Inwentaryzacja malowideł ściennych w kościele w Dębnie Podhalańskim

Zofia Medwecka

Inwentaryzacja malowideł ściennych

w kościele w Dębnie Podhalańskim

Ochrona Zabytków 15/2 (57), 19-39

ZOFIA MEDWECKA

INWENTARYZACJA MALOWIDEŁ ŚCIENNYCH

W KOŚCIELE W DĘBNIE PODHALAŃSKIM

Z ram ienia I K ated ry S tu d ium K onserw acji

Dzieł Sztuki A kadem ii Sztuk P ięk n y ch w K ra ­

kowie, n a zlecenie K onserw atora Z abytków

w ojew ództw a krakow skiego, w ykonano prace

in w en taryzacyjn e polichrom ii kościoła p.w. św.

M ichała A rchanioła w D ębnie P o d h a la ń s k im ł.

P race przeprow adzili art. m alarze konserw ato­

rzy Zofia M edwecka, Ja n in a S uder-W róblew ­

ska i Jerzy W róblew ski w lecie 1961 r. Celem

prac było: poznanie w a rszta tu technicznego,

analiza i odtw orzenie poszczególnych m otyw ów

polichrom ii oraz dokum entacja sta n u zacho­

w ania.

-W ARSZTAT TECHNICZNY

M alowidło pokryw a całą pow ierzchnię stro ­

pów, w prezbiteriu m ściany północną, połud­

niow ą i w schodnią, w naw ie ścianę w schodnią,

p arap et chóru m uzycznego przy ścianie zachod­

niej, belkę tęczy i fartu ch nad nią, część ściany

północnej i południow ej od stro n y p rezbiterium ,

am bonę i ław kę kolatorską (rye. 1, 2, 3, 4).

Polichrom ia składa się z zestaw u m otyw ów

o rnam entalnych. Rodzaj dekoracji dostosow any

zastał do k o n stru k cji stropów , chóru m uzycz­

nego, belki tęczowej i fa rtu c h a n a d nią. K ażda

deska i listw a stanow i oddzielny pas dekoracyj­

ny. Na ścianach natom iast pasy biegną pionowo,

prostopadle do poziomego u k ład u belek; w y ­

jątkow o w zdłuż belek. M alow idło w ykonano za

pomocą ażurow ych p atronów z w y cięty m wzo­

rem , przykładanych do ściany i pociąganych po

całej pow ierzchni pędzlem z farbą. W ycięcia

' patro nu daw ały zam ierzony ry su n e k i plam ę.

Poszczególne m otyw y w ykonyw ane b y ły przy

użyciu jednego lu b kilku patronów , n a k ła d a ­

nych kolejno na siebie, w rezu ltacie czego u zy­

skiw ano cały m otyw . Rozróżniono 77 m oty-

wów -w zorów w dw u nastu różnych układach

naw arstw iających się patronów . N iektó re z m o­

tyw ów uzupełniane były odręcznie.

1 D otychczasowe opracowania polichrom ii k oś­ cioła: St. B a r a b a s z , „Dębno” — Sztuka Ludowa na Podhalu, Warszawa 1932; F. K o p e r a , „Dzieje M alarstwa w Polsce” t. I, K raków 1925, s. 125; F. K o ­ p e r a i L. L e p s z y , „K ościoły drew niane Galicji Zachodniej”, Kraków 1916, s. 95 i nast.; W. Ł u s z c z - k i e w i с z, i „Polichromia kościółka drew nianego w D ębnie pod N ow ym Targiem ”, Spraw ozdania K om isji

do Badań Historii Sztuki, t. V, s. 173— 192; lub wzm ianki o polichromii: T. D o b r o w o l s k i , „Koś­ ciół św. Stanisław a w Starym B ielsk u ”, K atow ice 1932, s. 70 i nast.; J. E. D u t k i e w i c z , „Malowidła ścienne w budownictw ie drew nianym ” — Wiadomości K onserwatorskie V, Kraków 1958, s. 15; T. S z у d ł o w ­ s к i, „Zabytki Sztuki w Polsce”, Inw entarz Topogra­ ficzny — powiat nowotarski, W arszawa 1938, s. 41.

W ariantów kolorystycznych zanotow ano 31.

m otyw 8) w pierw szym w ykonaniu m a liście

Polegają o ne na zm ianach b arw w tym sam ym

zielone, w następnym czerwone,

lub w pierw

-m otyw ie przy użyciu tych sa-m ych patronów .

szym środkow ą p a rtię czerwoną, w drugim —

Np. m o tyw „ o stu “

(tablica kolorystyczna I,

niebieską, w trzecim — białą.

U kłady patronów przedstaw iają się następująco:

tło patron I tło patron I a) biel czerń d) biel zieleń czerń

u k ł a d I:

czerw ień jasna czerwień ciemna błękit zieleń e) biel czerwień ciemna czerń c) zieleń czerń f) czerwień jasna

(tablice kolorystyczne IV i V — m otywy: 41, 43, 48, 49, 54, 55, 56, 58, 59, 60, 61, 62, 63, 73).

u k ł a d II:

tlo patron I

m alow ane odręcznie

a) biel czerń czerwień

b) biel czerń

czerw ień jasna biel

c) czerwień jasna czerń

biel

(tablice kolorystyczne III, IV, V — m otywy: 26, 27,34, 36, 40, 42, 46, 51).

u k ł a d III:

tło

m alow ane odręcznie

patron I

(tablice kolorystyczne IV i V — m otywy: 47, 53) a) biel

zieleń

czerwień jasna czerń

b) biel

czerw ień jasna

u k ł a d I V:

(tablice kolorystyczne I—V — m otyw y: 1, 2, 3, 4, 5, 8, 9, 10, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 22, 23, 24, 25, 28, 29, 30, 31, 32, 33, 35, 37, 39, 44, 50, 52, 57, 64, 65, 67, 69) ’ ’

u k ł a d V:

a) biel b) biel

zieleń czerwień jasna

czerw ień jasna i ciem na

czerń czerń

błękit czerwień ciemna

(tablice kolorystyczne I i IV — m otyw y 11, 45) tło

patron I

patron II

m alow ane odręcznie

u k ł a d VI:

czerw ień ciemna zieleń

żółć

czerw ień jasna czerń m otyw 6)

u k ł a d VII:

czerw ień jasna zieleń czerń czerń m otyw 7) tło patron I (tablice k olorystyczne IV i

u k ł a d VIII:

m alowane odręcznie biel

(tablica kolorystyczna V — m otyw 66)

u k ł a d I X:

b) deska czerń

czerw ień jasna

c) deska czerń zieleń

czerw ień jasna

tło patron I patron II (tablice kolorystyczne I i tło patron I patron II patron III (tablica kolorystyczna V tło patron I patron II patron III patron IV

m alow ane odręcznie (tablica kolorystyczna II

a) deska błękit zieleń

czerw ień jasna czerń V — m otyw y: 12, 70, 71)

u k ł a d X:

u k ł a d XI :

czerw ień jasna zieleń biel czerń m otyw 68)

u k ł a d XII:

czerw ień ciem na błękit

zieleń

czerw ień jasna czerń

czerń m otyw 21)

Sposób n aw arstw ian ia się patronów i m oty­

w ów ilu s tru je poniższy schem at:

Technika w ykonania. M otyw y o rn a m e n ta l­

ne uikładane były pasam i w ten sposób, że albo

pow tarzano m otyw wzdłuż deski albo prosto­

padle do u k ła d u belek. P atro n y układano po­

dłużnie lulb poprzecznie w stosun ku do pasa.

Często p a tro n odw racano, dając jego spodnią

stronę na w ierzch, co pozw alało n a uzyskanie

odm iennych efektów kom pozycyjnych. P atro n y

w ykonane b yły praw dopodobnie ze sk óry, ze­

zw alającej z racji sw ej elastyczności n a dokład­

ne przyłożenie do nierów nej pow ierzchni deski,

belki lub spoin belek. O dczytanie zniekształceń

form pow tarzającego się m otyw u potw ierdza

przypuszczenie, że m alarz posługiw ał się p a ­

tronam i ze skóry. Skóra, w tra k c ie m alo w an ia

nasycana w odoczułym spoiwem, rozciągała się,

pow odując odkształcenia plam y określonej w y­

cięciem w patronie. Spoiny desek p rzy k ry w a ją

listw y polichrom ow ane, zachodzące na m alow i­

dło pasem szerokości od 1 do 3 cm. B ra k w a r­

stw y m alow idła na gwoździach p ierw o tn y ch ,

k tó ry m i uchw ycono deski stropow e, o raz b rak

zacieków g r u n tu i farb y pozwala na stw ie rd z e ­

nie, że i listw y i deski zostały p o k ry te m alow i­

dłem przed ich przybiciem na belki stropow e.

Badania m alow idła p ierw o tn e g o 2. Ogółem

w ykonano 33 analizy chem iczne: 13 — na

barw ik

reakcja chem iczna

w niosek

biel

CaCO;ł + 2HC1 -► CaCl<> + | C 0 2 + H20

P b " + S ” -* PbS

P b " + " J ’ _► P b J2

w ęglan w apnia

ołow iow y

ołow iow y

błęk it

su b stan cja na d ru cik u P t zwilżona HC1 w płom ieniu

utleniającym zabarw ia go na zielononiebieski kolor

2Cu + FeCy6”” -► Cu2FeCyü

m iedziow y

zieleń

su b sta n c ja na dru cik u P t zwilżona HC1 w płom ieniu

utlen iającym zabarw ia go na zielononiebieski kolor

2Cu + FeCyu”” -► Cu2F e € y (i

m iedziow y

czerw ień jasna

P b " + S ” -> PbS

_{ołow iow y}

czerw ień ciem na

Fe*" + 3CNS’ -> Fe(CNS)3

4 F e - + 3(FeCy,;)””

Fe4(FeCy«)3

żelazowy

żelazowy

żółty

Fe*” + 3CNS’ -> Fe(CNS)3

4 F e - + 3(FeCy(i)”” » Fe4(FeCy„)3

żelazowy

żelazowy

spoiw o

m olibdenow o-am onow a-benzydow a

kazeina

określenie spoiw a m alow idła, 2 — na określe­

nie barw ika błękitnego, 4 — n a o kreślenie b a r­

w ika zielonego, 2 — na określenie barw ika czer­

wonego jasnego, 2 — na określenie barw ika

czerw onego ciem nego, 3 — na o kreślenie b a r­

w ika czarnego, 6 — n a określenie barw ika bia­

łego i l — na określenie barw ika żółtego.

W yniki b ad ań u jaw n iły w części technikę

m alow idła i p aletę m istrza 3.

INW ENTARYZACJA CAŁOŚCI

1 W YODRĘBNIENIE PO SZC ZEG Ó LN Y C H M O TY W Ó W POLICHROM II

a) W ykonano rysu nki kolorystyczne całości

polichrom ow anych ścian n a w y 4 w skali 1 : 1 0

na podkładach architektonicznych (ryc. 5, 6, 7,

8), z oznaczeniem lokalizacji odtw arzanego m o­

tyw u.

b) S-porządzono inw entaryzację poszczegól­

n ych m otyw ów . W ty m celu odrysow ano w

skali 1 : 1 — przez przyłożenie do m alow idła

przezroczystego pergam inu — każdy m oty w

polichrom ii osobno. Na uzyskanym konturow ym

ry su n k u opracow yw anego m otyw u zaznaczono

rozłożenie kolorów oraz odczytano układ na­

w arstw ień patron ów i uzupełnień odrębnych

O kreślenie m o tyw ó w . Na polichrom ię składa

się 77 m otyw ów o różnym w ym iarze i układzie.

N ajm niejszy m otyw m a 5 cm średnicy, n a j ­

w iększy — 92 cm długości. W ykonano zestaw

w szystkich w yodrębnionych m otyw ów (tablice

k olorystyczne I—V). P róba podziału tem atycz­

nego m otyw ów przedstaw ia się następująco:

1. człowiek, 2 m otyw zwierzęcy, 3. m otyw roś­

linny, 4. m otyw architektoniczny, 5. m otyw h e ­

raldyczny, 6. m o tyw geom etryczny, 7. tkanina.

W w yliczonych m otyw ach pojaw iają się luźne

lub zg rupow an e lite ry w m inuskułow ej fra k -

turze.

O dtw orzenie patronów i w ykonanie za ich

pomocą kopii m o tyw ów . P atrony, konieczne do

w ykonania m otyw ów , odtw orzono posługując

się ry su n k am i w skali 1 : 1 , w ykonanym i na

pergam inach (o czym wyżej). Z nich przenie­

siono ry su n e k poszczególnych m otyw ów n a

folię plastykow ą, z k tó rej w ycięto patrony.

W ykonano 140 patronów . Nimi posłużono się

przy o d tw a rz a n iu kopii. Kopie nam alow ano wg

ory g in aln ej recep tu ry , n a deskach m odrzew io­

w ych o w y m iarach 65 X 100 cm, przy pow tó­

rzeniu pierw o tnej techn iki w ykonania (ryc. 9,

10). K ażdy m o ty w został nam alow any na osob­

n ej desce (mniejsze, o w ym iarach do 20 cm dłu­

gości i 10 cm szerokości, zgrupow ano po kilka).

Dla uzyskania ciągłości w zoru, patron powtó­

rzono dw u- lu b trzy k ro tn ie.

2 W 1935 r. przeprowadzono prace uzupełniające i rekonstrukcyjne polichrom ii kościoła. W ykonawcami byli art. m alarze Maria Ritter i Tadeusz Sas-T erlecki. Wg inform acji otrzymanej w r. 1961 od Marii Ritter, uzupełniono w tym czasie zniszczone m alow idło na stropie prezbiterium oraz całkow icie zrekonstruo­ w ano na ścianach północnej, południowej i wschod­ niej prezbiterium i nawy. Tak uzupełnienie jak i re­ konstrukcja zostały wykonane w technice tem pero­ wej przy użyciu spoiwa o składzie: jajo — 1 część, olej lniany — ’/^części, ocet 5-proc. — Ч-i części, woda — Уз części, kwas karbolowy •— parę kropel, przy następującym zestaw ie barwików: biel cyn ­ kowa, czerń słoniow a (w wypadku czerni, do spoiwa dodawano żółć wołową), cynober, pucola, róż wenecki, żółć chromowa, zieleń chromowa, błękit kobaltowy.

3 Badania przeprowadziła mgr Maria Wejmanowa. 4 Opracowanie kolorystyczne polichrom ii stropów naw y i prezbiterium oraz ścian prezbiterium w skali 1 : 10 przewidziane jest w lecie 1962 roku.

N iektóre m otyw y źle zachowane, spraw iły trudność w prawidłowym odczytaniu ich rysunku. Rekonstruowano w tedy rysunek, przykładając perga­ min do tego sam ego m otyw u w różnych jego roz­ m ieszczeniach na ścianach i stropach. W ten spo­ sób część wzoru można było odrysować na pergam i­ nie z m otyw u nam alowanego na stropie, drugą część tego sam ego m otyw u nam alowanego na ścianie. Nie można było odczytać m otyw u, znajdującego się na ścianie północnej prezbiterium, po stronie zachodniej drzwi, prowadzących do zakrystii — zniszczony jest praw ie całkow icie. Nie wykonano również patronu m otyw u niebieskich lilijek, znajdujących się poniżej listw y poziom ej, oddzielającej ścianę północną prez­ biterium od stropu, opierając się na ustnej informacji otrzymanej od M. Ritter, że m otyw ten został przez nią zakom ponowany w czasie prac w 1935 roku jako uzupełnienie m alowidła, bez oparcia się na jakichkol­ w iek śladach oryginalnych.

DOKUM ENTACJA STANU ZACHOW ANIA

D okum entacja ta o bejm u je ry sun k i arch i­

tektoniczne w skali 1 : 10 z naniesieniem o k reś­

lonych rodzajów schorzeń, zniszczeń i uszkodzeń

m alow idła (ryc. 11, 12, 13, 14), w śród których

uwzględniono:

zniszczenia

m echaniczne

—

a) porysow ania i zadrapania, b) w yp łu k ania

częściowe lub całkow ite; zniszczenia biologicz­

ne — a) owady (ryc. 15, 16), b) pleśń (ryc. 17),

c) zabrudzenia kurzem i pyłem ; zniszczenia

chem iczne — a) rozkład spoiw a, b) o dpryski po­

szczególnych lu b w szystkich w arstw (ryc. 18).

c) zabarw ienia zaciekowe (ryc. 19), d) k ry sta li­

zację środków chem icznych, użytych do k o n ­

serw acji drew na budow lanego, e) uszkodzenia

drew na przez barw iki m iedziowe (ryc. 20);

przem alow ania — a) uzupełnienia odręczne

ubytków farby w ierzchniej w m iejscach znisz­

czeń w szystkich w arstw m alow idła (ryc. 21);

b) pow tórne nam alow anie przez patron form

m alow anych czarnym 'barw ikiem (ryc. 22).

W ykonanie in w entaryzacji w edług podanego

w yżej system u, zostało — o ile w iadom o

au to rce — p o d jęte po raz pierw szy. W p rzy ­

szłości, pożądane byłoby uzupełnienie jej od­

tw orzeniem m otyw ów w innych, podobnie jak

kościół w Dębnie, dekorow anych obiektach a r ­

chitektonicznych (w Binarow ej, Iw kow ej, H a r­

klow ej, Krośnie, K rydlinie, Lipnicy M urow anej,

Łopusznej, M ałujow icach, Podolu R), w zględnie

z ocalałych ich fragm entów (z Ostrow ska, Sza­

lowej, Toszowic na Śląsku Opolskim) czy n aw et

sprzętów , pok ry tych tego rod zaju polichrom ią,

(jak np. w S ta ry m Bielsku). P rzyczy n iło b y się to

niew ątpliw ie d o poznania i zrekonstruow ania

w arsztatu późnośredniow iecznego m alarza drew ­

nianych kościołów Podkarpacia, Śląska, a m oże

i pozostałych okolic Polski.

art. kons. adj. Zofia Medwecka Akadem ia Sztuk Pięknych Kraków

11 Fragment m alowidła patronowego na chórze dzonych w roku 1961 — w g ustnej inform acji otrzy-m uzycznyotrzy-m ściany zachodniej nawy kościoła w P o- manej od prof, dr Józefa E. Dutkiewicza,

dołu odkryto podczas prac konserwatorskich, prow

a-И Н В ЕН Т А Рa-И ЗА Ц a-И Я СТЕННОЙ Ж И ВО П И С И В КОСТЁЛЕ В ДЕМ БНЕ (у п одн ож и я Татр) Инвентаризация стенной живописи а имен­ но полихромии в костёле в Дембне, проведена была с целью познания технического мастерства, определения отдельных мотивов полихромии и определение её состояния в пределе сохранения. Богатое убранство свода, стен и оборудований костёла исполнено при помощи 77 различного вида патронов, в двенадцати разны х расположениях, частично дополненных вручную. Различается тут 31 колоритный вариант. Тематика полихромии заклю­ чает в себе человеческие фигуры, а такж е мотивы: звериные, растительные, архитектонические, ге­ ральдические и геометрические. Использован­ ные патроны, по всей вероятности, изготовлены были из кожи, на что обращает внимание харак­ теристическая деформировка колоритных пятен, возникших вследствие растяжимости шаблона под влиянием красок. Исследования техники исполне­ ния орнаментов, указывают, что доски и планки, покрывающие спаянные места, перед прикрепле­ нием их на стропильные балки, были подданы полихромии. К воспроизведению патронов, необхо­ димых для преобретения копии мотивов, исполнено 140 образцов из пластиковой массы, на которую нанесено приготовленные в шкале 1 : 1 узоры поли­ хромии, заключающие в себе одновременно опре­ деление цвета красок, полож ение шаблонов и до­ полнений, исполненных вручную. При помощи этих патронов исполнено отдельные копии каждой темы, находящейся на досках лиственницы, сохра­ няя и удерж ивая притом первоначальную технику и рецептуру. При составлении документации на архитектони­ ческих узорах, принято во внимание все

повреж-24

дения, возникшие вследствие механических, биоло­ гических и химических разрушений, а такж е отме­ чено перекрашивания. Метод инвентаризации полихромии в костёле в Дембне, насколько известно автору, был приме­ нён впервые. Автор требует использования этого метода в исследованиях веденных в инных дер е­ вянных костёлах на территории Польши, которых внутреннее убранство было исполнено идентично так, как в костёле в Дембне, что дало бы возмож­ ность к точному определению технического мастер­ ства худож ника из эпохи позднейшего средневе­ ковья.

IN VE N TO R Y OF THE W A LL P A IN T IN G S IN THE CHURCH A T D EBNO IN PO D H A LE

Inventory of the polychrom e in the Dębno church w as carried out w ith the aim to get inform ation on the technical methods, its artistic patterns and its present condition.

Rich paintings on the ceiling on the w alls and the church-plate w ere executed using 77 kinds of patterns, in tw elve various orders, partly com ple­ ted by hand. There w ere 31 colouristic variants. The polychrom e depicts human beings, animals, plants as w ell as architectonic, heraldic and geom etrical m o­ tifs.

The patterns w ere probably made of leather. This is suggested by a characteristic changing in shape in colouristic spots caused by the streching of the pa­ ttern under the in fluence of the w et paint. R esearch­ -w ork on the pattern-m aking technique for the orna­ m ents reveals that the polychrome had been put on the planks and the strips for covering the points prior to fixin g then on the ceiling beams. To recreate 140

plasticfolio m odels w ere made in order to reconstitute the patterns necessary for the reproduction of the mo­ tif. The polychrom e drawings, including colours, orders of the patterns and m anual supplem ents, w ere trans­ ferred on the m odels in 1 : 1 scale. Thanks to these patterns some m otifs were reproduced on the larch planks in the actual technique and recipe.

In th e w ork on the docum entation of the ar­ chitectonic draw ings all defects caused by m echa­ nical, biological and chemical reasons as w ell as repaintings w ere indicated.

As far as th e author knew the method of the poly­ chrome inventory in the Debno church w as used for the first time. The author suggests this method in the research work on the other w ood-w ork churches with sim ilar ornam entation throughout Poland which would perm it to d efine the painters technique in the late M iddle Ages.

Rye. 2. D ębno, kościół, ścian a w schodnia naw y z w id o k iem na p re z b ite riu m (fot, W W erner) Rye. 1. Dębno, kościół, n aw a _{(fot. T. C hrzanow ski)}

Ryc. 3. D ębno, kościół, p rezb iteriu m , fra g m e n t polichrom ii stro p u i ściany północnej , (fot. W. W erner)

Ryc. 5. D ębno, kościół, n aw a, ściana w schodnia, ry su n ek in w e n ta ry z a c y jn y k o lo ry sty czn y poli­ ch ro m ii (fot. E. Rachw ał)

Ryc, 6. Dębno, kościół, naw a, ściana zachodnia, ry su n ek in w e n ta ry z a c y jn y k o lo ry sty c zn y poli- C hrom u (fot. E. Rachw ał)

Rye. 8. Dębno, kościół, nawa, ściana południowa, rysunek inwentaryzacyjny kolorystyczny polichrom ii (fot. E. Rachwał)

Rye. 7. D ębno, kościół, n aw a, ściana północna, ry su n e k in w en ta ry z a c y jn y k o lorystyczny p o lic h ro m ii (fot. E. R achw ał)

Яус. 9. W y k o n y w a n ie k opii m otyw u dw upatro n o w eg o : p a s górny — p a tro n y w ycięte z folii p la sty k o w ej; pas dolny — leska z n a m a lo w a n y m przez p a tro n y m otyw em (fot. T. K naus)

Rye. 10. W y konyw anie kopii m o ty w u d w u p atro n o w eg o : stro n a lew a — p a tro n y w ycięte z folii p la sty k o w e j, stro n a p ra w a — deska z n am alo w a n y m przez p a tro n y m otyw em (fot. T. K naus)

Rye. 16. Dębno, kościół, nawa, zaskrzynienie północne — otw ory w ylo to we d r e w n o ja d ó w (n?akrofotografia; fot. J. Wróblewski)

Rye. 15. D ębno, kościół, naw a, ściana w schodnia — o tw ory w ylotow e d rew n o ja d ó w (m ak ro fo to g ra fia; fot. J. W róblew ski)

Rye. 17. D ębno, kościół, naw a, ściana w schodnia — pleśń (m ak ro fo to g ra fia; fot. J. W róblew ski)

Ryc. 18. D ębno, kościół, naw a, ściana w schodnia — o d pryski w a rstw m alow idła (m a k ro fo to g ra fia ; fot.

Rye. 19. Dębno, kościół, nawa, koronka zaskrzynienia północnego — zabarw ienie zaciekow e (makrofotografia; fot. J. W róblewski)

Ryc. 20. D ębno, kościół, n aw a, stro p — zniszczenia d rew n a p rze z b a rw ik m iedziow y (m a k ro fo to g ra fia; fot.

Ryc. 21. Dębno, kościół, nawa, ściana wschodnia — ściem niałe uzupełnienia polichrom ii, w ykonane w 1935 roku. (makrofotografia; fot. J. W róblewski)