wydawnictwa} Price list, list ofPMA _publications and contens ofPMA _{periodicals: http://www.pma.pl/wydawnictwa}

Adres _redakcji 1 Editorial office: Pa?stwowe Muzeum _{Archeologiczne}

ul. _D?uga 52 _(Arsena?), 00-241 Warszawa

WIADOMO?CI

ARCHEOLOGICZNE

Tom _(VoL) LX

SPIS TRE?CI

Contents

Wojciech Br ze z i ?

sk i, Dzie? _dzisiejszy i _{perspektywy Pa?stwowego} Muzeum _{Archeologicznego}

Present and Future _Perspectives of the State _{Archeological} Museum

3

ROZPRAWY

Maria Kra _j e w sk a, _Spu?cizna Erazma Majewskiego w Pracowni _{Dokumentacji Naukowej Pa?stwowego} Muzeum Archeologicznego w Warszawie.

W 150. _rocznic? urodzin Erazma _{Majewskiego (1858-1922)} 9

The _Legacy ofErazm _Majewski (1858-1922) in the Documentations _Department ofthe State _{Archaeological} Museum in Warsaw.

On His 150Lh _{Birthday Anniversary}

Marek Flor e_{k, Cmentarzyska kultury pucharów lejkowatych} na _{Wy?ynie sandomierskiej.} Historia i stan bada?

Cemeteries of the Funnel Beaker Culture _(TRB) in Sandomierz _{Upland. History} and State of Research

97

MISCELLANEA

Dorota S?o wi ?

sk a, _Katarzyna D e_jt r o w sk a, UHa L u n d H a n s en, A Roman Painted Glass Beaker

from a Przeworsk Culture _Cemetery at Zaborów, Western Mazowsze 125

Malowany puchar szklany z _{cmentarzyska kultury przeworskiej} wZaborowie na zachodnim Mazowszu

Jacek A n d r ze_j o w sk i, _Andrzej Pr z_y ch o d n i, Terra _sigillata z _{cmentarzyska kultury wielbarskiej} w _Jartyporach

na zachodnim Podlasiu 161

Terra _Sigillata from aWielbark Culture _Cemetery at _[artypory, Western Podlasie _Region

Adam C i e ?

li ?

sk i, Dariusz _Wy c z ó

? k o w sk i, _{Zapinka g?sienicowata} z Tumian, pow. olszty?ski. Problem

zaniku _{kultury wielbarskiej} nad _?yn? 179

A _Caterpillar Brooch from _Tumiany, distr. _Olsztyn. The Decline of the Wielbark Culture on the _?yna River Henriette _{L y} n _g st r _{om, Technologia produkcji} ?elaza i _{wyrób no?y ?elaznych} na terenie Danii

od 500 r. _przed Chr. do 1000 r. _po Chr. 189

Iron _Technology and Iron Knives Found in Denmark, 500 BC

-AD 1000

MATERIA?Y

Adam Ku le s za, Ceramiczne _{materia?y neolityczne} ze stanowiska lA w _{Strzy?owie, pow.} hrubieszowski

A Neolithic Ceramie _Assemblage from _Strzy?ów, site lA, distr. Hrubieszów

197

Miros?awa A n d r z e_j o w ska, Stanowisko ze _{schy?ku epoki br?zu} i z _{wczesnej epoki} ?elaza w Dziecinowie,

pow. otwocki 225

Late Bronze and _Early Iron _Age Site at Dziecinów, distr. Otwock

?ukasz _Maurycy St a n a s ze_k, Analiza _{antropologiczna} materia?u _kostnego z _cmentarzyska w Dziecinowie,

pow. otwocki 321

Tomasz Pu r o w s_{k i, Wyniki} bada? _{wykopaliskowych osady obronnej} w Tar?awkach, _{pow. w?gorzewski}

A Fortified Settlement ofWest Balt Barrow Culture from the _Early Iron _Age at Tar?awki, distr. _W?gorzewo

335

Dariusz _{Krasnod?bski,} Marek Dulinicz, Tomasz _Samojlik, Hanna Olczak, _{Bogumi?a J?drzejewska,}

Cmentarzysko cia?opalne kultury wielbarskiej w _uroczysku Wielka Kletna _(Bia?owieski Park _Narodowy,

woj. podlaskie) 361

A Cremation _Cemetery of the Wielbark Culture in Kletna _{Range (Bia?owie?a} National Park, Podlasie _Province)

OD _REDAKCJI

Zasady opracowania tekstów do _publikacj i w _{,Wiadomo?ciach Archeologicznych"} 377

Wiadomo?ci _{Archeologiczne,} t. LX, 2008

DARIUSZ _{KRASNOD?BSKI,} MAREK DULINICZ, TOMASZ _SAMOJLIK,

HANNA OLCZAK, BOGUMI?A _J?DRZEJEWSKA

CMENTARZYSKO CIA?OPALNE KULTURY _WIELBARSKIEJ W UROCZYSKU

WIELKA KLETNA

_(BIA?OWIESKI

PARK NARODOWY, WOJ.

PODLASKIE)

A CREMATION CEMETERY OF THE WIELBARK CULTURE IN KLETNA RANGE

(BIA?OWIE?A NATIONAL PARK, PODLASIE PROVINCE)

Wst?p _{betulus), lipy (Tilia cordata)} i ?wierki _{(Picea abies),} z

do-mieszk? pojedynczych starych sosen _{(Pinus silvestris).}

Najstarsze d?by oszacowano na ok. 350-400 lat.

Cmentarzyska kultury wielbarskiej wyst?puj?

stosun-kowo licznie na obszarze dorzecza _górnej Narwi oraz

?rodkowego Bugu. Pojawiaj? si? one w 2. _po?owie II

wieku n.e. _{(faza B2/CI-Cla), najwi?ksze} nasilenie ich

wyst?powania przypada na III wiek n.e. _(tzw. faza

ce-celska, Clb-C2), a kilka stanowisk trwa a? do _pocz?tku

V wieku _{(por. J. Andrzejowski 2001). Cz???} z nich

-

La-dy, Kutowa, Kot?ówka, Pilipki i Kuraszewo

-po?o?ona jest na zachodnich _{przedpolach Puszczy Bia?owieskiej}

(K. Ja?d?ewski 1939, s. _{16-21; J.} Okulicz 1970; J. Jaskanis 1963). Z obszaru _{samej Puszczy} znane _{by?o dotychczas}

jedynie przypadkowe znalezisko _{grobu szkieletowego}

Stanowisko _odkryte zosta?o _wiosn? 2003 r. _podczas

prac terenowych prowadzonych w ramach _projektu

ba-da? nad _{histori? przyrodnicz? Puszczy Bia?owieskiej,}

realizowanego przez Zak?ad Badania Ssaków Polskiej

Akademii Nauk w _Bia?owie?y. Wtrakcie _{rozpoznawania}

terenu _jednego z królewskich _ogrodów do _polowa?

(klet-ny), istniej?cego prawdopodobnie w XVI-XVIII wieku

(por. T. _Samojlik, B. _J?drzejewska 2002; T. _Samojlik 2005;

2006), natrafiono na do?? _{rozleg?e skupisko} kamieni.

Dok?adne _{ogl?dziny miejsca ujawni?y} du?e _fragmenty ceramiki i _przepalone ko?ci widoczne w _wykrocie

drze-wa. W_{najbli?szym s?siedztwie} znaleziono _no?yk

sierpi-kowaty. Odkrycie to sta?o _{si? przyczyn? nawi?zania przez}

Zak?ad Badania Ssaków _wspó?pracy z _Instytutem

Arche-ologii i _Etnologii PAN w Warszawie oraz _podj?cia bada?

o charakterze _ratowniczym i

weryfikacyjno-sonda-?owym. Prace terenowe _pod kierownictwem Dariusza

Krasnod?bskiego przeprowadzono w dniach 29

sierp-nia - 13 wrze?nia 2003 _r.

Oprócz autorów _niniejszej pracy, udzia? w nich brali tak?e wolontariusze',

datowanego na III-IV wiek n.e. _(T.

Dzier?ykraj-Rogal-ski, J. Jaskanis 1961).

Teren bada? i _metody analiz

Stanowisko _{znajduje si?} w _Uroczysku Wielka Kletna

(oddz. 345A) Bia?owieskiego Parku _Narodowego, oko?o

5-6 km na _pó?nocny wschód od wsi Bia?owie?a i 2 km

od _{granicy pa?stwowej} z _Bia?orusi? (23°54' _E, 52°44' N)

(Ryc. 1). Obszar bada? _{po?o?ony jest} w centrum

nieznacz-nego wyniesienia terenu, w _odleg?o?ci ok. 700 m od

rzeczki Or?ówki _(obecnie na _tym odcinku okresowo

wy-sychaj?cej), w _naturalnym lesie _{gr?dowym (Ryc.} 1),

zdo-minowanym przez d?by (Quercus robur), graby (Carpinus

Badania _{wykopaliskowe} na terenie Rezerwatu _?cis?ego

Bia?owieskiego Parku _Narodowego", obiektu o

najwy?-szym ?wiatowym statusie _{ochronnym (jest} to _?wiatowy

l

Byli to: Dawid Gutowski, Helena _{J?drzejewska,} Muriel Mesnier,

Magdalena Niedzia?kowska i Adam _Waj rak. Wszystkim sk?adamy

serdeczne _{podzi?kowania.}

2

1km 10 km ? . ' I I? .r .--- ""\. .rr _? i: , , fJ . -..\ ... ... .''l' -. ...:. it' I \... ?, ?-?. ...

'/I[

.. ... \ -.

?'.

?

..

\;..

?.

? -'. l; ...: _f , { .? " _\

?

:ri'

!lf"L

' ' li" -. ,·, ..?t , .

I?:

l '"

?

_.. ?· -? , ... " -"f ./.... I ';1

?-, ?."

?

I , '-I" '.

f/l

\ ? ., ; ?

flni1l'1.'

.\4" ?. , _I.,' c .J:f - .\ \1 .. ... ... l-.- ..;l ... ? .:.r """'" .... 't "+ .... _? .; 4\ ? , .... :.. .? ? ... ... _??:; .;.? _?. ?? "-" .. , ?? .. ? -:; .to

Ryc. 1. _Lokalizacja iwidok stanowiska

-Uroczysko W iel ka Klet n_a, Bia?owieski Park _{Narodowy (gm.} Bia?owie?a, woj. podlaskie).

Rys. T. _Samojlik, fot. D. _Krasnod?bski

Fig. 1. Location and aview of the site

-W iel k a K letn a _Range, Bia?owie?a National Park (comm. Bia?owie?a, Podlasie _province). Drawn _by T. _{Samojlik, photo} D. _Krasnod?bski

powierzchni 23 rrr' _{(Ryc. 2). Poszczególne warstwy,}

poczynaj?c od _?ció?ki, a _ko?cz?c na _wype?niskach

obiektów zbierano, sk?adowano _{i zasypywano} osobno.

Poza _wykopami skartowano _widoczny na _powierzchni

kamienny bruk. W_promieniu ok. 300 m wokó?

wyko-pów obejrzano wszelkie _ods?oni?te z ro?linno?ci

miej-sca: _wykroty drzew, buchtowiska dzików oraz _brzegi

Rezerwat _Biosfery i obiekt _{Przyrodniczego} Dziedzictwa

Ludzko?ci _{UNESCO), wymaga?y} zastosowania

wyj?t-kowych metod _{badawczych, aby ingerencj?} cz?owieka

w ?rodowisko naturalne _ograniczy? do minimum.

W _porozumieniu z _dyrekcj? Parku _Narodowego oraz

Wojewódzkim Konserwatorem _Zabytków w

Bia?ym-stoku na stanowisku za?o?ono dwa _wykopy o _??cznej

o WYKOP 2 Grób 3 o o _D

•

o Grób 1

/0

o o ?<bCO Grób 4 o? Do oClc:Po o o C)

I

o 5m Grób 2 --?==?---===?--.. ' . ... &. ... ? .." \-,... . _:'" --- . . .... ). '. " ... ".at-. -- . .. ,., -?., • _f • . ,. , . ...-f"" ..

Ryc. 2. W iel ka K letn a, Bia?owieski Park Narodowy. Plan przebadanego obszaru ibruk kamienny w _wykopie 1.

Rys. H. Olczak, T. _Samojlik, fot. D. _Krasnod?bski

Fig. 2. W iel ka Klet n_a, Bia?owie?a National Park. Plan of the excavated site and the stone _paving in trench 1. Drawn _by H. Olczak & T. _{Samojlik, photo} D. _Krasnod?bski

Polskiej Akademii Nauk wWarszawie', _Ekspertyza

doty-cz?ca zabytków krzemiennych wykonana zosta?a przez

dr. W_Gumi?skiego z IAE PAN, _{identyfikacji gatunków}

w?gla drzewnego dokona?a _mgr M. Michniewicz z IAE

PAN (M. Michniewicz _2003), a _{innych szcz?tków}

ro-?linnych dr M. _{Kupry janowicz} z _Instytutu Botaniki

Uniwersytetu w _Bia?ymstoku. Analiz? _{antropologiczn?}

ko?ci _{przeprowadzi?a} dr M. _{Py?uk-Lenarczyk} z IAE

PAN _{(M. Py?uk-Lenarczyk 2004).} Datowanie czterech

do?ów _{powsta?ych po wybieraniu przed laty piasku} na

utwardzenie _{drogi le?nej.}

Analizy fizykochemiczne zabytków szklanych (T.

Sta-wiarska ₂₀₀₄₎ i _{metalowych przeprowadzono} w

Central-nym Laboratorium Instytutu Archeologii i _Etnologii

3

Zlecenie nr 819/04. Badania _wykonali: E. Pawlicka, A. Mirecka i T. Jezierska (metale), E. Pawlicka (szk?o) oraz dr in?. Z. Hensel

(sprawdzenie wyników).

prób w?gla drzewnego metod? 14C _wykonano w

Poz-na?skim Laboratorium _{Radiow?glowym pod}

kierun-kiem dr. hab. T. Goslara _{(nr pracy 334/03). Autorzy}

sk?adaj? wymienionym osobom serdeczne

podzi?ko-wania.

pod powierzchni? ziemi _{ods?oni?to u?o?ony} nierów-nomiernie bruk _{kamienny (Ryc. 2).} Niektóre kamienie

wystawa?y ponad ?ció?k?, jednak wi?kszo?? z nich

uka-za?a _{si? po usuni?ciu warstwy} o _mi??szo?ci ok. 10 cm.

Poni?ej zalega?a warstwa o barwie _{jasnobr?zowej} i mi??-szo?ci _dochodz?cej do 30 cm, w _{któr? zag??biona by?a}

cz??? kamieni, _pozosta?e za? _le?a?y w _{jej stropie;}

wi?k-sze z nich _{by?y niekiedy} ustabilizowane u _podstawy

drobnymi u?amkami. W warstwie _{przykrywaj?cej}

ka-mienie znaleziono blisko 200 _{fragmentów ceramiki,}

kilkadziesi?t drobnych przepalonych ko?ci oraz

kilka-dziesi?t fragmentów stopionych przedmiotów ze szk?a.

Ceramika _{pojawi?a si? ju?} na _poziomie ?ció?ki, _ponad

kamieniami, i _wyst?powa?a na _{ca?ej powierzchni}

wy-kopu, jednak w _{najwi?kszym zag?szczeniu} w_jego

po?ud-niowej cz??ci, w _{rejonie grobów} l i 2. _Spo?ród

przepa-Wyniki bada?

Wykop l

Wykop o _wymiarach 2x8 m _{(Ryc. 2) za?o?ony} zosta? na

obszarze, na _którym widoczna _{by?a najwi?ksza} liczba

kamieni. W _{jego s?siedztwie} znaleziono _wspomniany

no?yk sierpikowaty, a w _{wykrocie znajduj?cego si?} tu?

obok _{przewróconego} drzewa stwierdzono

wyst?powa-nie _{warstwy przepra?onej} ziemi _zmieszanej z mia?em

w?gla drzewnego. Wtrakcie _{prac wykopaliskowych,} tu?

lonych ko?ci _{jedynie cztery fragmenty}

znalezione _{zosta?y poza miejscem,}

w _{którym pod} brukiem _ods?oni?to

ja-my grobowe. Rozproszone nad _i

po-mi?dzy kamieniami _fragmenty szk?a

tak?e _{grupowa?y si?} w_{miej scach, gdzie}

stwierdzono _{jamy grobowe.} W

war-stwie _{tej wyst?powa?y} tak?e - bez

wy-ra?nych skupisk - drobne

w?gle

drze-wne. W warstwie humusu

zarejestro-wano tak?e sze?? _zabytków

krzemien-nych. W_wykopie l natrafiono na dwa

groby cia?opalne bezpopielnicowe.

o

.... -, 1 5 !' -:'\... _J" ? ..--...,. ODDo aMA WYK.1' OI?OS Grób l . -... ?...?_.

W_{?rodkowej cz??ci wykopu} kamienie

tworzy?y co _najmniej dwa _poziomy

bruku, któremu _{towarzyszy?o wyra?ne}

zaciemnienie _gruntu o kszta?cie

zbli-?onym do ko?a i _?rednicy ok. 2 m

(Ryc. 3). Pod nim _{znajdowa?a si?}

okr?-g?a jama o _?rednicy w _stropie ok. 1 m,

nieckowatym przekroju i _g??boko?ci

ok. 30 cm, s?abo czytelna na tle

piasz-czystego calca _{(Ryc. 4:1).} W

wype?ni-sku oraz _{bezpo?rednim s?siedztwie}

jamy znaleziono: _fragment

nadtopio-nej, nawini?tej na o? _spr??ynki fibuli

z _{górn? ci?ciw?} i _guzkiem na _g?ówce,

wykonanej ze _stopu srebra i miedzi

(Ryc. 4:2; tab. _{1:8), kamienny"}

pacio-rek _{kubooktaedryczny typu} TM499

(M. Tempelmann-M?czy?ska 1985) • ..L? \ ...?? .? .-" ,J ? -"-.,:. B ... -OINII. ... W"•. 'I 'la IX -, \--22 , .. -...-' -.""

Ryc. 3. W iel ka K letn _a, Bia?owieski Park _Narodowy. A - kamienie

przykrywaj?ce

grób l, B

-profil grobu 1. Fot. D. _Krasnod?bski

4

Wed?ug opinii dr. R. _Siudy z _Wydzia?u

Geo-logii Instytutu Geochemii, Mineralogii i

Pe-trografii Uniwersytetu Warszawskiego

pacio-rek zrobiony jest zchalcedonu.

Fig. 3. W iel ka K let n_a, Bia?owie?a National Park. A - _stones

covering grave l, B - cross-section

of grave 1. Photo D. _Krasnod?bski

o

I 100cm 1.5 O 4cm 2-4.6-8 + a

•

mi

10YR3/2

[llIJ]

5cm

10YR3/4 10YR6/6 10YR4/4 - -

-• b 10YR2/1 9-11

t

t

granica wykopu

\I

9

t

)

? 10

r

OD

?8

11

Ryc. 4. W iel ka K let n a, Bia?owieski Park Narodowy. Groby 1 i 2: 2

-stop srebra imiedzi, 3.8 - szk?o, 4 - szk?o lub kamie?, 6 - ?elazo,

7

-br?z, 9-11

-glina. Oznaczenia barw wg Munsell Soil Color Charts (1990), a

-ceramika, b - ko?ci.

Rys. H. Olczak

Fig. 4. W iel ka K let na, Bia?owie?a National Park. Graves 1 and 2: 2

-alloy of silver and copper, 3.8

-glass, 4

-glass or stonc, 6 - iron,

7

-bronze, 9-11

-day. Colour _symbols acc. to Munsell Soil Color Charts (1990), a

-pottery, b - bones. Drawn

by H. Olczak

o _wymiarach 1,6xlx5,2 cm, _{barwy bia?ej, matowej} z

wi-docznymi delikatnymi sp?kaniami oraz _szarymi

odbar-wieniami _powsta?ymi na skutek dzia?ania _wysokiej

temperatury (Ryc. 4:4), cztery ma?o charakterystyczne

fragmenty ceramiki, _{od?upek krzemienny} oraz _górn?

cz??? naczynia szklanego, pochodz?c? zapewne ze

sto?-kowatego pucharka grubo?ciennego typu E 227-237

(Ryc. 4:3, 5:1). Fragment pucharka szklanego ma

niewy-odr?bnion? prost? kraw?d?, ozdobion? wykonan? na

zimno, _{szerok? horyzontaln? ??obin?.} Szk?o _typu Na

-Ca--Al-Si, z _{du?? zawarto?ci? Fe203 (Tab. 2:8), jest}

pó?prze-?roczyste, barwy jasno?ó?to-zielonej; widoczne _s? w nim

nieliczne koliste _{p?cherzyki gazowe ?redniej} wielko?ci _(T. Stawiarska _2004).

W_{wype?nisku jamy grobowej} znaleziono tak?e

kilka-dziesi?t fragmentów drobnych, przepalonych ko?ci o

??-cznej wadze _{nieprzekraczaj?cej} l _{g. Zawiera?y} one

nie-liczne, bardzo drobne _fragmenty trzonów ko?ci _d?ugich

ko?czyn oraz dobrze _{przepalone odpryski} kostne,

nale??-ce do dziecka wwieku _starszym od _niemowl?cego a m?od-szym od adultus (M. Py?uk-Lenarczyk 2004). W stropie

obiektu _wyst?pi?y nieliczne _w?gle z drewna _sosnowego.

D a towan ie: Pucharki _typu E 227-237 _{znajdowane s?}

w _zespo?ach z faz _{Clb-D, najcz??ciej wyst?puj?c} od _fazy 365

C2 (J. Jaskanis, J. Okulicz 1981, s. 181). _{Pó?norzymska jest}

tak?e fibula z _guzkiem oraz _{paciorki kubooktaedryczne,}

spotykane w fazach _Clb-D, do?? _cz?sto razem z

puchar-kami _typu E 230-237 _{(J. Jaskanis,} J. Okulicz 1981, s. 182, tabl. XXIV:26; J. Jaskanis 1996, tabl. XXXVI/285:5-8,

XLIII/371:2, LXI/498:9, LX/499:2, LXI/504:1-3,

LXIV /511 :2, LXV _/518:8-17). Datowanie _radiow?glowe

próby w?gla drzewnego z _{wype?niska grobu} 1 wskaza?o

z _{prawdopodobie?stwem 95,4%} lata 390-540 n.e. ze

?rodkiem _przedzia?u w V wieku n.e. _(Ryc. 6).

Lp. Przedmiot Cu _Ag Fe Sn Zn Si Al Pb Ni

1. Fibula _(Ryc. 5:6, 9:3) 99,0 0,1 0,2 0,1 0,3 0,1 0,2 -

-2. _{No?yk (Ryc.} 5:5, 9:4) 98,8 0,2 0,1 0,1 0,3 0,2 0,1 0,1 0,1

3. Fibula _(Ryc. 5:3, 8:2) 96,4 0,5 0,2 0,9 1,5 0,1 0,1 0,2

-a

4. G?ówka fibuli _(Ryc. 8:4) 91,6 0,5 0,2 6,0 0,7

-0,1 0,6 0,3

5. Kulka _(Ryc. 9:5) 89,2

-0,4 8,0 0,8 0,7 0,4 0,4 0,1

6. _{Fragment spr??ynki (Ryc.} 4:7) 86,3 0,1 0,2 11,6 0,7 0,4 0,2 0,4 0,1

7. _{Spr??ynka (Ryc.} 8:3) 73,4 0,8 0,1 6,1 18,3 0,6 0,7 - -8. _{Spr??ynka (Ryc.} 4:2) 23,2 76,0 0,2 -0,5 - - -0,1 9. Kulki (2 egz.) 2,9 94,9 0,3 - -0,3 0,3 - O,2b 10. Gwó?d? _(Ryc. 10:6) - -99,6 - -0,2 0,2 - -11. _{Sprz?czka (Ryc.} 4:6, 5:2) - -64,2 0,6 -33,6 1,4 - -c

Tab. 1. Zawarto?? _{pierwiastków} (w procentach wagi) w_{przedmiotach metalowych} ze stanowiska Wiel k a K letn a.

Wyt?uszczonym drukiem zaznaczono _pierwiastki istotne dla _{identyfikacji} materia?u, z_{jakiego wykonano przedmiot.}

a_Ponadto

0,1 %_Mg. b_Ponadto

0,9% _Mg i0,2% Mn. c_Ponadto

0,1 % Si0,1 % Ti

Table 1. Element eontent _(percentage of _weight) in metal artefacts from Wiel k a K letnasite.

Elements significant for identification of the artefact material are in bold. a

Also 0,1% Mg. "Also 0,9% _Mg and 0,2% Mn. c

Also 0,1% Sand 0,1% Ti

Lp. Przedmiot Si02 Na20 CaO Al203 Fe203 K20 MnO _MgO As203 S03 Sn02 CuO

Szk?a sodowe _{wytopione przy u?yciu sody pochodzenia mineralnego}

l Fragment naczynia 63,3 21,7 5,9 2,1 1,2 0,5 1,9 0,8 0,2 0,4 a (Ryc. 10:1) - -2 Fragment naczynia _{64,4 20,2} 7,5 2,1 1,6 0,7 1,3 0,6 b (Ryc. 4:3 i 5: l) - - -

-3 _{Fragment naczynia} 69,3 20,0 5,7 1,9 0,8 1,0 0,1 0,3 0,0 0,4 - O,4c

Szk?a przypuszczalnie sodowe (korozj a?)

4 Fragm. paciorka _{87,7 3,2 4,5 0,8 0,4 0,2 1,6 0,4 0,7} d (Ryc. 10:4) - - -5 Paciorek _(Ryc. 4:8) 88,1 -2,8 4,6 0,8 0,5 0,5 0,9 - -1,3 O,2e

Szk?a popio?owe wytopione przy zastosowaniu popio?u ro?lin solilubnych

6 Paciorek z_?ó?tym oczkiem 68,4 9,1 10,0 2,9 2,3 2,1 2,8 0,5 - 0,2 0,6 o.i' (Ryc. 5:4 i _10:5) 7 Paciorek _{kubooktaedryczny} 89,9 - 1,1 3,6 2,6 1,9 - - 0,6 0,1 - -g (Ryc. 10:3) 8 Paciorek _{kubooktaedryczny} 87,4 1,7 4,0 2,6 1,8 0,3 0,1 0,6 O,4h (Ryc. 4:4) - -

-Tab. 2. Sk?ad _{chemiczny fragmentów szklanych naczy?} i _paciorków ze stanowiska Wiel k a K letna.

Analizy przeprowadzono nieniszcz?c? metod? fluorescencji rentgenowskiej (XRF), przy u?yciu mikrosondy elektronowej, na _{spektrometrze rentgenowskim} EDAX 9800

firmy Philips wIAE PAN. Zwi?zki chemiczne istotne dla _{wyró?nienia grup technologicznych} szk?a _{podano wyt?uszczonym} drukiem. a

Ponadto 1,7% ChO i0,3% Ti02.

b_Ponadto

0,1% Ti02. c

Ponadto 0,1% Ti02. d_Ponadto

0,5% ChO. e

Ponadto 0,1% Cn03. f_Ponadto

0,9% ChO i0,1% Cn03. g_{Ponadto 0,1% P20S i0,1% ZnO.} h

Ponadto 0,2% Cn03, 0,1 % NiO i0,8% ZnO

Table 2. Chemical _composition of _fragments of _glass vessels and beads from Wiel ka Kletn asite.

Analysis conducted _by non-destructive _{roentgenographic} fluorescence method (XRF) and electron _microprobe on _{Philips roentgenographic spectrophotometer} EDAX 9800 at IAE PAN. Elements _significant for identification of the artefact material in bold. a_Also

1,7% ChO and 0,3% Ti02. "Also 0,1 % Ti02. c

Also 0,1 % Ti02.

d

Also 0,5% ChO. e

Also 0,1 % Cn03. fAlso 0,9% ChO and 0,1 % Cn03. g_{Also 0,1 % P20S and 0,1 % ZnO.} h

Also 0,2% Cn03, 0,1 % NiO and 0,8% ZnO

Grób 2 _idalnym i _{facetowanym kolcu, typu} H13 _(Ryc. 4:6, 5:2, tab. 1: _11), niewielkie _{fragmenty br?zowej szpili} fibuli _(?),

fragment spr??ynki fibuli z _{br?zu cynowego (Ryc. 4:7,}

tab. _1:6) oraz niebieski _{paciorek szklany (Ryc. 4:8).}

Pa-ciorek _jest lekko _nadtopiony, o kszta?cie _{beczu?kowatym,}

?rednicy ok. 2-2,3 cm i _grubo?ci 0,8-0,9 cm, _wykonany

z _{niebiesko-szafirowego, pó?prze?roczystego} szk?a _typu

Na?-Ca-AI-Si _{(alkalia wyp?ukane?), prawdopodobnie}

technik? nawijania masy szklanej na rdze? _(szeroki

cy-lindryczny kanalik). Charakteryzuje si? wysok?

zawar-to?ci? Ah03 wynosz?c? 4,6% (Tab. 2:5). Jest odbarwiany manganem, barwiony miedzi?, ?elazem _{i zapewne}

kobal-tem _(T. Stawiarska _{2004). Zaliczy? go} mo?na do _typu

TM43. Z _{wype?niska pozyskano} te? 18 u?amków

cerami-ki _{(Ryc. 4:9-11)} oraz _{od?upek krzemienny, nosz?cy ?lady}

dzia?ania _ognia.

W _odleg?o?ci ok. 1 m od _{grobu 1, ju? poza zasi?giem}

bruku _kamiennego, natrafiono na _{kolejn? jam? grobow?,}

o _wype?nisku nieco _ciemniejszym ni? _wype?nisko

gro-bu 1. _{Jej g??boko?? si?ga?a ponad} 70 cm od

powierzch-ni ziemi, za? ?rednica dochodzi?a do 60 cm _{(Ryc. 4:5).} W trakcie _{prac wykopaliskowych rozpoznano}

najpraw-dopodobniej po?ow? obiektu

-jego dalsza _cz???

znaj-dowa?a _{si? poza po?udniow? kraw?dzi? wykopu. W}

wy-pe?nisku obiektu oraz _{jego bezpo?rednim s?siedztwie}

znaleziono: _{?elazn? jednodzieln? owaln? sprz?czk?} do

pasa o _d?ugo?ci ok. 4 cm, o _kab??ku o _przekroju

rombo-.... :

????.?, \ff: "

W_{jamie grobowej wyst?pi?y przepalone} ko?ci

pocho-dz?ce ze szkieletów _dwojga dzieci. Drobne _fragmenty

blaszki _kostnej z trzonów ko?ci _{d?ugich ko?czyn nale?a?y}

do dziecka we _{wczesnym infans} I. _Wi?ksze i _liczniejsze

ko?ci _{ko?czyn d?ugich} oraz _{mózgoczaszki} o _grubo?ci ok.

3 mm _{stanowi?y szcz?tki} dziecka _starszego,

przypusz-czalnie w 4-6 roku _{?ycia (M. Py?uk-Lenarczyk 2004).}

W_wype?nisku znaleziono nieliczne _w?gle z drewna

sos-nowego, nieco wi?ksze od pochodz?cych z _grobu 1.

--{ ":\ 3 ... .; ," ?.',/I? 2cm ... ?,.,

D a t o w a n i e: Do okre?lenia _{chronologii grobu}

najbar-dziej przydatna jest sprz?czka typu H13, datowana od

fazy C2 do _{wczesnej fazy} okresu _w?drówek ludów _(K.

Go-d?owski 1974, s. 41; R. _{Madyda-Legutko} 1987, s. 62 nn.,

tabl. 18; J. Jaskanis 1996, 111 _{nn.). Prze?roczyste} niebie-skie _{paciorki wyst?puj? przez ca?y} okres _wp?ywów

rzym-skich, a _najwi?ksze nasilenie ich _{wyst?powania przypada}

na _fazy Clb i C2 (M. Tempelmann

-M?czy?ska 1985, s. _94).

Próba _{w?gla drzewnego} z _{wype?niska grobu} 2 zosta?a

ra-diow?glowo datowana z _{prawdopodobie?stwem 95,4%}

6

2 4

Ryc. 5. W iel ka K let na, Bia?owieski Park Narodowy.

1.4

-szk?o, 2

-?elazo, 3 - mied?

cynkowa, 5.6 - mied?.

Fot. M. Gmur (I, 3), T. _{Samojlik (2,4-6)}

Fig. 5. W iel ka K letn a, Bia?owie?a National Park.

1.4

-glass, 2 - iron, 3 - zinck

copper, 5.6

-copper. Photo M. Gmur (I, 3), T. _Samojlik (2, 4-6)

Wielka Kletna, Bia?owieski Park _Narodowy

Prawdopodobie?stwo 68,2% 130-2?0 AD ? Prawdopodobie?stwo 95,4% Grób 2 80-2:jOAD

•

w?giel

_drzewny.

il

Prawdopodobie?stwo 68,2% 410-470, 480-540 AD Prawdopodobie?stwo 95,4% Grób 1 w?giel

drzeWny.

390-540 AD ? I 400 I O I Be 600 I 200 I 200 I 400 I 600 I 800 I 1000 I 1200 AD

Ryc. 6. W iel k a Kletna, Bia?owieski Park Narodowy. Wyniki kalibracji datowa? 14C _{prób w?gla drzewnego,}

wykonanych w Pozna?skim Laboratorium _{Radiow?glowym}

Fig. 6. W iel ka Kletn a, Bia?owie?a National Park. Results of radiocarbon dating of two _sampies of charcoal,

conducted in Pozna? Radiocarbon _Laboratory

na _przedzia? lat _{kalendarzowych} 80-250 n.e., ze ?rodkiem

przedzia?u przypadaj?cym na 2. _po?ow? II wieku n.e.

(Ryc. 6).

zachowan? w ca?o?ci _{fibul? typu} A VI 161 z miedzi

cyn-kowej; ma ona 3,9 cm _d?ugo?ci i _kab??k o _przekroju

pó?-kolistym, przechodz?cym w _{trójk?tny (Ryc. 5:3, 8:2,}

tab. _1:3).

Wykop 2

Z _{wype?niska jamy grobowej wybrano} ok. 755 _g

drob-nych i ?rednio _{du?ych fragmentów} ko?ci _ludzkich, na

ogó? dobrze _{przepalonych, twardych,} o barwie

szaro-kre-mowej. W?ród _{wi?kszych fragmentów wyró?niono cz??ci}

mózgoczaszki o _wymiarach ok. 2x3 cm i _grubo?ci

4-- 5

mm, z _wycinkami szwów _g?ównych czaszki w

pocz?t-kowym stadium _obliteracji. Z _{cz??ci twarzowej}

wyod-r?bniono m.in. _{z?b sieczny sta?y} o _{uszkodzonej koronie,}

a z _{innych cz??ci} szkieletu: _{trzony kr?gów piersiowych,}

trzony i _nasady ko?ci _{d?ugich ko?czyn dolnych} i_górnych.

W_{szystkie uzyskane} dane _wskazuj? na _m??czyzn? w

wie-ku _adultus, ok. 25-35 roku _{?ycia (M. Py?uk-Lenarczyk}

2004). Po?ród ko?ci z _{tego grobu wyodr?bniono} tak?e

nieliczne, ?amliwe _fragmenty z trzonów ko?ci _ko?czyn,

drobnych rozmiarów, o stosunkowo _g?stym utkaniu

ja-my szpikowej. Cechy te _{sugerowa?yby szcz?tki} szkieletu

dziecka w wieku _{wczesny infans} I _{(przypuszczalnie}

wok-resie _{noworodkowym), jednak} ze _wzgl?du na _du?? ilo??

mia?u _kostnego i nieliczne mo?liwe do _{identyfikacji} kostki _dzieci?ce nie mo?na z _{ca?? pewno?ci? uzna?,} ?e

jest to _{pochówek doros?ego} i dziecka _(M.

Py?uk-Lenar-czyk 2004). W _{wype?nisku jamy grobowej} znaleziono tak?e liczne _w?gle drzewne _pochodz?ce z _sosny.

Datowanie: Fibule _typu A VI 161 _wyst?puj? w fazach

Cla-C2 (R. Wo??giewicz 1974, s. 145 nn.; 1981b, tabl.

XXIII, XXIV; 1981d, ryc. 1,2; K. God?owski 1974, s. 28

nn.). Na _cmentarzysku w Cecelach _pochodz? one z

gro-bów _datowanych na _fazy Clb-C2, w _wi?kszo?ci

cia?opal-nych, wspó?wyst?puj?c z _{naczyniami typu} XaA oraz

XIVA i XIVB _{(J. Jaskanis} 1996, s. 111, tabl. IX/66:1,

Wykop o _wymiarach 3,5x2 m _{(Ryc. 2)} otwarto

wodle-g?o?ci 14 m na wschód od _wykopu 1, w _{miejscu, gdzie}

wykroty dwóch _{przewróconych} w _przeciwnych

kierun-kach drzew _{ods?oni?y fragmenty przepalonej} ceramiki

oraz ko?ci. W _zachowanym na _{cz??ci wykopu} humusie

nie _wyst?pi?y kamienie, nie _odkryto te? _?adnych

zabyt-ków _oprócz dwóch _fragmentów ceramiki oraz _fibuli,

znalezionej na _granicy calca i humusu. Po _usuni?ciu

war-stwy próchnicznej ods?oni?to dwa _{kolejne obiekty,} które

równie? uzna? mo?na za _{cia?opalne groby jamowe.}

Grób 3

Znajdowa? si? pomi?dzy korzeniami _jednego z drzew

i zosta? _{cz??ciowo przez} nie _{zniszczony (Ryc. 7).}

?redni-ca _{jamy grobowej wynosi?a} co _najmniej 70 cm, za? _jej

g??boko?? dochodzi?a do 40 cm od _powierzchni ziemi

(Ryc. 8:1). W _{wype?nisku, utworzonym przez}

jasnosza-ro-?ó?t? ziemi?, znaleziono _cz??ci fibuli

-spr??ynk? z

mo-si?dzu cynowego i g?ówk? z miedzi _(Ryc. 8:3.4, tab. _1:7)

oraz _{fragmenty pi?ciu przepalonych} i_{pot?uczonych naczy?}

glinianych (Ryc. 8:5-9). Zniszczenia _{spowodowane przez}

korzenie drzewa _{uniemo?liwiaj? stwierdzenie, czy}

naczy-nia wstawione _by?y do _grobu w _{okre?lonym porz?dku.}

Wsk?ad inwentarza _wchodzi?y dwie zdeformowane _misy

typu XaA _{(?) (R. Wo??giewicz 1993),} o _{?rednicy wylewu}

ok. 20-22 cm i _wysoko?ci ok. 12-13 cm _{(Ryc. 8:8.9)} oraz

trzy ma?e miski _typów XIVB _{(Ryc. 8:5.7)} iXIV A _{(Ryc. 8:6),}

których ?rednica _wynosi?a ok. 10-15 cm. W _s?siedztwie

grobu, w _wychodz?cej z _niego kretowinie, znaleziono

l ,. ? ."

o

• L \ A :?. " .... "i. '" ? ... ?" . I·· "...? . \ . \' . ... -\ ' ""a.1 Ol UlOJ ... ? ... I .i,o ." '*".

Ryc. 7. W iel ka K let na, Bia?owieski Park Narodowy. A

-grób 3, B

-strop grobu 4. Fot. D. _Krasnod?bski

Fig. 7. W iel k a Kletn a, Bia?owie?a National Park. A

-grave 3, B

-top-layer of grave 4. Photo D. _Krasnod?bski

XXXII/260:1). Podobnie datowane _s? na stanowisku w _{Krupieach (J. Jaskanis 2005,} s. 90, tabl. XL/147:2,

LXXVI/307:2). Naczynia XaA _pochodz? z faz _B2/C1-D

(R. Wo??giewicz 1993, s. _26). Podobne _egzemplarze

zna-ne _s? z Cecel (J. Jaskanis _1996, tabl. _X/80:5, XXV/185:1).

Analogiczna jest chronologia misek XIV A _(R.

Wo??gie-wicz _1993, s. 26), _{wyst?puj?cych} m.in. w Cecelach (J.

Jas-kanis 1996, tabl. VI/40:4, X/80:10). Natomiast

chrono-logia naczy? typu XIVB _jest szersza i _{obejmuje fazy}

B1-D (R. Wo??giewicz 1993, s. 26). Miski _{tego typu}

wy-st?pi?y m.in. w Rosto?tach _{(K. Ja?d?ewski 1939, ryc. 30),}

Cecelach _{(J. Jaskanis} 1996, tabl. X/79:1, XVII/129:4,

XIX/135:3) czy Niedanowie (W Ziemli?ska-Odojowa

1999, tabl. CXXXIII/367:3, CXCVI/543:16).

Datowany metod? 14C _{w?giel drzewny pobrany}

z _{grobu 3, uszkodzonego przez wykrot} drzewa,

pocho-dzi z _wczesnego ?redniowiecza _(lata 1160-1280 AD z _{prawdopodobie?stwem} 94,5%). Drewno to _mog?o

o 4cm

r

t

_o 2-4 _5cm __-== __ c::::::::J __ 5-9 + a

•

10YR314 • b o 100cm 9 5 6 8

Ryc. 8. W i el ka Klet n a, Bia?owieski Park Narodowy. Grób 3: 2 - mied?

cynkowa, 3.4

-br?z cynowy, pozosta?e

-glina.

Oznaczenia barw wg Munsell Soil Color Charts (1990), a

-ceramika, b - ko?ci.

Rys. H. Olczak

Fig. 8. W iel k a Kletna, Bia?owie?a National Park. Grave 3: 2

-copper; 3.4 - tin

bronze, other

-day.

Colour _symbols acc. to Munsell Soil Color Charts (1990), a

-portery, b - bones. Drawn

by H. Olczak

t

t

?

W

1 granica wykopu + a

•

10YR314 2 • b o 4cm 100cm 2-5

Ryc. 9. W iel k a Kletn a, Bia?owieski Park Narodowy. Grób 4 _(1.2) oraz znalezisko lu?ne z _wykopu 2 ₍₃₎ iznaleziska _{powierzchniowe} (4.5). 2

-glina, 3.4 - mied?, 5

-br?z cynowy. a - ceramika, b - ko?ci.

Rys. H. Olczak

Fig. 9. W iel k a K letn a, Bia?owie?a National Park. Grave 4 _(1.2) and other finds from trench 2 ₍₃₎ and from the surface (4.5).

2

-clay, 3.4

-copper, 5 - tin bronze. _a

-pottery, b - bones. Drawn

by H. Olczak

dosta? _si? do _{wype?niska grobu} wskutek _{przemieszania}

i _{osypywania si?} ziemi z _{karpy korzeniowej} wywróco-nego drzewa.

Materia? _{zabytkowy znaleziony}

poza jamami grobowymi

W y k o _pl: l. Gwó?d? _?elazny o _d?ugo?ci ok. 4,5 cm,

z _{haczykowatym zako?czeniem,} o _czworok?tnym

prze-kroju (Ryc. 10:6, tab. _1:10). Natrafiono na _niego w

war-stwie _{kamieni, by?} mo?e _pochodzi? z _grobu 1. 2.

Br?-zowy guzek (?) z _{g?ówki zapinki.} 3. _{Trzy stopione} kulki,

dwie ze srebra z _{domieszk? miedzi, jedna} z _br?zu

cyno-wego (Ryc. 9:5, tab. _1:5).4. Dwa _paciorki z _grupy

kubo-oktaedrycznych, o barwie _{bia?ej, matowej,} z

widoczny-mi _{delikatnymi sp?kaniami} oraz _szarymi

odbarwienia-mi, _powsta?ymi na skutek dzia?ania _wysokiej

tempera-tury. Pierwszy z nich _{(wym. l,2xO,9xO,5 cm; ryc. 10:3,}

tab. _{2:7) znaleziony} zosta? w humusie w s?siedztwie

grobów 1 i _{2, drugi, zachowany} w niewielkim

fragmen-cie, _pomi?dzy kamieniami _{niezwi?zanymi} z _grobami.

Zaliczy? je mo?na do _typu TM499. 5. Paciorek

wykona-ny z _{czarno-fioletowego, nieprze?roczystego} szk?a

oz-dobionego dwoma _?ó?tymi oczkami _(Ryc. 5:4, 10:5). Ma

on _?rednic? 0,8 cm, _wysoko?? 0,5-0,6 cm i _?rednic?

otworu 0,4 cm. _Uformowany zosta? _{technik? nawijania}

masy na _rdze?, za? _dekoracja na?o?ona zosta?a na

po-wierzchni?. Kanalik ma kszta?t lekko _sto?kowy z

widocz-nym w _pobli?u otworu ?ladem _{urwanej jednej} nitki

oraz _{drug? zag?adzon? (T.} Stawiarska _{2004). Wykonany}

Grób 4

W _odleg?o?ci ok. 1 m od _grobu 3 _{znajdowa?a si?} du?a

jama o _{?rednicy dochodz?cej} do ok. 1,5 m i _g??boko?ci

ok. 50 cm, _{wype?niona brunatno-szar? ziemi?} z _du??

ilo?ci? w?gli drzewnych (Ryc. 7). Grupowa?y si? one

g?ównie w _{dolnej cz??ci} obiektu, a _szczególnie w _jego

najg??bszej. pó?nocnej cz??ci (Ryc. 9:1). W _wi?kszo?ci

pochodzi?y z dobrze _zachowanego i _bogatego w

przewo-dy ?ywiczne drewna _{sosnowego. Wyst?pi?y} tak?e

nielicz-ne _w?gle z drewna ?wierku, _brzozy i _d?bu. W

wype?ni-sku obiektu znaleziono sze?? _{drobnych fragmentów}

ceramiki, oraz lekko _{przepalony gliniany prz??lik}

dwusto?-kowaty o _{?rednicy 3,7-4} cm, wysoko?ci 2,3 cm i

?redni-cy otworu 0,6-0,7 cm _{(Ryc. 9:2).}

Znalezione w _{grobie przepalone} ko?ci ludzkie _mia?y

ci??ar poni?ej 1 g. Kilka _{drobnych fragmentów cz??ci}

mózgowej czaszki o _grubo?ci 2 mm, a tak?e _fragmenty trzonów ko?ci _{d?ugich ko?czyn wskazywa?y} na _szcz?tki

dziecka, przypuszczalnie we _{wczesnym infans} I _(M.

Py-?uk

-Lenarczyk 2004).

D at o w a n i e: okres _{wp?ywów rzymskich.}

o

2

@

I

DOI]

. 3 9 o 4cm 1-7 O 5cm - - -8.9 ?

?I

?-[[]

? 4

Ryc. 10. W iel ka Klet na, Bia?owieski Park Narodowy. Przedmioty znalezione wwarstwie zbrukiem _kamiennym. 1.2.4.5

-szk?o,

3 - kamie? lub

szk?o, 6

-?elazo, 7

-ko??, 8.9

-glina. Rys. H. Olczak

Fig. 10. W iel k a Kletn a, Bia?owie?a National Park. Finds from the stone _{paving layer.} 1.2.4.5

-glass,

3 - _{stone or}

glass, 6

-iron, 7

-bone, 8.9

-day. Drawn _by H. Olczak

zosta? ze szk?a _{typu Na-K-Ca-AI-Si, popio?owego} o za-warto?ci K20 _wynosz?cej 2,1 % _{(Tab. 2:6). Zaliczy? go} mo?na do _typu TM212c. _{Tego rodzaju ozdoby}

datowa-ne _s? od _fazy B2 do ko?ca _fazy D, przy najwi?kszym

nasileniu w fazach _{B2-Clb (M. Tempelmann-M?czy?ska}

1985, s. _94). 6. Górna _{cz??? szklanego cienko?ciennego}

pucharka, najprawdopodobniej typu E 189, _zdobionego

dekoracj? "w??ow?: o _grubo?ci ?cianek ok. 0,1 cm _(Ryc.

10:1). Fragment znaleziony zosta? w warstwie

przykry-waj?cej grób 1. _{Wykonano go} z _{prze?roczystego,}

bez-barwnego szk?a _typu Na-Ca-AI-Si _{(Tab. 2:1),} z _wtr?tami

jasnoturkusowymi (nitka zdobi?ca?) i bardzo _drobnymi

kolistymi p?cherzykami gazowymi (T. Stawiarska _2004).

Zachowany fragment odkszta?cony zosta? w niewielkim

stopniu w_wyniku dzia?ania _{wysokiej temperatury.}

Podo-bne znaleziska _wyst?puj? w fazach _B2/CI-Clb (R.

Wo-??giewicz 1981a, s. _137). 7. _Fragment brzu?ca _naczynia

cienko?ciennego z _{nak?adan? nitk? (?), zdobionego} na

gor?co. Wykonano je ze szk?a _typu Na-Ca-AI-Si z _du??

domieszk? Fe203 (Tab. 2:3). Ma ono _{barw? jasnozielon?}

o _ciep?ym odcieniu i _{jest prze?roczyste (T.} Stawiarska

2004).8. W warstwie _zwi?zanej z brukiem _kamiennych

znaleziono kilkana?cie _fragmentów szk?a _stopionych

w _wyniku dzia?ania _{wysokiej temperatury} i

pokruszo-nych, o _których mo?na _{jedynie przypuszcza?,} ?e

pochodzi?y z _naczy? lub _{paciorków (Ryc. 10:2.4).}

Wi?k-szo?? to szk?o _{prze?roczyste,} lekko zielonkawe lub

nie-bieskie, a _jedynie dwa _fragmenty to szk?o czarne,

nie-prze?roczyste. 9. W _{pó?nocnej cz??ci wykopu,} w war-stwie humusu znaleziono _fragment ko?ci _zwierz?cej

o _d?ugo?ci ok. 10 cm, ze ?ladami obrobienia

-by? mo?e

szyd?o (Ryc. 10:7). Ze _wzgl?du na _dobry stan

zachowa-nia ko?ci oraz _{niewyst?pienie} w _{s?siedztwie innych}

zabytków, zwi?zek tego przedmiotu z _{cmentarzyskiem}

jest niepewny. 10. W warstwie humusu i ziemi

przykry-waj?cej kamienie znaleziono sze?? _zabytków

krzemien-nych. Spo?ród nich _pi?? to _pozbawione ?ladów

u?ytko-wania _od?upki, a_jeden - skrobacz

wykonany z okruchu.

11. Ok. 5 m na wschód od _grobu 1 znaleziono

miedzia-ny no?yk sierpikowaty o _d?ugo?ci 4 cm _{(Ryc. 5:5,} 9:4, tab.

1:2). Na _{jego trzpieniu} widoczne _{s? prostok?tne ?lady}

kucia. _{Tego rodzaju przedmioty wyst?puj? g?ównie}

w _starszym okresie _rzymskim i _{wi?zane s?} z _tradycjami

kultury oksywskiej (R. Wo??giewicz 1981 c, s. 166; M.

G?a-dysz 1998, s. 50 nn.). Na terenie _wschodniego Mazowsza

i _{Lubelszczyzny spotykane s? jednak} bardzo rzadko i

dopiero w _pó?nym okresie _{wp?ywów rzymskich} (J.

Jas-kanis, J. Okulicz 1981, s. _182).

W Yk o _p 2: 12. _Pomi?dzy korzeniami drzewa, ok. 80 cm

od _{zachodniej granicy grobu} 4 znaleziono _wspomnian?

wy?ej, zachowan? w ca?o?ci _{miedzian? fibul? typu}

A VI 168, o _d?ugo?ci ok. _3,7 cm, w _której zniszczona

zo-sta?a _{cz??? pochewki (Ryc.} 5:6, 9:3, tab. _1:1). Fibule _tego

typu datowane s? na _fazy C2-D. Podobne _egzemplarze

pochodz? m.in. z Niedanowa, z _{fazy C2 (W}

Ziemli?ska--Odojowa 1999, s. _129, tabl. XXXII/I08:1, CCXXIX:2)

oraz z Cecel _{(J. Jaskanis 1996,} tabl. _XXX/233:1).

C e r a mi k a. Poza _ceramik? z _grobów na stanowisku

znaleziono 216 _{drobnych fragmentów naczy?.} W

wi?k-szo?ci _pochodz? one z _{warstwy zwi?zanej} z brukiem

kamiennym (Ryc. 10:8.9, 11:1-9), kilkana?cie

pozyska-no z humusu. _{Zespó? cechuje znaczny stopie?} rozdrob-371

nienia. A? 80% materia?u _jest ca?kowicie lub _cz??ciowo

przepalona.

W?ród _{fragmentów nieprzepalonych} mo?na

wyró?-ni? u?amki _naczy? o _powierzchni lekko _wyg?adzonej,

wy?wiecanej oraz _{chropowaconej. Najlepiej} reprezento-wany jest pierwszy rodzaj wyko?czenia powierzchni, na

który przypada 52% ca?o?ci materia?u. _S? to _fragmenty

o _{pomara?czowo-br?zowej barwie,} ?ciankach _grubo?ci

zwykle 6-10 mm, _zawieraj?ce w masie _ceramicznej

?red-nio- i _{gruboziarnisty} t?ucze? _{(Ryc. 11:1). Mniejszy jest}

udzia? u?amków _{naczy? wy?wiecanych (29%),} o

?cian-kach _{grubo?ci zazwyczaj} 4-6 mm, wykonanych z _gliny

z _{drobnoziarnist?, rzadziej ?rednioziarnist? domieszk?}

(Ryc. 11:3.6). Wi?kszo?? z nich zosta?a _wypalona w

at-mosferze _utleniaj?cej na _{pomara?czowo-br?zowy} kolor.

Pojedyncze fragmenty o _szarej lub _{czarnej powierzchni}

wskazuj? na stosowanie równie? _wypa?u w atmosferze

redukcyjnej. Poza _tym na stanowisku _wyst?pi?y

grubo-?cienne _{fragmenty chropowaconych naczy? kuchennych}

(19%), o _{pomara?czowej} barwie _{powierzchni, pokryte}

roztworem _glinki z dodatkiem ziaren _grubego t?ucznia,

wewn?trz szorstkie lub silnie wyg?adzone.

o 5cm

-

--Ryc. 12. W iel ka K letn a, Bia?owieski Park Narodowy.

Fragment ceramiki _znaleziony w_wykrocie drzewa w _pobli?u

cmentarzyska. Rys. H. Olczak

Fig. 12. W iel ka K let n a, Bia?owie?a National Park. Potsherd found in aroot _plate of the fallen tree near the _cemetery.

Drawn _by H. Olczak

-Odojowa 1999, tabl. XXX/l 09:6, XLI _{142:9). Pochodz?ce}

g?ównie z _warstwy z kamieniami i _{niewykazuj?ce} ?ladów

przepalenia grubo?cienne fragmenty o _{chropowaconej}

powierzchni wskazuj? na obecno?? _{du?ych garnków,}

prawdopodobnie grupy IB (R. Wo??giewicz 1993, tabl. 2).

Jeden z _{wylewów (Ryc. 11:5)} mo?e _{by? fragmentem wazy}

typu IV A _{(R. Wo??giewicz} 1993, tabl. _{9:2, 10:3, 12:3).}

Cz??? naczy? charakteryzowa?a si? ostrym za?omem

brzu-?ca _{(Ryc. 11:4.9). Naczynia zazwyczaj} nie _by?y zdobione.

Zespó? motywów ornamentacyjnych jest bardzo _skromny

i _{ogranicza si?} do _poziomych ??obków _{(Ryc. 11:2) i} zyg-zaków. _Naczynia ??obkowane znane _s? z Cecel _{(J. J}askanis

1996, tabl. _XLIV/378:3), Niedanowa _(W.

Ziemli?ska--Odojowa 1999, tabl. XXXIII/360:3.4, CXCVI/543:18.19)

i_{Mas?om?cza (Wo??giewicz 1993,} tabl. _{27:4). Jeden}

frag-ment _{dekorowany jest motywem} tzw. _zygzaka

urozma-iconego, wyst?puj?cego w _powi?zaniu z _kolistymi

do?ka-mi _{(Ryc. 11:4).} Podobnie zdobione _{naczynia pochodz?}

z Niedanowa _{(W. Ziemli?ska-Odojowa 1999,} tabl.

XXX/I03:3, CCCXXXI:94), Gródka nad _{Bugiem (R.}

Wo-??giewicz 1993, tab l. _47:8) i_{Warszawy- Kaw?czyna (R.} W

0-??giewicz 1993, tabl. _47:13).

Wmateriale _dominowa?y u?amki _{naczy? ma?ych} i

?re-dnich, g?ównie szerokootworowych. Wyró?niono ma?e

miski _typów XIVB _{(Ryc. 10:8.9),} o _?rednicy do 15 cm.

Podobne _{naczynia wyst?pi?y} na _cmentarzysku w

Cece-lach _{(J. Jaskanis} 1996, tabl. 111/17 A:5, XXXIII/270:2,

XLI/357:4). Fragmenty mis _typuXaAlub VI _{(Ryc. 11:2.9)}

nawi?zuj? do _naczy? z Cecel _{(J. Jaskanis} 1996, tabl. XXXI/246: l, XLIV _/378:3) i Niedanowa _(W.

Ziemli?ska-Stopie? zachowania materia?ów _ceramicznych nie

poz-wala na ich dok?adne datowanie. Miski XaA

charaktery-styczne s? dla faz B2/CI-D, jeszcze szersza _jest

chronolo-gia typu XIVB, _{który wyst?puje} w _ca?ym okresie istnienia

kultury wielbarskiej, garnki grupy IB datuje si? na _fazy

BI- B2/ Ch za? ornament _{zygzaka urozmaiconego typowy}

jest dla faz Clb-D (R. Wo??giewicz 1993, s. 26-27).

2

»

o 5cm

-

--W_pobli?u stanowiska znaleziono dwa _fragmenty

ce-ramiki, które z _{du?ym prawdopodobie?stwem} datowa?

mo?na na okres _{wp?ywów rzymskich: jeden} w_odleg?o?ci

ok. 150 mna wschód _{(Ryc. 12), drugi} za? 330 m na zachód

od _{cmentarzyska.}

1-9 4

W?giel drzewny

8 9

inne _szcz?tki ro?linne Ryc. 11. W iel ka K let n_a, Bia?owieski Park _Narodowy.

Cerami-ka znaleziona w warstwie z brukiem kamiennym. W 21 analizowanych próbach w?gla drzewnego

stwierdzo-no _??cznie 34 _wyst?pienia siedmiu _gatunków lub _rodzajów drzew _{(Tab. 3)} i_jedno krzewu _{(nasiono kruszyny}

pospo-litej

-Frangula alnus). W?ród drzew dominowa?a sosna

Rys. H. Olczak

Fig. 11. W iel k a K letn a, Bia?owie?a National Park. Potsherds found in the stone _{paving layer.} Drawn _by H. Olczak

Procentowy udzia? w?ród drzew

Dane _{palinologiczne W?giel drzewny}

Gatunek / _rodzaj Iw. _p.n.e. - IV _{w. n.e.} III - V wiek _n.e.

Sosna Pinus silvestris 29 65

Brzoza BetuZa _sp. 11 9

D?b Quercus sp. 1 9

Grab _Carpinus betuZus 4 6

?wierk Picea abies 17 6

Lipa tiu« cordata 23 3

Jesion Fraxinus exceZsior

-3

Pozosta?e _{gatunki ??cznie} 15

-Tab. 3. _Procentowy udzia? _gatunków lub _rodzajów drzew wdrzewostanie _{wg danych palinologicznych} w_{u?rednionych próbach} z Iw. _p.n.e.

i IV wieku n.e. _(za: M. _{J. D?browski} 1959; M. _{Borowik-D?browska,} M. _{J. D?browski} 1973; oddz. 317 _{Bia?owieskiego} Parku _Narodowego, z zastoso-waniem _{wspó?czynnika korekcji} Rrel-valueZ _pracy F. G. Mitchell, E. Cole ₁₉₉₈₎ oraz w?ród _{prób w?gla drzewnego} ze stanowiska _{archeologicznego}

W iel k a Kletn a, oddz. 345 BPN _(M. Michniewicz 2003). Liczebno?? _{próby w?gla drzewnego:} 34 _wyst?pienia drzew w21 _próbach

Table 3. _Percentage contribution of tree _species or _genera in the tree-stand, based on the _{palynological} data in the _averaged s_ample sfrom

the l"

c. BC and the 4th c. AD (after: M. _{J. D?browski} 1959; M. _{Borowik-D?browska,} M. _{J. D?browski} 1973; compartment 317 ofBia?owie?a National Park, usingthe correction coefficient Rrel-valuefrom F. G. Mitchell, E. Cole 1998), and in the charcoal _samplcs from Wielka Kletna

archaeological site _(compartment 345 ofBNP). Charcoal sample size: 34 occurrences in 21 _analysed s_ample s

siono szczawiu _{polnego (Rumex} acetosella _{L.) (1)} i dwa

fragmenty nieoznaczone.

zwyczajna (22 wyst?pienia, 65%). W _{wi?kszo?ci by?o} to

drewno z _{pni (o ?rednicy} 25-40 _cm) z _{kor?, rzadziej} z

ko-narów i_ga??zi. Wwielu _przypadkach drewno charaktery-zowa?o _{si? wyj?tkowo wysok? liczb? poprzecznych} prze-wodów _?ywicznych i ich _du?ymi rozmiarami. _Niewielk?

domieszk? w?ród _{prób sosny stanowi?y p?dy} drzew

kar-?owatych (przyrosty roczne o szeroko?ci 0,004-0,1 mm).

Stwierdzono _je w _{grobie 4, kryj?cym pochówek}

niemow-l?cia. Kar?owate _{sosny mog?y pochodzi?} z niewielkich

p?atów mszaru, do dzi? _{wyst?puj?cych} w _odleg?o?ci

oko-?o 1-1,5 km od _{badanego cmentarzyska.}

Dyskusja

Cmentarzysko odkryte w oddziale 345A _Puszczy

Bia-?owieskiej zaliczy? mo?na do _{cia?opalnych nekropolii}

kultury wielbarskiej. Przebadany obszar _by? bardzo

ma-?y, co _{pozwala jedynie} na _ogólne oszacowanie wielko?ci

cmentarzyska. Odleg?o?? pomi?dzy zbadanymi skrajnymi

grobami wynosi 18 m, _Zasi?g bruku _kamiennego ??cznie

z obszarem bez kamieni do _grobu 4 mo?na oszacowa?

na 13x24 m, a _wi?c co _najmniej 300 rrr', _Przy za?o?eniu,

?e _{zag?szczenie pochówków} na _{ca?ym tym} obszarze _jest

zbli?one do _{stwierdzonego} na _{zbadanych powierzchniach}

(??cznie 23 nr', co stanowi ok. 8% _ca?o?ci),

cmentarzy-sko w Bia?owieskim Parku _Narodowym mo?e zawiera?

60-70 _grobów. Cho? liczba _znalezionych i _oznaczonych

szcz?tków ro?lin _jest niewielka, zawiera ona - _z

wyj?tkiem

nasion _d?bu

-ro?liny typowe dla terenów _niele?nych:

niskich zaro?li, _??k i _{widnych miejsc} o _{nieustabilizowanej}

ro?linno?ci. Mo?na zatem _wnioskowa?, ?e _podczas

u?yt-kowania _cmentarzysko zlokalizowane _by?o na _?ródle?nej

polanie, otoczonej lasem _mieszanym o _bogatym sk?adzie

gatunkowym (por. tab. _3).

Aby stwierdzi?, czy dominacja sosny wynika?a z _jej

wysokiego udzia?u w_ówczesnych drzewostanach _puszczy,

czy te? ze _{szczególnej selekcji tego gatunku} na _konstrukcje

stosów do _{cia?opalenia,} oszacowano sk?ad _gatunkowy

lasów wokó? _cmentarzyska w _pierwszych wiekach _naszej ery na _podstawie bada? _{palinologicznych (M. J.}

D?brow-ski 1959; M. _{Borowik-D?browska,} M. _{J. D?browski 1973).}

Próby do analiz _{py?kowych pobierane by?y} w _odleg?o?ci

1,5-3,5 km od _badanego stanowiska. _Szacowany udzia?

sosny w drzewostanie w okresie _mi?dzy I stuleciem _p.n.e. a IV wiekiem n.e. _wynosi? ?rednio 29% _{(Tab. 3).} Zatem

wysoka (65%) reprezentacja sosny w?ród w?gli drzewnych

z _{cmentarzyska ?wiadczy} o _{statystycznie istotnej selekcji}

tego gatunku (test G, G == 14,146; P _< 0,001). Badane stanowisko

jest cmentarzyskiem p?askim,

z _{cz??ci? grobów przykrytych} brukiem. _Wszystkie

odkry-te _{groby zaliczy?} mo?na do _pochówków

bezpopielnico-wych, jednak ze _{zró?nicowanym} charakterem

wyposa?e-nia. _Tylko w_{jednym grobie} znaleziono _{naczynia gliniane,}

w _{pozosta?ych wyposa?enie ograniczy?o si?} do

pojedyn-czych ozdób, cz??ci stroju lub _{przedmiotów codziennego}

W 12 _próbach ziemi _pobranych z _{wype?nisk grobów}

stwierdzono _??cznie 10 _{wyst?pie? zw?glonych}

makrosz-cz?tków ro?linnych, w _{tym: okrywy koszyczków} chabra

??kowego (Centaurea jacea L.) (2), pestki ?liwy tarniny

(Prunus spinosa L.) (2), ?o??dzie (2), nasiono rdestówki

powojowatej Fallopia convolvulus _(L.) A. Loeve _(1),