Jan Piotr Pruszyński
Problemy prawnej ochrony
zabytków ruchomych sztuki
sakralnej
Ochrona Zabytków 35/3-4 (138-139), 217-219
1982
Z ab y tk ó w — i porów nanie w ypada n a korzyść tej o sta t niej. M a teriał ten jest jednym ze źródeł, na podstaw ie których R oyal C om m ission on H istorical M onum ents w ydaje stopniow o bardzo szczegółowe inw entarze z a bytków arch itek tu ry na terenie Anglii. U k azu ją się one w postaci grubych tom ów , z których każdy poświęcony jest osobnem u hrab stw u lub naw et jego części, zaw ie ra ją pełny zestaw inform acji historycznych, a rch itek to nicznych, źródeł ikonograficznych, archiw alnych oraz szczegółow ą bibliografię. Ich w ad ą jest to, że w ydaw ane są bardzo pow oli (do dziś ukazało się ich zaledw ie k il kanaście) i m ają c h a rak te r skończonych inw entarzy, k tó re nie m ogą uw zględniać nieustannie zm ieniających się kryteriów uznaw ania poszczególnych obiektów za godne udokum entow anie. Spod generalnego system u ew idencji w yłam uje się L ondyn. L isty budynków o szczególnym znaczeniu architektonicznym lub h isto rycznym kom pletow ane są przez H istorie Building Division, d ziałającą przy G reater L ondon Council. In stytucja ta zajm uje się tak że przeprow adzaniem konser w acji oraz ad ap tacji niektórych z tych budynków dla
p o trzeb R ad y M iejskiej L ondynu. C zuw a także nad p ra cam i tego rodzaju w ykonyw anym i przez inne instytucje lu b pryw atnych właścicieli budynków znajdujących się n a liście. W jej ram ach d ziała też sekcja p raw n a oraz sekcja inw entarzy, odpow iedzialna za dokum entację p o szczególnych obiektów , publikacje oraz w ydaw anie u k a zującego się w kolejnych to m ach od początku X X w. Pow szechnego Inw entarza A rchitektury Londynu.
mgr Katarzyna M urawska M uzeum N arodow e w Warszawie
Bibliografia:
Historie Buildings and Conservation Areas — Policy and Pro cedure, Circular from Department o f the Environment, 23/77, 12/81, Appendix A.
N otes on Conservation in England, Department of the Environ ment, b. d.
Historic Buildings D ivision, Greater London Council, b, d. J. Earl, Listed Buildings and the Laws of Preservation, Char tered Surveyor, February 1972
THE RECORDING OF M ONUM ENTS OF ARCHITECTURE A N D BUILDING IN E N G LA N D
The Fortress House in Mayfair (London’s district) is the seat of the institute that makes lists of historic structures in England and Wales (Scotland has its own system) placed under its legal protection (Department of Ancient Monuments and Historic Buildings). Another institution is the N ational M onu ments Record which compiles iconographie materials with detailed data on the structures.
The system of monuments protection in England and Wales covers: (1) the so-called monuments of the past such as archaeological sites, ruins, abandoned castles and churches, (2) buildings o f particular significance, and (3) zones of con servation protection.
The campaign to record buildings, taken up in 1944, was com pleted a few years ago. By 1980 it covered 273 thousand monuments. The list is being regularly updated. In England buildings are qualified according to the follow ing classes: 1st class — outstanding buildings (5 per cent of the total), 2nd class — most of the buildings that deserve protection; the
structures asterisked represent objects of particular care. Class 3 has been given up, with part of its buildings transferred into class 2.
The author compares English recording system with the Polish one, carried out by the Centre for Monuments Documentation attached to the Ministry of Culture and Arts in Warsaw. The Polish recording comprises also specifically Polish structures, i.e. wooden and folk buildings. An object placed on the list in England is automatically covered by legal protection. In Poland it has to be on the list of historic monuments. In 1976 there were in England 856.982 photographs of historic buildings, 14.906 layouts and 750.000 photographic negatives. Concluding the author says that Polish recording cards (for architecture) are better than English. In England the publishing o f inventories takes a very long time and then the publications are final items, without a chance for any complements to be introduced. For its own purposes, London has been publishing inventories from the begining of the 20th century (the so-called A General Catalogue of the Architecture of London).
JA N PIOTR PRUSZYŃSKI
PR O B L E M Y PR A W N EJ O C H R O N Y ZABYTK Ó W R UCH O M YCH SZTUKI SA K R A L N E J
Do najszlachetniejszych czynności ducha ludzkiego słusznie zalicza się sztuki piękne, zw łaszcza sztukę religijną i jej szczyt, mianowicie sztukę kościelną.
(Konst. Sob. Wat. II z 4.XI.1963 r., VII.1)
K ościoły polskie spotykał w przeszłości los, k tó ry był udziałem w szystkich dziedzin życia społeczeństw a. O k ra d an e d la w artości m aterialnej precjozów , niszczone jak o ostoja polskości i patriotyzm u, w ostatniej w ojnie ucier piały p o n ad to od grabieży dzieł sztuki prow adzonej z iście teu to ń sk ą system atycznością. T ym w iększa jest
6 O chrona zabytków 3-4/82
odpow iedzialność duchow ieństw a i ogółu w iernych za zachow ane dzieła sztuki sakralnej i tym większe są o b o w iązki w zakresie ich ochrony konserw atorskiej, och ro ny przed zniszczeniem lub kradzieżą, by zasób zab y tk o wy naszych kościołów przekazać przyszłym pokoleniom w stanie nieuszczuplonym . Z atrzym ajm y się n a zag ad nieniach ochrony przed zniszczeniem lub kradzieżą. P odstaw ochrony praw no-karnej należy doszukiw ać się w dw u ak ta c h praw nych: K odeksie karnym z 19.IV. 1969 r. i Ustawie o ochronie dó b r ku ltu ry i o m uzeach z 15.11.1962 r.
Poniew aż w yrok Sądu Najwyższego z 11.IX.1958 r.
(IK 778/57) określił, iż m ienie kościelne nie jest w łasno ścią społeczną iure sensu, nie m ożna kw alifikow ać z a garnięcia, tj. przyw łaszczenia sobie celem przysporzenia korzyści m ajątkow ej, jak o przestępstw a przeciw ko w łasności społecznej, ściganego z art. 199 i 201 kk. Z a stosow anie m ają nato m iast postanow ienia art. 204 d o tyczącego zagarnięcia cudzego m ienia ruchom ego, z a grożonego sankcją pozbaw ienia wolności od 6 miesięcy do 5 lat, art. 208 dotyczącego kradzieży z w łam aniem , art. 212 m ówiącego o zniszczeniu, uszkodzeniu lub u c zy nieniu niezdatnym d o u ży tk u zagarniętego przedm iotu oraz art. 205, którego brzm ienie w arte jest przytoczenia: K to w celu osiągnięcia korzyści m ajątkow ej doprow adza inną osobę d o niekorzystnego rozporządzenia w łasnym lub cu d zym m ieniem , za pom ocą wprow adzenia w błąd, lub w yzyskania błędu podlega karze. P orów najm y ten przepis z art. 78 ustaw y z 15.11.1962 r. stanow iącym , iż: K to będąc właścicielem lub u żytk o w n ikiem za b y tk u nie zabezpieczy go przed zniszczeniem , ew entualnie u s z k o dzeniem , podlega karze, a tak że z ak ap item 6 In stru kcji E piskopatu Polski o ochronie za b ytk ó w i kierunkach rozw oju sztu k i kościelnej z 16.IV.1966 r., w k tó ry m czy tam y R zą d co m kościołów p rzypom inam y, że nie są oni właścicielami, lecz ty lk o stróżam i i opiekunam i d zieł sztu k i sakralnej, znajdujących się w obiektach pow ierzo nych ich pieczy. Dlatego w ża d n ym w ypadku nie w olno im najm niejszych naw et dzieł s ztu k i przenosić d o innych kościołów , zabierać ze sobą na inną placów kę, sprzeda wać lub darowywać. D zieła takie należy zabezpieczyć przed kradzieżą i zniszczeniem , a jeśli ich stan nie p o zwala na ekspozycję w kościele, przechow yw ać w o d p o w iednim pom ieszczeniu lub przekazać m u zeu m diecezjal nem u.
Przyw ołane przepisy ujm ują przedm iot ochrony jak o m ienie o w artości w ym ierzalnej (praetium com m unis), jak o dob ro kultury, którego zniszczenie lub uszkodzenie podlega k arze przew idzianej ustaw ą, wreszcie jak o res sacra w rozum ieniu przepisów p raw a kanonicznego i w łasność kościelną w szerokim rozum ieniu tego słowa. A rt. 205 k k w ypełniają znam iona stanu faktycznego n ad e r często w ystępującego, gdy sprzęt lu b m ebel k o ścielny zostaje zam ieniony przez dobrze zorientow anego w jego w artości zbieracza lub h an d larza antyków na „now oczesną” tandetę, za zgodą księdza, nie zdającego sobie spraw y z oszukańczego c h a rak teru takiej tra n s akcji, z tym że przestępczem u zaborow i cudzego m ienia, odpow iada tu w ykroczenie księdza przeciw ko przepisom p raw a kościelnego i U staw y o ochronie dóbr ku ltu ry i o m uzeach.
Poniew aż zm iany w liturgii posoborow ej oraz m o d ern i zacja w nętrz kościelnych w w yniku odw rócenia o łta rz a „versus p o pulum ” spow odow ała usuw anie z kościołów „n ieaktualnych” m szałów i tab lic ołtarzow ych, rzeźb drew nianych, w izerunków świętych, a naw et niektórych szat, należy w sposób zdecydow any przypom nieć ogóło wi duchow ieństw a i służbie kościelnej cytow any przepis instrukcji z 1966 r. N ależy rów nież podkreślić, że p o ję cie sacrilegium, którego ostrze zdaje się ulec stępieniu wobec laicyzacji społeczeństw a, dotyczy odpow iedzial ności za oddanie w niepow ołane ręce niektórych sprzę tów i a p arató w kościelnych. T łum aczenie d ziała n ia w tej m ierze m odernizacją w nętrza jest nieporozum ie niem , gdyż praw o kościelne w yraźnie określa zakres i przedm iot w prow adzanej do kościoła sztuki, przeciw staw iając się zdecydow anie przedm iotom tandetnym , seryjnym , ta k im ja k figury gipsowe, sztuczne kw iaty,
21 8
aureole z lam pek, ozdoby z folii, papier-m âché i m a lo w ane p łó tn a dekoratorskie.
W racając do zagadnienia przestępczego zagarnięcia m ie nia kościelnego, podkreślić trzeb a asp ek t antyspołeczny takiego działania. W iększość kościołów i ich w ystroju — ja k o dobro k u ltu ry — podlega ochronie z m ocy p rzep i sów ustaw y z 1962 r. o ochronie d ó b r kultury. A rt. 1. ustaw y m ówi, że Ochrona jest obow iązkiem Państwa i powinnością jego obyw teli. Z agadnienie czy ta część m ienia kościelnego jest czy nie jest m ieniem społecz nym , w ydaje się więc co najm niej dyskusyjne. O chronie podlegają nie tylko obiekty w pisane d o rejestru za b y t ków , ale i inne, jeżeli ich w artość zabytkow a jest oczy wista, stąd spraw ow anie praktycznej ochrony przez wojewódzkiego k o nserw atora zabytków , a w określo nych w ypadkach przez organy ochrony praw nej nie' n ap o ty k a n a praw ne ograniczenia. Z nacznie n ato m iast rozszerza się zakres obow iązków ciążących n a d u ch o wieństwie, w ładzach diecezjalnych i służbie kościelnej. M uzealny c h arak ter w nętrz n iektórych św iątyń p o w o duje nasilenie ru ch u zw iedzających, nie kontrolow anego ta k ściśle, ja k w m uzeach. Przepełnienie w nętrz kościel nych podczas nabożeństw , p u stk a otw artego ciem nego w nętrza w innych godzinach stw arza m ożliw ości niem al bezkarnego za b o ru przedm iotów , ta k ic h ja k lichtarze, krucyfiksy, relikw iarze, n iektóre p a n n e a u m alarskie. Sprzyja tem u rów nież b ra k inw entarzy zasobów m a ją t kow ych znajdujących się w kościele, a często b ra k roze znania księdza w tym zasobie. P rzeprow adzenie inw en taryzacji, której wzorzec zaczerpnąć m ożna z pracy J .S t. P asierb a Ochrona za b y tk ó w sztu k i kościelnej, jest zadaniem pierw szorzędnej wagi, którego w ykonanie p o winno, tam gdzie to jest możliwe, przebiegać rów nolegle z w nioskow aniem o w pisaniu do rejestru zabytków cen niejszych przedm iotów zn ajdujących się w kościele. W pis ta k i w niczym nie uszczupla p raw K ościoła do m ienia m ającego w artość artystyczną, k u ltu ra ln ą bądź naukow ą, zapew nia n ato m iast m ożliw ość korzystania z konserw acji fachow ym i siłam i i śro d k am i konserw a torskim i.
O ddzielnym zagadnieniem jest och ro n a ty ch w artości w budow lach sakralnych, k tó re n a skutek zm ian dem o graficznych i zniszczeń w ojennych pozbaw ione zostały funkcji w ynikającej z istnienia skupiska m ieszkańców . K ościoły takie zam knięte stale lu b otw ierane tylko k ilk a razy do ro k u ulegają zniszczeniu nie tylko n a skutek d ziałan ia sił przyrody, lecz p a d a ją łu p em złodziei. Istnienie ryn k u zbytu, w k tó ry m nabyw ca, a często są nim i m uzea, P P „D esa” i an ty k w ariaty , nie zaw sze zw racają uwagę n a pochodzenie obiektu, co do którego „m oże zachodzić dom niem anie, iż został n ab y ty w d ro dze przestępstw a” , w ym aga ścisłego w spółdziałania w szystkich ludzi dobrej w oli w dziedzinie ochrony d ó b r ku ltu ry . D latego też, choć należy liczyć n a w spółdziała nie p raw a w dziedzinie ochrony zabytków , p am iętać należy, że ars non habet osorem nisi ignorantem . U św ia dom ienie całem u duchow ieństw u, a za jego p o śred nictw em ogółow i w iernych w artości w n ętrza kościoła nie tylko jak o D om u Bożego, ale jak o „sk arb ca sztuki” (K onst. Sob. W at. II), św iadectw a przeszłości, n a w a r stw iającej się k u ltu ry i historii n aro d u , nie jest najm niej w ażnym z zad a ń sem inariów , zjazdów i konferencji d u chow ieństw a oraz działalności naukow ej placów ek z a j m ujących się zagadnieniam i sztuki sakralnej.
dr Jan Piotr Pruszyński Instytut Państwa i Prawa P A N Warszawa
LEGAL PROBLEMS INVOLVED IN THE PROTECTION OF MOVABLE M ONUM ENTS OF SACRAL ART
During the 2nd World War Polish churches suffered great damage due to regular plunder by the Nazists. The author discusses regulations o f the Penalty Code and Law on the protection of the cultural property and on museums with regard to robberies of works o f art in the recent years. He quotes and compares recommendations of the Instruction of the Polish Episcopate on the protection of monuments of art and trends of the development o f sacral art since 1966. Atten tion is paid to the fact that according to the Instruction, church administrators are not owners but only guardians and patrons of works of art found in the buildings that are under their care. Post-consiliar liturgy, i.e. turning the altar round to the congregation, has resulted in an extreme desire to moder nize church interiors, which quite often was, against the idea o f monuments protection. This, in the author’s opinion, is a misunderstanding, as the church law clearly opposes the introduction of any shoddy things into the decor of sacral
interiors. Museum-like church interiors offer much temptation for thieves. Therefore, it is an urgent task to draw detailed inventories describing particular works of art in such a way that the church administrator could know what he possesses and what he is to protect on the one part, and on the other, to facilitate for himself and prosecution bodies to recognize and to recover robbed works of art. All works of art in sacral buildings should be put into a register of voivodship monu ments conservator, which ensures their legal protection and — in the case o f outstanding artifacts — financial aid of the state for their conservation. The author emphasizes the fact that the clergymen should be made aware of high cultural values o f works o f art when they are still students at seminars. The full knowledge o f the cultural value of monuments and, con sequently, care and their protection, are the best guarantee of its safe-guarding against robbery and destruction.
Z Y G M U N T ŚWIECHOWSKI
Z Ł O T Y M E D A L E U R O P E JS K IE J N A G R O D Y Z A K O N S E R W A C JĘ ZA B Y TK Ó W D L A Z A M K U K R Ó L E W S K IE G O W W A R S Z A W IE
W d niu 30 p aździernika 1981 r. n a Z am k u K rólew skim w W arszaw ie m iała m iejsce p o dniosła uroczystość. N a ręce prof. A lek san d ra G ieysztora, d y rek to ra zbiorów zam kow ych przekazany został Z ło ty M edal E u ro p e j skiej N agrody za K onserw ację Z abytków , doręczony w zw iązku z ukończeniem odbudow y tego wybitnego pom nika polskiej historii i kultury.
O dznaczenie Z a m k u K rólew skiego jest o k azją do p o d a nia garści inform acji n a te m at tej m iędzynarodow ej n a grody, cieszącej się znacznym prestiżem w k o łac h zw ią zanych z och ro n ą d ó b r k u ltu ry ta k n a Z achodzie, jak i we w schodniej części naszego kontynentu. E u ro p ejsk a N ag ro d a za K onserw ację Z ab y tk ó w została ustanow io
n a przy ham burskiej F u n d acji F.V.S. (F reiherr von Stein i F rie d rich von Schiller — ta k odczytuje się in ten cję skrótu). F u n d acja ta została pow ołana do życia dzię k i w ielkodusznej inicjatyw ie i środkom senatora dr. h.c. A lfred a T o ep fera w raz z siostrzaną F u n d acją J a n a W olfganga G oethego. Pięćdziesięciolecie ty ch zasłużo nych d la k u ltu ry placów ek m inęło w grudniu 1981 г., a jubileuszow e obchody n a w ielką skalę i zw iązana z nim i sesja odb y ła się w końcu m arca 1982 r. W iele nagród zabezpieczonych w ram ac h fundacji w yróżnia praktycznie w szystkie w ażne dziedziny k u ltu ry zarów no w jej przejaw ach artystycznych, ja k i naukow ych, m.in. literatu rę, sztuki plastyczne, teatr, architekturę,
urbani-1. A wers Złotego Medalu Europejskiej N agrody za Konserwację Z abytków (fot. M . Bronarski)
1. Obverse of the M edal of the European A w ard for M on uments Conservation
2. R ewers Złotego Medalu Europejskiej N agrody za Konserwa cję Z ab ytk ó w (fot. M . Bronarski)
2. Reverse o f the M edal of the European A ward fo r M on uments Conservation
