Jacek Wilamowski
Wrzesień 1939 r. w zbiorach
Muzeum Ziemi Zakrzeńskiej w
Mławie
Niepodległość i Pamięć 6/2 (15), 335-338
„ N ie p o d le g ło ś ć i P am ięć" N r 15, 1 9 9 9
J a c e k W ila m o w s k i
Wrzesień 1939 r. w zbiorach
Muzeum Ziemi Zawkrzeńskiej w Mławie
W zbiorach M uzeum Ziemi Zawkrzeńskiej w M ławie znajduje się duża ilość muzealiów odnoszących się do W rześnia 1939 r. Część z nich bezpośrednio do tyczy działań bojowych w kampanii wrześniowej. Wiele innych związanych jest jesz c ze z przedw ojennym i dziejam i jed no stek W ojska Polskiego, z losam i po
szczególnych żołnierzy, p odoficerów i oficerów . Znajdziem y rów nież i takie m uzealia, które dotyczą dalszych losów uczestników kam panii w rześniow ej. Ważne miejsce wśród tych ostatnich zabytków zajm ują pamiątki z oflagów. Zgro m adzone m uzealia obejm ują: broń, um undurow anie, oporządzenie, odznacze nia, odznaki, dokumenty, fotografie, korespondencję, druki i różnego rodzaju pam iątki historyczne.
Zrozumiałe same przez się je s t to, że w zbiorach muzeum m ławskiego zgro m adzono najw ięcej m uzealiów związanych z 20 D yw izją Piechoty dow odzoną przez pułkow nika A ndrzeja W ilhelm a Liszkę - Lawicza. To przecież tw orzące przede wszystkim tę dywizję oddziały, a mianowicie: 78 pułk piechoty z Barano wicz, 79 i 80 pułki piechoty ze Słonima oraz 20 pułk artylerii lekkiej z Prużany i Baranowicz, walczyły od 1 w rześnia 1939 r. w trzydniowej bitw ie pod M ławą, broniąc pozycji m ławskiej i pozycji rzęgnow skiej. N a stałej ekspozycji histo rycznej w Muzeum Ziemi Zawkrzeńskiej wrześniowej bitwie pod M ław ą przypa dło poczesne miejsce.
W skład Arm ii „M odlin” dow odzonej przez generała brygady Em ila Prze- drzym irskiego-K rukow icza i broniącej M azow sza Północnego w chodziły obok 20 Dywizji Piechoty również 8 Dywizja Piechoty, Mazowiecka Brygada Kawale rii i Nowogródzka Brygada Kawalerii. Stąd też w zbiorach mławskich najliczniej rep rezen to w ane są m uzealia dotyczące oddziałów należących do tych wyżej w spom nianych trzech jednostek taktycznych.
Sądzę, że prezentując bliżej zbiory mławskie odnoszące się do W rześnia 1939 r. należy dokonać wyboru. Trzeba pominąć te przedmioty, wprawdzie niezbędne w m uzealnej prezentacji czasu wrześniowych bojów, ale spotykane w w ielu zbio rach muzealnych i to bardzo często o wiele liczniej, bogaciej, różnorodniej niż w regionalnej placówce muzealnej w Mławie. Stąd nie wspomnę o tych egzem pla rzach broni strzeleckiej, szabel, bagnetów , um undurow ania i oporządzenia ze zbiorów mławskich, jeżeli będą typowe dla tego okresu i licznie reprezentowane
336 J a c e k W ilam ow ski
w zbiorach m uzealnych oraz pozbawione udokum entowanych powiązań z czy imś indywidualnym lub zbiorowym losem. Jednym z przykładów m ogą tu być hełm y polskie wzór 1931. N ie pominę zaś m uzealiów o charakterze jed n ostko wym i m uzealiów rzadziej spotykanych w zbiorach, ja k i też tych przedmiotów, które kiedyś mogły być wytwarzane nawet masowo, ale w zbiorze są muzealiami związanym i z konkretnym i ludźmi.
Jednym z cenniejszych zabytków je s t orzeł z drzew ca sztandaru 80 pułku piechoty. Wykonany z mosiądzu srebrzonego pełnoplastyczny orzeł według wzoru z 1919 r. siedzi na puszce z numerem pułku. Jest to orzeł ze sztandaru ufundowa nego w 1923 r. przez kom itet złożony z przedstaw icieli ziemi nowogródzkiej z ówczesnym w ojew odą nowogródzkim W ładysław em Raczkiewiczem na czele.
Kampanię w rześniow ą 80 pułk piechoty rozpoczął walcząc pod M ław ą a za kończył udziałem w obronie Warszawy (odcinek „Praga-Północ”). Od odw rotu spod Mławy sztandarem opiekował się kapitan Julian Otto. W czasie kapitulacji stolicy sztandar został zakopany w ziem i. Po w ojnie z zakopanego sztandaru zachowały się tylko orzeł i gwoździe pamiątkowe z drzewca. W 1962 r. na dru gim zjeździe uczestników bitwy pod M ławą przekazano metalowe szczątki sztan daru Ryszardowi Juszkiew iczow i, ówczesnem u prezesowi Towarzystwa Przyja ciół Ziemi M ławskiej i późniejszemu historykowi bitwy pod Mławą. Ofiarodaw c ą był K azim ierz O rzechow ski, który w 1939 r. w stopniu porucznika był do wódcą 8 kompanii w 80 pułku piechoty. W krótce orzeł i 24 gwoździe pamiątko we znalazły się w zbiorach muzeum w Mławie.
Krócej od orła z drzewca sztandaru znajdowały się w ziemi przedmioty nale żące do żołnierzy polskich, którzy polegli w bitwie pod Mławą. Ekshumację prze prowadzono jeszcze w pierwszym okresie okupacji i podczas przenoszenia ciał z rozproszonych na polu walki mogił na cmentarze kościelne znaleziono przy po ległych znaczki identyfikacyjne, dokumenty, fotografie, listy, notesiki i różnego rodzaju drobne przedmioty. Te wyw ołujące wzruszenie pamiątki po trzydziestu kilku żołnierzach trafiły po wojnie do zbiorów muzeum.
Po wojnie w lasach w okolicach Białut w gminie Iłowo znaleziono ciężki kara bin maszynowy „Hotchkiss” wzór 1925. W tę broń produkcji francuskiej uzbro jon e były w okresie międzywojennym polskie tankietki rozpoznawcze TK i TKS
oraz samochody pancerne wzór 1929 i wzór 1934.
Wiele pamiątek do zbiorów muzeum w M ławie przekazali w darze sami żoł nierze W rześnia 1939 r., często podczas zjazdów kombatanckich, które od końca lat pięćdziesiątych odbyw ały się w M ław ie. Przykładem tego może być nara m iennik pułkow nika Stanisław a Fedorczyka, dowódcy 80 pp - dar uczestników zjazdu kombatanckiego w 1974 r. Inne trafiły do zbiorów dzięki rodzinom uczest ników walk pod Mławą. Rozkaz dzienny 79 pp nr 136 z 29 września 1939 r. - to dar Kam ili Pęskiej, w dow y po kapitanie Franciszku Adam ie Pęskim , oficerze łączności w 79 pułku. Przekazała go w raz z fotografiam i i listem pisanym do m ęża przebyw ającego w oflagu W oldenberg.
W ieloletnia polityka i praktyka zakupu muzealiów do zbiorów Muzeum Ziemi Zawkrzeńskiej uwzględniała zawsze obiekty związane z Wojskiem Polskim Dru giej Rzeczypospolitej i z kam panią w rześniową. N iekoniecznie m usiały być to przedmioty mające ściśle znaczenie bojowe lub wyrażające, symbolizujące wznio
W rzesień 1 9 3 9 roku w zb io ra c h M uzeum Z iem i Z a w k rzeń sk iej w M ła w ie 337
słe wartości żołnierskie. Ważne były i takie prozaiczne przedmioty, jak na przy kład chochla z kuchni wojskowej wyprodukowana w 1937 r. Zakupy z ostatnie go czasu uwzględniały przede wszystkim polską amunicję bojow ą do broni m a szynow ej, przeciw pancernej, granatników , arm at i haubic z okresu kam panii wrześniowej. Stąd właśnie naboje, pociski, łuski, zapalnik i zapłonniki. Kupiono też skrzynię na trzy pociski do 100 mm haubicy polskiej. Te zakupione w ostat nim czasie m uzealia pozw olą na dość szeroką prezentację am unicji bojowej - nieodzow nego czynnika na każdym polu walki.
W zbiorach m alarstwa współczesnego w M uzeum Ziemi Zawkrzeńskiej zna leźć m ożna prace poświęcone bitwie pod M ławą. Przedstaw iają przede w szyst kim um ocnienia pozycji m ławskiej. Jednym z twórców obrazów jest Sergiusz Grudkowski, we wrześniu 1939 r. plutonowy podchorąży w 20 Dywizji Piechoty.
M uzeum Ziemi Zawkrzeńskiej w M ław ie utrzym uje kontakty z żołnierzam i W rześnia. Jest jednym ze współorganizatorów i w spółgospodarzy tradycyjnych zjazdów kom batanckich. N a ścianach k latk i schodow ej w b u dynku m uzeum w m urow ano 17 kam iennych lub m etalow ych tablic pam iątkow ych pośw ięco nych poszczególnym oddziałom Armii „M odlin” broniącej M azowsza Północne go. W iększość tych tablic pochodzi z lat siedemdziesiątych. To właśnie bohatero wie Września uznali, źe M uzeum Ziemi Zawkrzeńskiej będzie godnym miejscem um ieszczenia tablicy. Przypomnijmy tylko, że w czasach PRL tablice pam iątko we fundow ane przez środow iska kom batantów W rześnia lub Arm ii K rajow ej najczęściej um ieszczano w kościołach.
B ibliografia
1. A. Grzymkowski, Muzeum Ziemi Zawkrzeńskiej w Mławie, Mława 1989. 2. L. Jędrzejczyk, Zarys historii w ojennej 80 pułku strzelców nowogródzkich,
W arszawa 1930.
3. R. Juszkiewicz, Wrzesień 1939 r. na M azowszu Północnym, Ciechanów 1987. 4. R. Juszkiewicz, Zjazdy weteranów Armii „M odlin” w M ław ie, „Dwutygodnik
M ławski”, 1994 nr 8.
3 3 8 Jacek Wilamowski
Orzeł z drzewca sztandaru 80 pułku piechoty. Muzeum Ziemi Zawkrzeńskiej w Mławie.
