Anna Nasiłowska
Historia i etyka
Teksty Drugie : teoria literatury, krytyka, interpretacja nr 1/2 (73/74), 4-6
Historia i etyka
N ie da się u kryć, hasło „ L ite r a tu r a i e ty k a ” nie b u d z i w e m n ie p r z y ja z n y c h uczuć, a ra czej niesm a k i zn ie c ie rp liw ie n ie . O czyw iście zd a ję sobie sp ra w ę, że u c zu c io w y sto su n ek do te m a tu refleksji nie m ieści się w sta n d a rd a c h u jęć lite r a tu ro z n a w c z y c h . C za sem z d a r z a się, że c zy ta ją c solenną m onografię lub z d y s ta n so w a n ą , fa c h o w ą syn tezę, o p a trzo n ą s e tk a m i p rzy p isó w , czu jem y, że p r z e d m io t r o z w a ż a ń nie je s t a u to r o w i k o m p letn ie obojętny, a n a w e t jesteśm y p e w n i, że m a m y do c zy n ie n ia z ow ocem nie ty l ko b a d a w c ze j sta ra n n o ści i z a w o d o w e j dociekliw ości, ale a u te n ty c z n e j p a sji, j e j p r z e ja w y p o w in n y być je d n a k m ocno tem p ero w a n e p r z e z z w y k łą n a u k o w ą p o w ścią g li w ość. Z r e s z tą są to z w y k łe u czu c ia p o z y ty w n e , od s z a c u n k u dla p is a rza p o a u te n ty c z ny z a c h w y t, a n a w e t p e w n e po czu cie u to żsa m ie n ia . D a ło b y się m o że z n a le ź ć ja k ie ś p r z y k ła d y w y b itn y c h n a u k o w y c h o p ra co w a ń , w któ rych w y c z u w a się p o d k ła d nega cji, n a ty c h m ia s t n a su w a się tu m n ó stw o z n a k o m ity c h d z ie ł h isto ryczn ych o różnych p o tw o rn o ścia ch historii, n apisanych w ła śn ie p o to, by p o ło ż y ć im kres. L ite r a tu r o z n a w c y chyba w o lą p o z y ty w n e u czucia. K to w ie zr e s z tą , c zy m iłości do ob iektu b adań w w ie lu w y p a d k a c h nie m o żn a by u z n a ć z a fu n k c ję w ło żo n eg o tr u d u i pośw ięconego czasu. Z a w s z e o b o w ią zu je je d n a k su ro w a „ w styd liw o ść u c z u ć ”. N a le ż y ona do reguł d yskursu naukow ego.
In a c z e j w krytyce litera ckiej. O w sze m , sporo (a m o że n a w e t w iększo ść) recenzji to teksty n u d n a w e i u c zu cio w o n ija kie. W iele a r ty k u łó w n apisano w y łą c z n ie z p o czu cia o b o w ią zk u i na d o d a te k bez p o lo tu . A le ty m co n a p ra w d ę n a d a je te j d zie d zin ie ton, są w y p o w ie d z i g w a łto w n e , p o tęp ia ją ce lub u w ielb ia ją ce, a n g a żu ją ce osobiście, napisane w yra ziście, z energią i p asją. S ą te ż różne pasje, niektó re ż y w ią się in te le k te m , inne - m a ją źró d ło w p rz e k o n a n ia c h i w yb o ra ch p o lity c z n y c h itd. K r y ty k a nie p o w in n a być ch ło d n a i m u si d o k o n y w a ć w yb o ru . O czyw iście, n ie k tó rzy m a ją in n ą w iz ję w z a je m nych sto su n kó w m ię d zy k r y ty k ą lite ra c k ą a n a u k o w y m lite r a tu r o z n a w s tw e m i chcie liby d o p ro w a d zić do ich u to żsa m ie n ia . J a je d n a k - u p ra w ia ją c oba p o le tk a - d o strze g am p rz e d e w szy s tk im o d m ien n o ść ich ję z y k ó w i fu n k c ji. I w ca le nie je s te m p r z e k o n a na o w y ższo śc i lite r a tu r o z n a w s tw a , choć ła tw o byłoby w y k a z a ć , że p o stęp o w a n ie k r y ty k a często urąga m eto d o lo g iczn ym k a n o n o m i je s t c h o d zen iem na skróty.
K r y ty k a litera cka p o d ejm u je się p o śre d n ic tw a m ię d zy d zie łe m lite ra c k im a d ys ku rsem p u b lic zn y m . W ten sposób w p isu je u tw ó r w historię, k a że m u u c ze stn ic zy ć w a k tu a ln y c h dyskusjach, a n a w e t być stroną w sporach, któ re n a ro d z iły się j u ż p o p o w s ta n iu sam ego d zie ła . W ten sposób lite r a tu ra zo sta je w c ią g n ię ta w orbitę a k tu a l nych d ysku sji i w yb o ró w , u cze stn ic zy w p e w n e j u m o w n e j p r z e s tr z e n i d ysku sji sp o łecz nej. R o zp ro s zo n y sens d z ie ła zo sta je s k o n k r e ty zo w a n y i d la danego m o m e n tu w p e w ie n sposób zd e fin io w a n y .
W la ta ch o siem d ziesią tych o e ty c zn y m w y m ia r z e d zie ła w krytyce litera ckiej m ó w iło się bardzo d u żo . Tak o d c zy ty w a n o tw ó rczo ść Z b ig n ie w a H erb erta , J a n a J ó z e fa S zczep a ń skieg o c zy K o rn e la F ilip o w ic za . P o w o ły w a n o się na u n iw e rsa ln y k o d w a rto śc i i na k u ltu rę śró d ziem n o m o rską , ale nie do końca c h o d ziło o e ty k ę , ra czej 0 p se u d o n im o w a n ie n a jw a żn ie js zy c h p ro b lem ó w i w y b o ró w s t r i c t e p o lity c z n y c h . W sy tu a c ji d w ó ch w y ra ziśc ie p rz e c iw sta w io n y c h sobie stron, trw a ją c y c h w kon flikcie, którego r o z w ią za n ie w y d a w a ło się n ie m o żliw e , etyc zn e „albo - a lb o ” sta ło się bardzo nośnym i w ła śc iw ie je d y n y m m o ż liw y m sposobem ujęcia, a m o ra ln a w y ższ o ść d u m n e j e ty k i n a d historią, c zy li d o m en ą sm u tn y c h konieczności, zg n iły c h k o m p ro m isó w 1 w szystkieg o , co najgorsze, z a k a ż d y m ra zem b yła do u d o w o d n ie n ia . D o g o ryw a ją cy rea ln y ustrój, p o z b a w io n y w sze lk ic h p o d p ó rek id eologicznych, tr w a ł siłą ro zpędu i ła tw o p o d d a n y m ó g ł być tego ty p u krytyce, w k tó r e j a r g u m e n ta m i s ta w a ły się specy fic z n ie in te rp re to w a n e u tw o ry.
S y tu a c ję dzisiejszą , p o p rz e ło m ie , m o żn a by s k w ito w a ć k ró tk o : role się o d w ró ciły, a h isto ria w z ię ła o d w e t na etyce. W szelkie pró b y p o słu g iw a n ia się d a w n y m m oralis- ty c z n y m typem a rg u m e n ta c ji b rz m ią d z iś fa łs z y w ie i o d bijają się c z k a w k ą dem agogii. J e ś li k to k o lw ie k usiłuje w w a r u n k a c h d em o kra cji w p ro sty sposób sp r o w a d z ić w yb o ry p o lity c z n e do e ty k i - d o ko n u je m a n ip u la c ji, co sam o w sobie je s t p o stę p o w a n ie m n a g a n n y m z etycznego p u n k tu w id ze n ia .
N a d o d a te k „ m o r a liz m ” la t o siem d ziesią tych nie p o s łu ż y ł dobrze sa m e j lite r a tu rze. W p o e z ji „ now e ” m u sia ło ro zp o czą ć się o d w y ra ziste g o z a p r ze c ze n ia w obec d a w n e j d e k la r a ty w n o śc i - ogłosił to p r z e d la ty M a r c in S w ie tlic k i. A in terp reta cje etyc zn e
Wstęp
- je ś li tr w a ją do d ziś, są ra czej sygnałem a n a ch ro n iczn o ści d z ie ła i tru d n o ści z jego w p isa n ie m w sia tk ę obecnie rysujących się n a p ięć ideow ych. I chyba lepiej p o r z u c ić m o ra listyczn e sko ja rzen ia n iż p ró b o w a ć ich rein terp reta cji. S fe r a w yb o ró w u J a n a J ó z e fa S zc ze p a ń sk ie g o je s t b a rd ziej s k o m p lik o w a n a n iż proste „ ta k - n ie ”, a K o rn e l F ilip o w ic z za m ia s t r o z w ią z a ń i w s k a z ó w e k , często p o d su w a c z y te ln ik o w i za g a d k i nie do ro z w ią za n ia . O b a w ia m się je d n a k , że „ m o ra listy c z n e ” p rz y p isa n ie m ocno c ią ży n a d dorobkiem obu p is a rzy i n ie ła tw o to zm ie n ić .
Ta p rzy g o d a ję z y k a p o lskiej k r y ty k i litera ckiej, k tó r ą za p isu ję tu „ku p r z e s tr o d z e ”, niczego je d n a k nie ro zstrzyg a w d zie d zin ie p o w a ż n e j, lite r a tu r o z n a w c z e j refleksji. Tem at je s t j e j g o d zie n ...
An na N A S IŁ O W S K A
