BARBARA MANIKOWSKA
GLEBY K O PA LN E W WYDMACH PO L SK I ŚR O D K O W EJ Instytut Geografii Uniwersytetu Łódzkiego
N ajlepsze w a ru n k i dla zachow ania bez w iększych zm ian sta ry c h gleb o p ełn y m znaczeniu paleogeograficznym stw arza środow isko se d y m en ta cji eolicznej. D latego gleby kopalne b y ły b adane najw cześniej na obsza rach lessow ych, gdzie są, w edług powszechnego m niem ania, w ażnym i po ziom am i straty g raficzn y m i. W Polsce środkow ej do utw oró w eolicznych należą p rzede w szystkim piask i w ydm ow e aku m ulo w ane w końcow ej fa zie plejsto cen u i w holocenie. W obrębie w y dm stw ierdza się tu w y stę pow anie k ilk u poziom ów gleb kopaln y ch o zasadniczym znaczeniu za rów no dla dato w ania osadów i o d tw arzan ia przebiegu sed y m en tacji eo licznej, jak rów nież dla re k o n stru k c ji paleogeograficznych i u stalan ia etapów rozw oju w spółczesnej p o k ry w y glebow ej.
A k um u lacja eoliczna na w ielką skalę rozpoczęła się w Polsce śro d kow ej po m aksym alnie zim nej fazie o kresu V istulian, k tó ra zazna czyła się w pro filach stra ty g ra fic zn y c h obecnością dużych poligo nów klinow ych s tr u k tu r zm arzlinow ych i poziom em kam ien isty m [2, 5]. Na obszarach pozadolinnych osady eoliczne spoczyw ają z reg u ły bezpo średnio na pow ierzchni rozciętej przez k lin y i pow leczonej b ru k iem lub piaskiem z k am ieniam i (rys. 1). W dolinach jed n a k poziom k am ien isty schodzi pod piasek i żwir, tw orzący górną część w ysokiej te ra sy w istu - liańskiej, n a k tó re j dopiero leżą osady eoliczne. S trop te j te ra s y pod w ydm ą w dolinie W isły koło W yszogrodu został w ydato w an y za pom ocą analizy 14C na 14 590 ± 270 la t B.P. (Lod-85). M ożna więc przyjąć, że po czątek ak u m ulacji, k tó ra doprow adziła do p o w stania eolicznych piasków pokryw ow ych i w ydm w Polsce środkow ej, p rzy p ad a na około 14 500 la t p rzed współczesnością.
W obrębie w ydm obserw u je się trz y zasadnicze serie piaszczyste od dzielone późnoplejstoceńskim i glebam i kop alnym i (rys. 2). S eria I, n a j starsza, o w arstw o w an iu najczęściej poziom ym , odznacza się obecnością w a rstw i lam in py lasty ch i drobno-piaszczystych. W ystęp ują w niej s tr u k tu ry szczelin m rozow ych, k tó re czasem są grubsze i zw iązane z
jed-Rys. 1. Rogowiec — klin zmarzlinowy i poziom bruku ipod osadami eolicznymi
Rogowiec — a permafrost wedge and the horizon of stone pavement under eolian sediments
ną kopalną pow ierzchnią w e w n ątrz serii, dzieląc ją na dw ie w yraźne części, kied y indziej są cieńsze i p rzecin ają serię w w ielu poziom ach św iadcząc o synchroniczności procesu a k u m u lacji i k o n tra k c ji m rozow ej w czasie jej pow staw ania. Seria tw o rzy n a kopalnej pow ierzchni w y p u kłości, a czasem n a w e t pag ó rki k ilk u m etro w ej wysokości. W jej stropie spotyka się n iek ied y oznaki działania procesów glebotw órczych, k tó re stanow ią n ajsta rsz ą glebę kopalną (a).
S eria II składa się z piasku, k tó ry ty lk o w części stropow ej w n iek tó ry ch m iejscach w y k azu je nieco w iększy udział pyłu. Zasadnicza m asa osadów tej serii składa się z w a rstw silnie pochylonych, leżących njezgod^- nie w sto su nk u do serii starszej. Była ona ak um ulow ana w głów nej fa zie tw orzenia w ydm , kiedy zachodziło ich n a ra stan ie przez ścinanie p ias k u po stro n ie n a w ie trzn e j i osadzanie na stok u zaw ietrznym , W czasie tej
ak u m u lacji u kształto w ane zostały form y w ydm ow e paraboliczne i w ało we w ysokości od k ilk u do k ilk u n a stu m etrów , k tó ry c h k sz ta łt nie zm ie nił się isto tnie do dnia dzisiejszego. Ich pow ierzchnię u trw a liła na p e w ien czas d ru g a z kolei gleba kopalna (b), znacznie lepiej w ykształcona niż pierw sza.
S eria III spoczyw a zw ykle n a stokach u kształto w an y ch w cześniej w ydm , czasem w y pełn ia rów nież zagłębienia d eflacyjne w ich p o w ierz chni. T w orzy ona stosunkow o cienką p o k ry w ę i jej w a rstw y są n ajczęś ciej ułożone zgodnie z k ształtem pow ierzchni, na k tó re j spoczywa. P ro cesy eoliczne w fazie jej osadzania zdzierały m a te ria ł na pow ierzchniach naw ietrzn ych , niszcząc n a jp ie rw rozw iniętą w cześniej glebę i osadza ły go na stokach zaw ietrzn ych pow odując przejście gleby w stan kopalny. Seria składa się z p iasku n ajb ard ziej jednolitego pod w zględem składu granulo m etryczn ego i w przew adze drobnoziarnistego.
Na stokach tak u kształto w an y ch w ydm późnoplejstoceńskich rozw inął się w w ielu m iejscach kom pleks gleb i osadów holoceńskich. Czasem ma on c h a ra k te r pedolitu, to znaczy osadu w całości przekształconego przez procesy glebotw órcze, k iedy indziej gleby rozw inięte na m iejscu i m a te ria ł glebow y przem ieszczony są poprzedzielane osadam i nie w y k a z u ją cym i śladów pedogenezy. N ajstarsza z gleb tego kom pleksu (c) zaznacza granicę m iędzy u tw o ram i plejsto ceń sk im i i holoceńskim i, a posiadając specyficzny c h a ra k te r stanow i w ażny poziom stra ty g ra fic z n y w obrębie wydm .
P iask i eoliczne tw orzące w ydm y Polski środkow ej są bardzo ubogie w m in e rały niekw arcow e, co jest w y n ik iem w cześniejszego w ietrzenia, k tó re m u zostały poddane u tw o ry glacjalne nim sta ły się m ate ria łe m źród-^ łow ym dla osadów w ydm ow ych [11]. Całkowicie pozbaw ione są one m i nerałów w ęglanow ych. Ś redn ia zaw artość skaleni w ich fra k c ji o śre d nicy 0,75-0,50 m m w ynosi 4,7<Vo, m in erały ciężkie zaś we fra k c ji 0,25^ В ys. 2. Przekrój przez wydmę koło Annopola — typowa sytuacja gleb kopalnych
w stosunku do serii eolicznych
I, II, I II — p ó ź n o p le js to c e ń s k ie s e rie e o lic z n e , a, b, — p ó ź n o p le js to c e ń s k ie g le b y k o p a ln e , I V — m ło d a s e ria p r z y k r y w a j ą c a g le b ę h o lo c e ń s k ą
Section trough the dune near Annopol — a typical situation of fossil soils in re lation to eolian series
I, II, III — L a te P le is to c e n e e o lia n s e rie s , a, b — L a te P le is to c e n e fo ssil so ils, IV — y o u n g s e rie s c o v e rin g th e H o lo c e n e so il
-0,10 m m w y stę p u ją w ilości 0,7-0,2°/o. O grom na przew aga k w a rc u w osadzie spraw ia, że m a on bardzo m ało składników zasadow ych i w p ro cesie glebotw órczym szybko ulega silnem u zakw aszeniu.
Piask i w ydm ow e w y k azu ją tak że w ysoki stopień obróbki eolicznej. W sto su n k u do osadów pochodzenia glacjalnego zaw ierają dw a do czte rech razy w ięcej ziaren silnie eolizow anych — zaokrąglonych, m ato w ych [12]. Eolizacja ta dokonała się w dużej m ierze jeszcze przed późnoplej- stoceńskim okresem ak u m u lacji w ydm ow ej. We w cześniejszych fazach p e ry g lacjaln y ch V istulian u procesy eoliczne działały inten syw nie, o czym św iadczą cechy obróbki m a te ria łu osadzanego w ty m czasie w dolinach i zbiornikach zam kniętych. D opiero jed n a k w fazie końcow ej p o w stały w a ru n k i do ak u m u lacji w ydm , w czasie k tó re j eolizacja ziaren dokonała się ostatecznie.
Starsza późnoplejstoceńska gleba kopalna (a) w y stęp u je w postaci 1-2- -cen ty m etro w y ch w a rstew ek p róchnicznych stanow iących in icjaln e p o ziom y a k u m u lacy jn e rozw inięte w w a ru n k a ch su b aeraln ych . Tow arzyszą im niew ielkie w ybielenia m ate ria łu m ineralnego. G lebę tę spotyka się w dolnych p a rtia c h w ydm , na fra g m en ta ch kopalnych pow ierzchni za rów no płaskich, jak i w yraźnie w ypukłych.
Rys. 3. Kompleks osadów i gleb kopalnych na stoku wydmy w Szynkielowie I, II — p ia s k i e o lic z n e ze s ta rs z e g o i m ło d sz e g o d r y a s u , b — g le b a a lle r o d z k a , с — g le b a
p r e b o r e a ln a , d — g le b a b o r e a ln a , e — g le b a a t l a n t y c k a
A complex of sediments and fossil soils on the dune slope at Szynkielów I, II — e o lia n sa n d s fro m O ld e r a n d Y o u n g e r D ry a s , fc> — A lle ro d so il, с — P r e b o r c a l so il,
d — B o r e a l s o il, e — A ia n t ic s o il
Z Polski środkow ej znane są trz y m iejsca jej w ystępow ania. W A nno polu nad W isłą [10] są to dw a cienkie poziom y próchniczne przedzielone 5-cen tym etro w ą w arstw ą piasku. F ra g m e n ty d rew n a pobrane z górnego z nich, zbadane m etodą 14C, w y kazały w iek 11 980 ± 7 0 lat B,P.
(Gro--6632). U dało się zidentyfikow ać w te j glebie d rew ien k a pochodzące z sosny i jałow ca. W K am ionie koło W yszogrodu, w w ydm ie położonej na pierw szej nadzalew ow ej terasie W isły, glebę stanow i cien iu tk i poziom próchniczny (rys. 4) z w ęgielkam i dato w an y m i n a 12 235 ±260 la t B.P. (Lod-43). D aty uzyskane dla ty ch dw óch gleb m ieszczą się w przedziale czasow ym fazy Bollingu [6, 16] i należy w iązać ich pow stanie z ty m k ró t kim okresem in te rsta d ia ln y m późnego plejstocenu.
Trzecim m iejscem w ystępow ania organicznych glebow ych poziomów Bollingu, nie posiadających jed n ak datow ania, jest P rad o lin a W arszaw - sko-B erlińska koło Dąbia, gdzie stw ierdzono je w dw óch stanow iskach [9].
W poziom ie stra ty g ra fic zn y m B ollingu spotyka się rów nież ślady obecności roślin w postaci p o p rzery w an y ch w a rstw oraz oznaki procesów
Rys. 4. Kamion — fragment gleby Bollingu Kamion — ą fragment of the Bolling soil
glejow ych. W y stęp u ją tu także w a rstw y i lam iny pylaste świadczące 0 osłabieniu intensyw ności ak u m u lacji w ydm ow ej.
Młodsza gleba późnoplejstoceńska (b) jest u tw orem spoty kan ym po wszechnie. Z ajm u je ona w obrębie w ydm różne położenia, najczęściej jed n ak zachow ana jest na zaw ietrznych, stro m y ch stokach, od podnóży aż do kulm inacji, gdzie zw ykle jest ścięta przez w iatr, k tó ry usypał m łod szą od niej serię eoliczną (rys. 2).
Gleba ta w y stęp u je w dwóch postaciach [10]. P ierw sza z nich to g le ba jednorodna stanow iąca jeden poziom sk ład ający się z p lam próchnicz- nych, białych oraz żółtych i b ru n atn y c h , tw orzących b arw n ą m ozaikę, albo zbudow ana z dw óch lu b trzech poziomów rów nież plam istych, z p rz e w agą b arw y czarnej i szarej w części górnej, białej w części środkow ej 1 rdzaw ej w części dolnej (rys. 5, 6). Cechy tej gleby w skazują, że
pod-Rys. 5. Barak — . jednorodna gleba Alleradu z zaznaczającym się odrębnym po ziomem wybielenia
Ba ra k — a homogeneous Allerod soil with separate bleached horizon
legała ona bielicow aniu, k tó re osiągnęło ró żn y stopień zaaw ansow ania, p rzy czym w żadnym p rzy p a d k u nie doszło do w y kształcenia b ieli cy, k tó ra dorów nyw ałaby d o jrzały m glebom holoceńskim tego typu. N ajczęściej gleba w y kazuje w czesne stad iu m rozw oju i pozbaw io na jest odrębnego poziom u A 2 i B. Czasem poziom y te już się zaryso w ują, lecz m ając m ałą miąższość tw orzą zaledw ie k a rło w a tą glebę bie- licową. W ydaje się, że dla obu ty ch odm ian może znaleźć zastosow anie określenie „ ra n k e r bielicow y” . B ru n a tn e n iere g u la rn e plam y, jak ró w nież system pasem ek żelazistych, k tó re z reg u ły w y stęp u ją w glebie, są
najpraw d op od ob niej elem en tam i w tó rn ym i, pow stałym i po okresie ro z w oju gleby przy daw nej pow ierzchni.
D rugą postacią jest gleba niejed n oro d n a, skład ająca się z w ielu in i cjaln y ch lub bardziej zaaw ansow anych w rozw oju poziom ów próchnicz- nych, często ze śladam i w ybielania, po przedzielanych cienkim i w a rstw a m i piasku nie zm ienionego przez proces glebotw órczy (rys. 7). S tre fy ta
-Rys. 6. Zdzieszulice -— fragment jednorodnej gleby Allerodu Zdzieszulice — a fragment of a homogeneous Aller0d soil
kie w y stę p u ją często w niższych p a rtia c h k opalnych stoków w ydm , n a k tó ry c h w yżej rozw inięte są gleby jednorodne. P o w staw ały one pod w pływ em procesu glebotw órczego, k tó re m u tow arzyszyła pow olna a k u m ulacja p iasku eolicznego.
Liczne fra g m en ty d rew n a zaw arte w glebie b um ożliw iły d atow anie jej za pomocą m etody 14C. O trzy m an e daty, opublikow ane w cześniej [1, 9, 12] i uzyskane n astęp n ie przez auto rkę, m ieszczą się w okresie od 11 770 ± 8 0 la t B.P. (Gro-6631) do 10 3 6 5 1 9 5 la t B.P. (Gro-6196). D ata n a jsta rsz a dotyczy najniższego poziom u próchnicznego gleby n ieje d n o ro dn ej w D obroniu koło Pabianic, najm łodsza — gleby jedn oro d nej w Stąporkow ie koło K ońskich. Pozostałe d a ty to: 11 030 ± 70 la t B.P. (Gro- -6913) — Bełchatów , 10 960 ± 6 0 la t B.P. (Gro-6915) — Dobroń, 10 830 ± 250 la t B.P. (Lod-84) — M łodzieszynek koło W yszogrodu, 10 805 ± 160 la t B.P. (Gro-828) — W itów koło P ią tk u , 10 530 ±585 la t B.P. (Gd-294) — K rask i koło Dąbia, 10 590 ±250 lat B.P. (Gd-304) — B orki Lipkow - skie koło Dąbia. D atow anie w y kazu je więc bezspornie, że gleba zw
iąza-na jest z okresem in te rsta d ia łu A llerod, chociaż sk ra jn e d aty w y k ra c za ją poza czas p rzy jm o w an y dla tego okresu. Być może, w niek tó ry ch m ie j scach ak u m u lacja su b stan cji organicznej rozpoczęła się jeszcze w s ta r szym dryasie, a po rozw inięciu gleby n a całej pow ierzchni w ydm jej egzystencja m iejscam i p rzed łu żyła się n a m łodszy dryas.
W glebie tej w y stę p u ją liczne m akroskopow e szczątki sosny, rów nież w n ajniższych poziom ach odm iany n iejed n o ro dn ej. Obok nich spotyka się także pojedyncze fra g m e n ty d rew n a brzozy i jałow ca.
W piaskach osadzanych bezpośrednio przed rozw ojem gleby alle- rodzkiej obserw uje się pew ien w zrost zaw artości drobnego piask u i p y łu w sto su n k u do osadów ak um u lo w an y ch w cześniej. D latego gleba w zbo gacana jest w drobne części m echaniczne, co jed n a k nie jest zw iązane z procesem glebotw órczym .
Nowe datow ania gleb k opalnych p o tw ierdziły w p ełn i w cześniejsze opinie o późnoplejstoceńskim w ieku w y d m w Polsce środkow ej. Obecność gleby B ollingu dowodzi, że w okresie ty m procesy eoliczne zostały m ie j scam i zaham ow ane, choć daleko było jeszcze do u trw a le n ia całej p o w ierzchni. W ystępow anie gleby w stropie osadów o znacznej miąższości św iadczy o istn ien iu już w n a jsta rsz y m dryasie pagórków w ydm ow ych, a nie ty lk o p łaskich pokryw . B ardzo liczne obserw acje sy tu acji gleby A llerodu p azw alają stw ierdzić, że w ty m okresie rozw ój w ydm został całkow icie przerw an y . N iew spółm ierność m asy osadów eolicznych p rz y k ry ty c h glebą allerodzką i osadów leżących n a niej potw ierd za opinię, że starszy d ry as był głów ną, w łaściw ą fazą w ydm otw órczą, zaś m łodszy — fazą p rzekształcania już utw orzonych form w ydm ow ych [3, 4].
N ajstarszą glebę holoceńską (c) spotyka się zarów no w postaci ko p al nej, w spągu kom pleksu holoceńskich osadów i gleb, ja k i w postaci r e liktow ego elem en tu w profilach gleb ro zw in iętych p rzy w spółczesnej p o w ierzchni w ydm . J e j stosunek do m łodszych gleb holoceńskich i w iek zostały rozpoznane w k ilk u stanow iskach, gdzie u podnóża stoków w ydm zachodziła sukcesyw na ak u m u lacja cienkich w a rstw p iasku i rozw ój p ro cesów glebotw órczych na coraz to m łodszych osadach.
Gleba ta składa się z dwóch poziom ów genetycznych. Poziom a k u m u lacy jn y A x jest bardzo słabo pró ch n iczn y i m a n iew yraźne granice. P o niżej w y stę p u je dobrze ro zw in ięty 3 0 -4 0 -cen tym etrow y poziom В o in ten sy w n ej barw ie rd za w o b ru n a tn ej, w y raźn ie odgraniczony od nie zm ie nionego podłoża. G leba nie w y k azu je żadnych śladów bielicow ania i m a c h a ra k te r gleby rdzaw ej. Z aw arte w poziom ie A x tego ty p u gleby w B eł chatow ie w ęgielki d rzew ne zbadane m etodą 14C w ykazały w iek 9380 ± 50 la t B.P. (Gro-6914). Oznacza to, że gleba k ształto w ała się w fazie prebo- rea ln ej i n a początku b o realn ej w edług paleobotanicznego podziału ho- locenu zaproponow anego przez N i l s s o n a [13] lub że k ształtow ała się i zakończyła rozw ój w ciągu fazy p reb o re a ln e j w edług ogólnego podziału straty g raficzn eg o opracow anego przez S t а г к 1 a [14].
W w ielu p rzy p ad k ach obserw ow ać m ożna bezpośrednie nałożenie się na glebą preborealm j procesu bielicow ania, k tó ry doprow adził do w y b ie lenia poziom u próchnicznego i u k ształto w ania w górnej części poziom u В rdzaw ego iluw ium , czasem z oznakam i tw o rzenia się tw ardeg o ru d a w ca (rys. 8). Zbielicow anie to dokonało się w fazie b orealnej, jak n a to
Rys. 7. Dobroń — niejednorodna gleba Aller0du Dobroń — complex Allerod soil
w skazuje d ata 8790 ± 190 la t B.P. (Lod-83) u zyskana dla w ęgielków za w a rty c h w poziom ie A Fe zbielicow anej gleby rdzaw ej w Szynkielow ie w dolinie W arty na północ od Sieradza.
Na sto ku w y dm y szynkielow skiej (rys. 3) obserw ow ać m ożna glebę allerodzką (b) oddzieloną cienką serią piaszczystą od k om pleksu gleb i osa dów holoceńskich, w k tó ry m w y od rębn ia się jako pierw sza — rdzaw a gleba p reb o re a ln a (c), jako d ru g a — bielicow a gleba b orealna (d), w w y ż szej części stoku w y stęp u jąca sam odzielnie, niżej nałożona na glebę p re- borealną, i jako trzecia — bielica próchniczno-żelazista z tw a rd y m p o ziom em orsztynow ym (e), rozw in ięta na cienkim pedolicie. Na bielicy spo czyw a seria p iasku eolicznego bez śladów pedogenezy z rozw inięty m w strop ie poziom em próchnicznym i w yżej seria piasku eolicznego zaw ie rającego rozproszoną su b stan cję próchniczną. Dla w ęgielków z poziom u próchnicznego k opalnej bielicy próchniczno-żelazistej uzyskano tu datę 4725 ± 140 B.P. (Lod-36), k tó ra dowodzi, że gleba została pogrzebana pod osadam i n a początku fazy subbo realn ej, a głów nym okresem jej rozw oju była faza atlan ty ck a.
Rys. 8. Aleksandro wek — gleba rdzawa prebcrealna zbielicowana w bo reale, pod młodszą bielicą humusowo-żelazistą przykrytą nasypem antropogenicznym Aleksandro wek — Preboreal rust-coloured soil podzolized during Boreal phase
under younger iron-humus podzol covered by recent anthropogenic sediment
Polski środkow ej zarów no w stan ie kopalnym , jak i przy w spółczesnej pow ierzchni. Można stw ierdzić także w ystępow anie dobrze rozw iniętych bielic z tw a rd y m poziom em o rsztynow ym w układzie piętrow ym , jedn a nad drugą. Obok nich w kom pleksach holoceńskich w y stę p u ją rów nież kopalne gleby bielicow e bez tw a rd y c h poziom ów iluw ialnych, sfozyli- zow ane w różnych stad iach rozw oju i w ykazujące różny wiek.
D otychczasow e obserw acje w skazują, że proces bielicow ania w holo- cenie rozpoczął się w fazie b o realn ej i trw a ł przez w szystkie pozostałe fazy aż do współczesności. N ajpraw dopodobniej w ykształcenie z w a rte go poziom u iluw ialnego było przede w szystkim zw iązane z dłu g o trw ało ścią tego procesu bez in te rw e n cji procesów erozji i akum ulacji. Są p o d staw y, aby sądzić, że silnie rozw inięte bielice orsztynow e p ojaw iły się po raz pierw szy dopiero w fazie atla n ty c k iej, po k ilku tysiącach la t d ziała nia procesu bielicowego. Nie byłoby jed n ak uzasadnione przyp isy w anie w szystkim glebom tego ty p u pochodzenia atlantyckiego, gdyż istn iała z pew nością m ożliwość uk ształto w an ia rów nie silnie zbielicow anych gleb także później, w odpow iednio długich okresach pozostałej części holo- cenu. Nie w szystkie też geby kopalne w y kazujące w iek a tla n ty c k i m ają tw a rd y poziom ilu w ialn y [9].
plejstocen u oraz na początku holocenu n astąp iły w skutek ogólnych zm ian klim atycznych, które pociągnęły za sobą zm iany w ch ara k te rz e ro ślin ności. W ciągu holocenu głów ną przyczyną u ru ch am ian ia procesów eo- licznych i p rzery w an ia rozw oju gleb była działalność gospodarcza czło w ieka.
W iadom o z badań paleobotanicznych [15, 16], że późny plejstocen w Polsce środkow ej był okresem p anow ania skąpej rośliności tu n d ro w ej. Stopniow e polepszanie się w aru n k ó w k lim aty cznych zaznaczyło się po raz pierw szy w fazie B ollingu przez pojaw ienie się drzew , k tó re u tw o rzy ły k rajo b raz tu n d ry parkow ej, i po raz d ru g i w fazie A llerodu, kiedy n a stąp iła już zdecydow ana in w azja lasu n a te re n P olski środkow ej. O ile w starszy m dryasie po B ollingu stw ierdza się n a w ró t tu n d ry bezdrzew - n ej, to w m łodszym dryasie drzew a nie w ycofały się całkow icie i ro ślin ność m iała c h a ra k te r tu n d ry p arkow ej.
Bolling b ył fazą trw a ją c ą ty lk o 200-300 lat, w k tó re j nie doszło do całkow itego opanow ania pow ierzchni przez roślinność i rozw oju ciągłej p o k ry w y glebow ej na piaskach eolicznych. Skąpe ślady procesów glebo- tw órczych w postaci in icjaln y ch poziom ów a k u m u lacji próch nicy są tego dowodem . W praw dzie na w ielu pow ierzchniach gleba ta m ogła łatw o ulec zniszczeniu w w ydm otw órczej fazie starszego dryasu , to jed n ak bardzo słaby stopień rozw oju zachow anych frag m entów św iadczy o tym , że nie m ogły być one częścią zw artej p o k ry w y glebow ej.
W A llerodzie las brzozow o-sosnow y i sosnowy w kroczył na w ydm y już w p ełn i u k ształtow ane i opanow ał je całkow icie. P rz y jm u ją c za pod staw ę d a ty sk ra jn e m ożna by stw ierdzić, że gleba allerodzka rozw ijała się w ciągu około 1400 lat, jednakże przeczy tem u słabe w ykształcenie jej p rofilu. W skazuje ono na co n ajw y żej k ilk u se tle tn ie trw a n ie procesu gle- botwórczego. P raw dopodobnie roślinność leśna rozpoczynała sw oją eks p an sję od podnóży w ydm i n astęp n ie dopiero w kroczyła na ich stoki i kulm inacje, gdzie egzystow ała na ty le krótko, że spowodow ało to ukształto w anie tylko k arło w aty ch gleb bielicow ych. In n y m w y tłu m acze niem m ogłaby być szczególna słabość oddziaływ ania procesu glebotw ór- czego w ty m bądź co bądź chłodnym jeszcze in te rsta d ia le.
R ozw iew anie w ydm i niszczenie bądź zasypyw anie gleby allerodzkiej w m łodszym d ryasie było w Polsce środkow ej pow szechne, co św iadczy o znacznym rozrzedzeniu roślinności obszarów w ydm ow ych w ty m o k re sie.
P onow ne całkow ite u trw ale n ie w ydm przez roślinność zaznaczyło się rozw ojem gleby rdzaw ej, w iekow o zw iązanej z fazą p reb o re a ln ą holoce nu. Roślinność tego okresu na w ydm ach Polski środkow ej m usiała mieć szczególny c h a ra k te r traw iasto -leśn y , k tó ry nie pow odow ał bielicow a- nia łatw o u legających m u piasków eolicznych. W niosek ten w y d aje się zgodny z w y nik am i now szych badań paleobotanicznych dotyczących po czątku holocenu, p rzeprow adzonych w H olandii [17], gdzie w okresie 9 — R o c z n ik i G le b o z n a w c z e
około 10 200-9500 lat B.P. stw ierdzono fazo lasu brzozowogo, następnie fazę roślinności łąkow ej z brzozą i dopiero potem fazę lasu brzozow o-sos nowego rozpoczynającą okres zdecydow anego panow ania roślinności leś nej. J a k wiadomo, tra w ia sto -le śn ą roślinnością odznaczał się także chłod ny m łodszy dryas, k tó ry jed n ak nie m ógł być głów ną fazą rozw oju gleby rdzaw ej na u tw o rach eolicznych, gdyż zachodziła w nim działalność w ia tr u uniem ożliw iająca kształtow an ie gleb na większości pow ierzchni w ydm . Na przełom ie p lejstocenu i holocenu doszło więc do w ykształcenia dobrze rozw iniętej gleby o cechach, k tó re nie pow tórzy ły się w żadnej z m łodszych gleb holoceńskich w obrębie w ydm . Różni się ona także w yraźnie od gleb późnoplejstoceńskich. Dzięki tej specyfice m a gleba preb o realn a w badaniach stra ty g ra fic zn y c h znaczenie h o ry zo n tu p rz e wodniego, oddzielającego osady p lejstoceńśkie od holoceńskich. Poziom В tej gleby, w y stęp u jący jako elem en t reliktow y, w m łodszych bielicach holoceńskich na w ydm ach w y b itn ie pogłębia ich poziom iluw ialny.
Gleba p rebo realna, często pozbaw iona oryginalnego poziom u próch- nicznego, jest, jak się w ydaje, odpow iednikiem u tw o ru opisanego z je d nej z w ydm w P rado linie W arszaw sko-B erlińskiej jako p ery g la cja ln y poziom w ietrzeniow y z m łodszego d ry asu [8]. Jeżeli tak, to in te rp re ta c ja tego u tw o ru zarów no genetyczna, jak i w iekow a budzi w ątpliw ości w św ietle przytoczonych danych.
Poczynając od fazy b orealnej działał na w ydm ach proces bielicow a- nia p rze ry w a n y lokalnie w sk u tek u ru ch am ian ia przez człow ieka p ro ce sów eolicznych. In te rw e n c ja człow ieka na tere n ac h w ydm ow ych m ogła nasilić się poczynając od drugiej połow y fazy a tla n ty c k iej lub początku fazy su bborealnej, kiedy to n astąp iło całkow ite zapełnienie obszaru P o l ski osiadłą ludnością rolniczą, w kraczającą z upraw ą rów nież na m niej urodzajne ziemie.
LITERATURA
11 ] C h m i e l e w s k a М., C h m i e l e w s k i W.: Stratigraphie et chronologie dc la dune de Witów, distr. Łęczyca. Biul. perygl. I960, 8, 133-141.
[2| D y l i k J.: Główne elementy paleogeografii młodszego plejstocenu Polski środkowej. W: Czwartorzęd Polski. PWN, Warszawa 1967, s. 311-352. [3j D y l i k o w a A.: Próba wyróżnienia faz rozwoju wydm w okolicach Łodzi.
Acta Geogr. Univ. Lodz. 1958, 233-268.
[41 D y l i k o w a A.: Wydmy środkowopolskie i ich znaczenie dla stratygrafii schyłkowego plejstocenu. W: Czwartorzęd Polski, PWN, Warszawa 1967, s. 353- -371.
[5] G o ź d z i k J.: Geneza i pozycja stratygraficzna struktur peryglacjalnych w środkowej Polsce. Acta geogr. Lodz. 1973, 31, 117.
[6] H a m m e n van der T., Ma a r i e v e l d G. C., V o g e l J. C., Z a g w i j n W. H.: Stratigraphy, climatic succession and radiocarbon dating of the Last Gla cial in the Netherlands. Geologie en Mijnbouw 46, 1967, 79-95.
[7] К o n о с к а - В е i 1 о у К.: Soils оГ dune areas of central Poland in Late Gla cial and Holocenc. Folia Quaternaria 49, 1977, 47-62.
18 J К o w a l k o w s k i A.: Dynamika rozwoju późnoplejstoceńskich i holoceń- skich gleb z piasków wydmowych w Pomorsku. Rocz. glebozn. 28, 1977, 3-4, 19-35.
[9] K r a j e w s k i K.: Późnoplejstoceńskie i holoceńskie procesy wydmotwórcze w Pradolinie Warszawsko-Berlińskiej w widłach Warty i Neru. Acta geogr. Lodz. 1977, 39, 87.
[10] M a n i k o w s k a B.: Gleba z interstadiału Allerod na tle układu stratygra ficznego utworów fazy zstępującej Wiirmu w okolicach Łodzi. W: Procesy i formy wydmowe w Polsce. Prace geogr. Inst. Geogr. PAN, 1969, 75, 289-326. [10J M a n i k o w s k a B.: Późnoplejstoceńskie gleby kopalne w wydmie koło Anno pola nad Wisłą. W: Problemy czwartorzędu. Acta Geogr. Lodz. 1970, 24, 327- -334.
[11] M a n i k o w s k a B.: Metoda barwienia skaleni azotynokobaltanem sodu i jej zastosowanie w badaniach czwartorzędu. Acta geogr. Lodz., 1976, 37, 137-174. [12] M a n i k o w s k a B.: The development of the soil cover in the Late Pleisto cene and the Holocene in the light of fossil soils from dunes in Central Po land. Quaestiones Geographicae 4, Poznań 1977, 109-129.
[13] N i l s s o n T.: Standardpollendiagramme und 14C-Datierungen aus dem Age- röds Mosse im mittleren Schonen. Lunds Univ. Ärsskr., N.F. 2, 59, 8, Lund 1964.
[14] S t a r k e i L.: Paleogeografia holocenu. PWN, Warszawa 1967, 362.
[15] T o b o l s k i K.: Późnoplejstoceńska i holoceńska historia roślinności na ob szarze wydmowym w dolinie środkowej Prosny. PTPN, Prace Kom. Biol. 32, 1966, 1.
[16] W a s y l i k o w a K.: Roślinność i klimat późnego glacjału w Polsce środko wej na podstawie badań w Witowie koło Łęczycy. Biul. perygl. 1964, 13, 261- -417.
[17] W i j m s t r a T. A., V i n de E.: The new Dinkel canal section. W: The Upper Quaternary of the Dinkel Valley. Mededelingen Rijks Geologische Dienst. N. S., No. 22, Maastricht 1971, s. 101-129. Б . М А Н И К О В С К А ИСКОПАЕМЫЕ ПОЧВЫ В ДЮНАХ ЦЕНТРАЛЬНОЙ ПОЛЬШИ Институт Географии Университета в Лодзи Р е з ю м е Дюны Центральной Польши построены из трех позднеплейстоценовых эоло вых серий разделенных двумя ископаемыми почвами (рис. 2). Старшая из них, связанная с фазой бёллинг — это почва инициальной стадии развития, высту пающая в виде тонких 1-2 см перегнойных горизонтов (рис. 4). В этой ф азе на образовавшихся в период древнего дриаса эоловых осадках не был развит непрерывный почвенный покров. Сохранившиеся в пчве растительные остатки (Pinus) свидетельствуют однако о вторжении древесных растений в некоторых местах на территорию эоловой аккумуляции. Младшая по возрасту плейстоценовая почва соответствует интерстадии аллерёд. Она более продвинулась в развитии от предыдущей, но не пред
ставляет собой вполне развитого типа почвы. Выступает она в двух разно видностях— однородной (гомогенной) слаборазвитой подзелистой почвы (рис. 5, 6) или в виде нескольких инициальных, гумусовых горизонтов, образующих не однородную пегомогенную почву (рис. 7). Аллерёдская почва сформировала непрерывный покров и вполне укрепила дюны построенные в период среднего дриаса. Она развивалась под влиянием лесной растительности, которая овла дела всеми дюнами и на многих поверхностях была погребена во время позд него дриаса, когда снова возродились эоловые процессы. На переломе плейстоцена и голоцена на поверхости дюн образовалась почва в связи с развитием травянисто-лесной растительности, доминирующей в пребореальной фазе. Составляет она самый древний элемент комплекса голо ценовых почв и отложений, встречаемых на склонах позднеплейстоценовых дюн (рис. 3, 8). В бореальной фазе проявил свое действие подзолообразователь ный процесс, который в течении дальнейших фаз голоцена подвергался пере рывам в последствие хозяйственной деятельности человека, приводящей к ло кальному безобновлению эоловых процессов. Ископаемые подзолистые голо ценовые почвы имеют различные стадии развития и разный возраст. В атлан тической фазе, после длившегося несколько тысячелетий подзолообразования при отсутствии вмешательства человека, впервые сформировался хорошо раз витый гумусово-железистый подзол с плотным ортштейновым горизонтом. В . M A N IK O W S K A
FOSSIL SOILS IN DUNES OF CENTRAL POLAND Institute of Geography, University of Łódź
S u m m a r y
Dunes of central Poland are built of three Late Pleistocene eolian series, sepa rated by two fossil soils (Fig. 2). Older soil connected with- the B0lling phase is a primitive soil and oceurs in form of thin 1-2 cm humus horizons (Fig. 4). At that phaes it did not come to the development of a continuous soil cover on eolian deposits formed in the Oldest Dryas. Plant residues preserved in soil prove, ho wever, an encroachement of treess (Pinus) into these deposits at some places.
Younger Late Pleistocene soil coresponds with the Allerod interstadial. Its de velopment is more advanced than that of the previous, but it does not represent a fully formed soil type. It occurs in two forms — of a homogeneous, slightly de veloped podsolic soil (Fig. 5, 6), or of several initial humus horizons forming a com plex of primitive soils (Fig. 7). The Allerod soil developed under forest vegetation which overgrew entire surface of dunes of Older Dryas. The soil formed a con tinuous cover and entirely stabilized the dunes. It changed at many places into fossil soil during Younger Dryas, when eolian processes became active again.
On the turn of the Late Pleistocene and Holocene rust-coloured soil was for med on the surface of dunes, connected with the grassy-forest vegetation predomi nating at the Preboreal phase. It constitutes the oldest element of the complex of Holocene soils and sediments encountered on slopes of Late Pleistocene dunes (Figs 3, 8). At the Boreal phase the podzolization began, which was interrupted during later phases of Holocene due to the economic activity of man, mobilizing at some places eolian processes. Thus fossil Holocene podzolic soils are of different development stages and of different age. The strongly developed iron-humus podzol
with a hard iron pan appeared for the first time at the Atlantic phase, after se veral thousand years of the podzolization activity at a lack of any human inter vention.
D r B a r b a r a M a n i k o w s k a I n s t y t u t Ge o g r a f i i U n i w e r s y t e t u Ł ó d z k i e g o Łódź , al. K o ś c i u s z k i 21
