TADEUSZ PASZKO
W P Ł Y W K O N K U R E N C Y JN Y C H O D D Z IA Ł Y W A Ń
Cr3+ i Cu2+ z Cd2+, C o2+, N i2+, Pb2+ lub Z n2+
N A W IE L K O ŚĆ ICH SORPCJI O R A Z D ESO R PC JI
W GLEBIE
INFLUENCE OF COMPETITIVE INTERACTIONS
OF Cr3+A N D Cu2+ WITH Cd2+, Co2\ N i2+, Pb2+ OR Zn2+ ON
THE VOLUM E OF THEIR SORPTION A N D DESORPTION
IN A SOIL
Katedra Chemii, Akademia Rolnicza w Lublinie
Abstract'. The aim o f the study w as to determ ine the effect o f com petition betw een selected
heavy metal cations on range o f their non-specific and specific sorption. The m ono-com ponent CrCl3 or CuCl2, tw o-com ponent CrCl3 and CuCl2 and three component solutions CrCl3, CuCl2 and CdCl2, C oCl2, N iC l2, P b (N 0 3)2 or ZnCl2 were introduced into the colum ns with sam ples from the Ap horizon o f A lbic Luvisols. Desorption with 0.05 mol • dm-3 solution o f CaCl2 w as the method chosen to evaluate the range o f non-specific sorption. In comparison with the one-com ponent system s, in tw o-com ponent set a significant decrease o f both non-specific and sp ecific sorp tion o f Cr3+ and Cu2+ appeared. In the three-com ponent sets both kinds o f sorption o f these ions were limited most effectively by Pb2+ and in small degree by Cd2+, C o2+, N i2+ and Zn2+ cation s.
Słow a k lu czo w e: gleba, chrom, m iedź, sorpcja konkurencyjna, desorpcja. K ey words: soil, chromium, copper, com petitive sorption, desorption.
WSTĘP
Jednym z problemów współczesnej cywilizacji jest gromadzenie się nadmiernych ilości metali ciężkich w powierzchniowych warstwach gleby. Niezbędne są więc badania nad mechanizmami procesów sorpcji i uwalniania jonów metali ciężkich, decydujących o ich retencji w glebie i biodostępności dla roślin [McBride 1994; Scheidegger, Sparks
Istotna jest m.in. znajomość wpływu konkurencji pomiędzy jonami metali ciężkich do centrów sorpcyjnych gleby na wielkość ich sorpcji oraz mobilność [Jin i in. 1996; Gambuś 1998]. Badania procesów konkurencyjnej sorpcji metali ciężkich prowadzone są od szeregu lat, mimo to ilość prac z tej tematyki jest niewielka [Basta, Tabatabai 1992]. Christensen [1987] badał konkurencyjne oddziaływania Cd2+ w układach z Ni2+, Co2+ i Zn2+ oraz Cr3+, Cu2+ i Pb2+. Stwierdził, że sorpcja Cd2+ była ograniczona w obu przypadkach. Basta i Tabatabai [1992] zaobserwowali wzrost konkurencji pomiędzy jonami metali ciężkich wraz ze wzrostem wartości pH oraz dużą zgodność otrzymanego szeregu powinowactwa metali do gleb z kolejnością opartą na teorii twardych i miękkich kwasów i zasad. Chen i in. [1992] badając konkurencyjną adsorpcję z roztworów binarnych wykazali znaczne obniżenie adsorpcji Cd2+ w obecności Pb2+ lub Cu2+ i nieznaczne adsorpcji Pb2+ lub Cu2+ w obecności Cd2+. Adsorpcja Pb2+ była istotnie ograniczana przez Cu2+, przy niewielkim obniżeniu adsorpcji Cu2+ przez Pb2+. Gorlach i Gambuś [1992] stwierdzili obniżenie adsorpcji Cd2+, Cu2+, N i2+, Pb2+ i Zn2+ po ich wspólnym wprowadzeniu do gleby oraz wzrost dostępności Cd, Ni i Zn dla roślin. Przeprowadzone przez Bibaka [1997] badania sorpcji Cu2+, N i2+ i Zn2+ w jedno-, dwu- i trójskładnikowych układach wykazały znaczne obniżenie sorpcji Ni2+ i Zn2+ i niewielkie Cu2+. Rimmer i Luo [ 1996] stwierdzili duży wpływ Cu2+ na adsorpcję Zn2+, powodujący ograniczenie adsorpcji i zwiększenie ilości frakcji dostępnej dla roślin - ulegającej ekstrakcji w 0,05 mol • dm-3 CaCl2; natomiast wpływ Cd2+ i Pb2“" na adsorpcję Zn2+był niewielki. Gąszczyk i Muszyński [1999] oraz Gąszczyk i in. [2002] zaobserwowali w układach dwuskładnikowych wyraźne ograniczenie sorpcji Cr3+ przez Pb2+ oraz Co2+, N i2+, Zn2+i Cd2+ przez Cr3+, a w układach trójskładnikowych wpływ kationów Cu2+ i Cr3+ na obniżenie sorpcji Cd2+ oraz Cu2+ i Cr3+ na obniżenie sorpcji N i2+.
Ponieważ problematyka sorpcji konkurencyjnej nie została dostatecznie poznana i jest mało doniesień dotyczących Cr3+, podjęto badania dotyczące tych zagadnień
[Paszko 2001a, b]; część z nich prezentuje niniejsza praca.
Celem badań przeprowadzonych w materiale glebowym pochodzącym z gleby płowej wytworzonej z piasku gliniastego (Albie Luvisols) było określenie wpływu konkuren cyjnych oddziaływań na wielkość sorpcji kationów metali ciężkich w trójskładnikowych układach Cr3+, Cu2+ i Cd2\ Co2+, Ni2+, Pb2+ lub Zn2+, w odniesieniu do doświadczeń w układach dwu- i jednoskładnikowych oraz określenie ich podatności na desorpcję roztworem CaCl2o stężeniu 0,05 mol • drrr3.
MATERIAŁ I METODY
Do badań wybrano materiał glebowy pobrany z poziomu Ap gleby płowej wytworzonej z piasku gliniastego (Albie Luvisols); ten typ gleb zajmuje w Polsce ok. 30% powierzchni. Próbki gleby wysuszono na powietrzu, przesiano przez sito o średnicy oczek 1 mm i uśred niono. Podstawowe właściwości fizykochemiczne materiału glebowego były następujące: zawartość frakcji ф< 0,02 m m - 10% ,pHwKClostężeniu 1 m o l-d n r3- 3,9, powierzchnia właściwa (całkowita) oznaczona metodą adsorpcji pary wodnej - 8,67 m2 • g-1, zawartość С or^ oznaczona metodą Tiurina - 7,2 g • kg-1, suma zasadowych kationów wymiennych oznaczona metodą Kappena - 8,0 mmol(+) • kg-1, kwasowość hydrolityczna oznaczona
metodą Kappena - 33,4 mmol(+) • k g '1, całkowita zawartość Cr - 9,9 mg • kg"1, całkowita zawartość Cu - 3,0 mg • kg-1, całkowita zawartość Fe - 8,73 g • k g '1, całkowita zawartość Mn - 0,12 g • kg“'. Całkowite zawartości metali ciężkich oznaczono m etodą FAAS po uprzednim trawieniu na gorąco w stężonym H N 0 3 i HC103 (3:1).
W kolumnie umieszczano 100 g materiału glebowego i wypełniano przestrzeń międzyziamową wprowadzając od dołu z prędkością 1,5 cm3 • m in'1 wodę dejonizowaną o przewodności właściwej 10 ^S-cm '1. Następnie, ze stałą prędkością 4 cm3 • m in-1 (utrzymywaną do końca doświadczenia), wkraplano 140 cm3 jednoskładnikowego roztw oru C rC l3 lub C uC l2 (o stężeniu odpow iednio 0,033 i 0,05 mol • dm 3), dwuskładnikowego CrCl3 i CuCl2 (stężenia wynosiły 0,016 i 0,025 mol • dm-3), albo roztworów trójskładnikowych CrCl3, CuCl2 i CdCl2, CoCl2, NiCl2, Pb(N 03)2lub ZnCl2 (o stężeniach 0,0111,0,0166 i 0,0166 mol • dm"3). W każdym doświadczeniu do kolumny wprowadzano 14 mmol(+) kationów metali ciężkich - ilość nadmiarową w stosunku do całkowitej pojemności soipcyjnej użytego materiału glebowego (41,4 mmol(+) • kg"1 - suma zasadowych kationów wymiennych i kwasowości hydrolitycznej). Następnie przemywano kolumny 140 cm 3 wody dejonizowanej, po czym, w celu desorpcji zasorbowanych niespecyficznie kationów metali ciężkich [Bogacz 1996; McLaren, Crawford 1973], przepuszczano 320 cm3 roztworu CaCl2o stężeniu 0,05 mol • d n r3. Ostatnią operacją była desorpcja frakcji zasorbowanych specyficznie [Bogacz 1996] 200 cm3 roztworu kwasu azotowego(V) i kwasu chlorowodorowego o stężeniu każdego z nich 1 mol • dm '3.
Ponieważ roztwór H N 0 3 i HC1 powodował częściową desorpcję także metali naturalnie zawartych w materiale glebowym, w osobnym doświadczeniu przez kolumnę przepuszczono 200 cm3 tego roztworu i oznaczono metale w wycieku. Roztwór pow odow ał desorpcję 0,027 m m ol(+) • kg"1 Cr3'r i 0,034 m m ol(+) • kg"1 Cu2+. Przedstawione w pracy zawartości metali ciężkich, oznaczone w wycieku roztworu kwasów, zostały pomniejszone o te ilości. Każde z doświadczeń przeprowadzano w dwóch powtórzeniach.
Metale oznaczano metodą płomieniowej absorpcyjnej spektrofotometrii atomowej (FAAS). Pomiary odczynu roztworów metali ciężkich wykonano pH-metrem CP-315. Wyniki poddano analizie statystycznej korzystając z programu Statgraphics Plus V. 3.1.
WYNIKI I DYSKUSJA
Analizując przedstawione na rysunku 1 zawartości Cr3+ i Cu2ł po procesie elucji wodą można stwierdzić, że w układach jednoskładnikowych sorpcja jonów każdego metalu była większa niż w układzie dwuskładnikowym, a ta większa niż w układach trójskładnikowych. W układzie dwuskładnikowym kationy Cr3+ w nieco większym stopniu ograniczały sorpcję Cu2+ niż Cu2+ sorpcję Cr3+. W układach trójskładnikowych istotnie najmniejsza sorpcja Cr3+ i Cu2+ miała miejsce w obecności Pb2+.
Z analizy regresji wielorakiej wynika, że wielkość całkowitej, niespecyficznej i specyficznej sorpcji Cr3+ i Cu2+ w materiale glebowym była uzależniona od wielkości sorpcji jonów innych metali ciężkich (tab. 1). Zwracająuwagę w szczególności wysokie
C u 2* C r3* C u 2* C r3ł C u 2, C r3‘ C o 2* C u 2* C r3* C d 2* C u 2* C r3* Ni2* C u 2* C r3* Z n2* C u 2* C r3* P b 2* pH 4 .0 2.3 2.6 2.9 3.0 2.9 3.0 3.1
R Y S U N E K 1. Z a w a rto ść m etali c ię ż k ic h w m ateriale g le b o w y m p o p r o c e sie elu cji w odą: □ frakcja u leg a ją ca d esorpcji ro ztw o rem C a C l0 (oraz % d eso r p c ji), ^ n iezd eso rb o w a n a p o z o sta ło ść . W dolnej c z ę ś c i - pH ro ztw o ró w ; słu p k i - n a jw ię k sz e isto tn e ró żn ice dla sorpcji c a łk o w itej i sp e c y fic z n e j przy p o z io m ie u fn o śc i 95% (test T u k ey a )
F IG U R E 1. H e a v y m etal co n ten ts in so il m aterial after elu tio n w ith w a t e r O fraction d eso rb ed w ith the
CaCl^ so lu tio n (and d eso r p tio n in % ), E3 n on d esorbed rem nants; in the lo w e r part - pH o f the
so lu tio n s; the p o sts - h o n e stly sig n ific a n t d iffe r e n c e s for the total and sp e c ific sorption at c o n fid e n c e le v e l 95% (T u k e y ’s test)
wartości R2 oraz poziomy istotności dla sorpcji niespecyficznej - wpływ konkurencji na wielkość sorpcji niespecyficznej Cr3+ i Cu2+jest tu ewidentny. Niższe wartości R2 przy m niejszych poziom ach istotności (ale > 99%) dla sorpcji specyficznej są spowodowane prawdopodobnie niewielką sorpcjąjonów Co2+, Cd2+, Ni2+ i Zn2+, zbliżoną ilościowo do tej części ich naturalnych zawartości w glebie, która jest podatna na desorpcję roztworem H N 0 3 i HC1, co spowodowało większy błąd oznaczenia. Wyko nana analiza wariancji (rys. 1) również potwierdziła istnienie istotnych różnic wielkości sorpcji Cr3+ i Cu2+ w poszczególnych układach. Nie stwierdzono natomiast zależności pomiędzy wielkością sorpcji kationów tych metali a wartościami pH użytych do badań roztworów; przyczyną był prawdopodobnie wąski zakres tych wartości w badanych układach.
Sorpcja specyficzna jonów chromu (Cr3+) w układzie jednoskładnikowym wyniosła 3,19 mmol(+) • kg-1 (HSDQ05 = 0,34), w układzie dwuskładnikowym 2,28 mmol(+) • kg-1; w układach trójskładnikowych mieściła się w zakresie 0,97-1,86 mmol(+) • kg-1. Sorpcja specyficzna Cu2+ w układzie jednoskładnikowym wyniosła 3,61 mmol(+) • kg" 1 (HSD = 0,10), w dwuskładnikowym 2,01 mmol(+) • kg-1, w układach trójskład nikowych w zakresie 1,06-1,67 mmol(+) * kg"1.
TABELA 1. Zależność całkowitej (Slol), niespecyficznej (Snxp) lub specyficznej (5 ) soфcji Cr3* i Cu2+ [mmol(+) • kg'1] od sorpcji kationów innych metali SMe [mmol(+) • kg4 ]
TABLE 1. Dependence o f total (5/o/), non-specific (Snsf) or specific (Ssf) 80ф 1юп o f Cr3" and Cu2+ [mmol(+) ■ kg"1] from Бофйоп o f the other metal cations S Uc [mmol(+) • kg 1 ]
Model p (\) P c.t2) r . . . . . p (3) У Me R2 + "L u 5 . = 10,19-0,77*5 lo t-C r ’ ’ lot-C u-0 ,6 2 * 5 „’ tot-M e 5 nsp-C r = 7,05-0,75*5 7 7 nsp-C u r -0 ,8 3 * 5 7 nsp-M e„ 5 sp-C r = 3,19-0,83*5 r -0 ,3 4 * 5 „’ 1 sp-C u 7 sp-M e 0,0000 0,0000 0,0002 0,0001 0,0000 0,0032 0,0005 0,0000 0,0313 96,96% 98,92% 86,22% Cu2+ 5 loi-C u= 12,92-1,25*5 , . -0 ,7 9 * 5 , „7 ’ tot-C r 7 tot-M c
S nsp-C u = 9,39-1,32*5 7 nsp-C r r -1 ,1 0 * 5 7 nsp-M cu S r = 3,50-1,02*5 r -0 ,3 7 * 5 „sp-C u 7 7 sp-C r 7 sp-M e 0,0000 0,0000 0,0003 0,0001 0,0000 0,0032 0,0005 0,0000 0,0350 96,92% 98,92% 85,64% i
Wartościp (l), p Cu(2) i p Me0) dotyczą catego równania lub jego odpowiednich członów Values o f p(1), p Cu{1) and p Me{3) relate to the whole equation or to its corresponding terms
Oba kationy były sorbowane specyficznie w ilościach dużo większych od ich naturalnych zawartości w materiale glebowym: Cr3* - 0,57 mmol(+) • kg-1, Cu2+ - 0,09 mmol(+) • kg"1. Sumy ilości kationów Cr34" i Cu2+ zasorbowanych specyficznie (uważanych za mało mobilne i jedynie potencjalnie dostępne dla roślin [McBride 1994]) i ich naturalnych zawartości w materiale glebowym dobrze korespondują z zawartościami dopuszczalnymi w wierzchniej warstwie gleb uprawnych (10-100 mg • kg-1 dla Cr i 25-75 mg • kg-1 dla Cu [Gorlach, Gambuś 2000], tj. odpowiednio 0,58-5,77 mmol(+) • kg-1 i 0,79-2,36 mmol(+) ■ kg-1). Z przeprowadzonych doświadczeń wynika, że w wyniku oddziaływań konkurencyjnych z jonami innych metali ciężkich sorpcja specyficzna Cr3-" i Cu2+ w układach wieloskładnikowych może ulec ponad 3-krotnemu obniżeniu. Jednak wysokie wartości sorpcji specyficznej obu jonów świadczą o tym, że mogą być sorbowane niespecyficznie w większych ilościach (tym samym staną się łatwo dostępne dla roślin [Rimmer, Luo 1996]) tylko w glebie silnie zanieczyszczonej.
Sorpcja Pb2", Cr3_r i Cu2+ w obecności kationów o małym powinowactwie (Zn2+, N i2+, Cd2+, Co2+) powodowała wypieranie tych ostatnich ze specyficznych centrów aktywnych [Paszko 2000 a, b]. W przedstawionych badaniach sorpcja specyficzna tych kationów była następująca: Zn2+ - 0 mmol(+) • k g '1, Co2+ - 0,02 mmol(+) • kg"'1, N i2+ - 0,05 mmol(+) • kg-1, Cd - 0,03 mmol(+) • kg"1. Na tej podstawie można przypuszczać, że w glebie zawierającej większe ilości Cu2+ i Cr3+ dostępność dla roślin kationów o małym powinowactwie może być duża. Wzrost fitotoksyczności i fitoprzys- wajalności jonów metali ciężkich po ich sorpcji z roztworów wieloskładnikowych został wykazany wcześniej przez Gorlacha i Gambusia [1992]. Istnieją również badania, których wyniki wskazują, że w glebach o podwyższonych zawartościach metali ciężkich dostęp ność dla roślin jonów metali ciężkich o małym powinowactwie do gleby jest większa niż jonów o powinowactwie dużym [Dębska-Kalinowska i in. 1999; Gorlach, Gambuś
Z przeprowadzonych doświadczeń wynika, że jony Cr3+ ograniczały specyficzną i niespecyficzną sorpcję jonów Cu2+, jak też odwrotnie. Efektywność wpływu trzeciego jonu na wielkość sorpcji Cr3"- i Cu2+ w układach trójskładnikowych przedstawiona została w zestawieniu:
Cr3+ Pb2+ > Co2+ = Cd2+ > N i2+ = Zn2+ Cu2+ Pb2+ > Ni2+ > Zn2+ = Cd2+ > Co2+
Na podstawie wyrażonej w mmol(+) sorpcji w trójskładnikowych układach (rys. 1) otrzymano szeregi powinowactwa jonów metali ciężkich:
Cu2+> Cr3+> Co2+ Cu2+> Cr3+> Cd2+ Cu2+= Cr3+> Ni2+ Cu2+> Cr3+> Zn2+ Pb2+> Cu2+= Cr3+.
Są one podobne do otrzymanych w tym samym materiale glebowym przez Gąsz- czyka i Muszyńskiego [1999] oraz Gąszczyka i in. [2002]. Kolejność nie jest zgodna z sekwencją przy przyjęciu za kryterium wartości pK ich pierwszych stałych hydrolizy, co często obserwowano w innych badaniach [Elliot i in. 1986; Gambuś 1998]. Otrzymane szeregi różnią się również od kolejności otrzymanej na podstawie wyliczonych przez Misono i in. [1967] wartości parametrów Y teorii twardych i miękkich kwasów i zasad (HSAB). Prawdopodobną przyczyną jest porównywanie ze sobą kationów o różnych ładunkach [Sullivan 1977]; sekwencje powinowactwa dla kationów dwuwartościowych są bowiem zgodne z kolejnością opartą na wartościach pK.
WNIOSKI
1. Konkurencja do centrów sorpcyjnych pomiędzy jonami metali ciężkich miała wpływ na sorpcję Cr3+ i Cu2+. Zarówno sorpcja niespecyficzna, jak i specyficzna uległa w wyniku oddziaływań konkurencyjnych istotnemu obniżeniu. W układzie dwuskładni kowym kationy Cr3+ w nieco większym stopniu wpływały na sorpcję Cu2+ niż Cu2+ na sorpcję Cr3+. W układach trójskładnikowych duży wpływ na sorpcję Cr3+ i Cu2+ miały kationy Pb2+, niewielki - kationy Zn2+, Ni2+, Co2+ i Cd2+.
2. Desorpcja kationów Zn2+, N i2+, Co2+ i Cd2+ przy użyciu roztworu CaCl2 o stężeniu 0,05 mol • dm-3 wykazała, że kationy te w obecności Cr3+ i Cu2+ były sorbowane głównie w niespecyficznych centrach aktywnych.
LITERATURA
BASTA N.T., TABATABAI M .A. 1992: Effect o f cropping system s on adsorption o f metals by soils: III. Competitive adsorption. Soil Sei. 153: 3 3 1 -3 3 7 .
B IB A K A. 1997: Competitive sorption o f copper, nickel, and zinc by an O xisol. Commun. Soil
Sei. P lant Anal. 28: 9 2 7 -9 3 7 .
BOGACZ W. 1996: Badania nad formami mikroelem entów w glebach B elgii. C z .l. Procedura frakcjonowania metali w glebach. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 434: 1011-1 0 1 5 .
CHEN C.T., LEE D.Y., HOUNG K.H. 1992: Competitive adsorption o f Cd, Cu and Pb by acid soils.
CHRISTENSEN Т.Н. 1987: Cadmium soil sorption at low concentrations: V. Evidence o f com pe tition by other heavy metals. Water A ir Soil Pollut. 34: 2 9 3 -3 0 3 .
D ĘBSK A -K ALIN O W SK A Z., LEW ICKA E., KW ASOW SKI W. 1999: Zawartość metali ciężkich w glebie i w roślinach łąkow ych rosnących w różnej odległości od arterii komunikacyjnych.
Ochr. Środ. Zas. Nat. 18: 3 5 7 -3 6 3 .
ELLIOT H.A., LIBERATI M.R., HU A NG C.R 1986: Com petitive adsorption o f heavy metals by soils. J . Environ. Qual. 15: 2 1 5 -2 1 9 .
G A M B U Ś F. 1998: The influence o f soil reaction on solubility o f heavy metals in soil and their availability to plants. Zesz. Probl. Post. N auk Roln. 456: 7 1 -8 1 .
GĄSZCZYK R., M U SZY ŃSK I R 1999: Sorpcja konkurencyjna kationów chromu (III) w glebach mineralnych. Ochr. Środ. Zas. Nat. 18: 3 3 9 -3 4 6 .
G ĄSZCZYK R., M USZY ŃSK I P., SZEREMETA J. 2002: W pływ kationów Cr3^ i N i3+ na równo w agi jon ow e Cd2+ i Cu2+ w kom pleksie sorpcyjnym gleb mineralnych. Zesz. P robl. Post.
N auk Roln. 482: 165-171.
GORLACH E., G A M B U Ś F. 1992: A study o f the effect o f sorption and desorption o f selected heavy metals in soils on their uptake by plants. Zesz. Probl. Post. N auk Roln. 398: 4 7 -5 2 . GORLACH E., G A M BU Ś F. 2000: Potencjalnie toksyczne pierwiastki śladow e w glebach (nad
miar, szkodliw ość i przeciwdziałanie). Zesz. Probl. Post. N auk Roln. 472: 2 7 5 -2 9 6 .
INDEK A L., K A R AC ZU N Z.M. 1996: Zawartość chromu, kadmu i ołow iu w glebie oraz w korze niach i liściach buraka pastewnego w strefie oddziaływania M azow ieckich Zakładów Rafi neryjnych i Petrochem icznych w Płocku. Zesz. Probl. Post. N auk Roln. 434: 8 9 5 -9 0 0 . JIN X ., BAILEY G.W., YU Y.S., LYNCH A.T. 1996: Kinetics o f single and multiple ion sorption
processes on humic substances. Soil Sei. 161(8): 5 0 9 -5 2 0 .
M cBRIDE M .B. 1994: Environmental chemistry o f soils. Oxford University Press, N ew York, Oxford.
M cLAR EN R.G., CRAW FORD D.V. 1973 : Studies on soil copper. I The fractionation o f copper in soils. J. Soil Sei. 24: 1 7 2-181.
M ISO NO M., EITCHIRO OCHIAI, Y ASU K A ZU SAITO, YUK IO Y O N E D A 1967: A new dual parameter sca le for the strength o f L ew is acids and bases w ith the evaluation o f their softness. J. Inorg. Nucl. Chem. 29: 2 6 8 5 -2 6 9 1 .
PASZKO T. 2001a: Effect o f interactions betw een Cu2+, N i2+ and Pb2+, Cr3+, Zn2+, C o2+ or Cd2+ cations on their sorption and m obility in grey-brown podzolic soils. Pol. J. Soil Sei. 34(2): 4 9 -5 8 .
PASZKO T. 2001b: Influence o f interactions between Cu2\ Zn2+ and Pb2\ Cr3+, N i2+, С о2'" or Cd2+ cations on their sorption and desorption in grey-brown podzolic soils. Pol. J. Soil Sei. 34(1): 17-24.
RIMMER D.L., LUO Y. 1996: Zn-Cu interaction affecting Zn adsorption and plant availability in a metal-contaminated soil. P edosph ere 6: 3 3 5 -3 3 9 .
SCHEIDEGGER A .M ., SPARKS D.L. 1996: A critical assessm ent o f sorption-desorption m echa nisms at the soil mineral/water interface. S oil Sei. 161(12): 8 1 3 -8 3 1 .
SULLIVAN P.J. 1977: The principle o f hard and soft acids and bases as applied to exchangeable cation selectivity in soils. S oil Sei. 124: 1 17-121.
D r T adeusz P a szk o
K a te d r a C hem ii, A k a d em ia R o ln icza w L u b lin ie 2 0 -0 3 3 Lublin, ul. A k a d em ick a 15
