Maria Sulimierska
Kowalszczyzna staromiejska XVII i
XVIII wieku
Ochrona Zabytków 6/2-3 (21-22), 119-124
1953
KOWALSZCZYZNA STAROMIEJSKA XVII I XVIII WIEKU
M A R I A S U L IM IF .R S K A
P rzy o d b u d o w ie w arsza w sk ieg o S ta reg o M ia sta w a żn ą p o zy c ję za jm u je detal. J e d n y m z je g o ele m e n tó w je s t d e ta l ro b o ty kow alskiej. Z a c h o w a n e d o dziś z a b y tk i św ia d czą 0 w yso kim p o zio m ie a rty sty c z n y m i tech n iczn ym tego rzem iosła, p o zw a la ją c jed n o cześn ie stw ierd zić g łę b o k o z a k o rze n io n y tra d y c jo n a lizm w o d n iesien iu d o form i m eto d y w y k o n a w c zej. W c ią g u c a łe g o stu lecia p o w ta rz a n e b y w a ją n ieraz te sam e m o ty w y , p rz y n iezm ien n y m zasto so w an iu m ateriału ja k im jest np. p ręt o k rąg ły d la krat
w iek u X V I I . ' ' '
N a sku tek klęsk n a w ie d z a ją c y c h W a rsz a w ę , szczegó ln ie zaś w ielk ieg o p o ża ru z ro k u 1607, k tó ry straw ił w iększość d o m ó w w R y n k u , za b y tk ó w ko w alstw a w iek u X V I 1 w cześn iejszych p ra w ie n ie m a m y . D o d a ją c do tego zn iszczen ie ostatniej w o jn y , stw ier d z ić trzeb a , że o c a la ły m a te ria ł, ja k im ro z p o rzą d z a m y , o b ejm u je g łó w n ie w iek X V I I i X V I I I . C h o ć szc zu p ły ilo ściow o p o zw a la on n a krótki p rzeg ląd za sa d n iczy ch gru p j a k : d rzw i o b ite b la c h ą że la zn ą , d rzw i krato w e a żu ro w e , k ra ty n ad św ietli d rzw io w y ch , b a lk o n y , b a lu stra d y sch o d ó w i g a lerii, o ku cia w postaci zaw iasó w , zam ków ', szyld zik ó w , kla m ek , k o ła tek 1.
W y b ie ra ją c p arę ty p o w y c h o b iek tó w i d a jąc ich opis p o sta ra m y się prześled zić n aj b a rd ziej ch a ra k te ry sty c zn e c e c h y w arszaw skiej k o w a lszczy zn y ob u w ym ie n io n y ch okresów .
1 W yłączam y z rozważań latarnię, wywieszki i zakończenia wież.
R yc. 144. D rzw i obijane blachą żelazną R yc. 145. Drzw i obijane blachą żelazną z X V I I w. R ynek St. M iasta 38. z X V I I I w. przy ul. Piwnej 35.
R yc. 146. Fragment drzw i kratowych z X V I I w. przeniesionych ze St. M iasta
na ul. Puławską 59.
R yc. 147. Drzwi kratowe z X V I I I w. z R ynku St. M iasta nr 38.
i . D rzw i o b ija n e b la c h ą . » W k a m ie n ic y K u ro w s k ie g o , w R y n k u S t a r e g o M i a s t a 38, d rzw i w ejścio w e p o c h o d z ą p ra w d o p o d o b n ie z r. 1663, z czasó w p rz e b u d o w y d o k o n an ej p rz e z p ierw o tn e g o w łaściciela P io tra T a le n tie g o , m o g ą w ię c p o słu ży ć ja k o w zó r d la w ieku X V I I (ry c. 142). Ic h sk rzyd ła d rzw io w e są d rew n ia n e, o b ite n iew ielk im i arku szam i b la c h y żela zn ej, n a k tó re n ało żo n o ukośnie b ie g n ą c e p asy z ż e la za p łaskiego szerokości 3 — 4 cm . P ow stała w ten sposób k ra to w n ica tw o rzy ro m b y o k ą tach o strych w osi p ion o w ej. Pasy p rz y tw ie r d zo n e są ćw iek am i o łe b k a c h k u lk o w a ty ch . N a sk rzy żo w a n ia ch p asó w z n a jd u ją się o zd o b n e ro zetk i. w środku ro m b ó w ćw iek i.
W d rzw ia c h sied em n asto w ieczn ych z a c h o w a n yc h w W a rsza w ie bo gatszej d eko racji nie spo tyka się. S k ro m n e ro zetk i z n a jd u ją się n iekied y w środku ro m b ó w ( K r z y w e K o ł o 5 ), czasam i zaś nie m a ich w c a le ( R y n e k 36, kam . Pod M u rzy n k iem ). J e d y n ą o zd o b ę stan o w ią w te d y ro z m a icie ro zlo k o w a n e ćw iek i. O g ó ln a zasad a k o m p o zy c y jn a tego ro d za ju d rzw i sięga śred n io w iecza (np. d r z w i k a te d ry w aw elskiej). W cią g u w ie k ó w w ró ż n y c h okresach zm ien iał się kąt n a c h y le nia pasów k ra to w n icy i ich szerokość. P o la m ię- d zyp a so w e i m iejsca sk rzy żo w a ń d a w a ły n ie w y czerp a n e m ożliw o ści d la in w en cji tw órczej a rty - stów -k ow ali.
W iek X V I I I re p re ze n tu ją d rzw i P i w n e j 35, d a to w a n e n a rok 1742 (ryc. 143). D ek o rację ich stan ow ią pasy szerokości około 7 cm . z a w ija ją c e się w w o lu ty i tw o rzą c e literę С w ró żn ych p o ło ż e n ia c h . N a sk rzy ż o w a n ia c h p asó w u m ieszczo n e są d u że ro zety , n a z a k o ń c z e n ia c h w olu t ro zetk i w iro w e . T y p b a rd ziej u p ro szczo n y p rzed sta w ia ją d rzw i d o m u p rz y ul. F r e t a 14 (175 3 r), o raz B rzo zow ej 13 (w iz b ie p a rte ro w e j). Po o b iciu b la c h ą p rz e p ro w a d zo n o n a n ich proste p asy p o p rzek ą tn ej i u zy sk an o c z te ry p o la , w które z o sta ły w p isan e c z te ry sk ręty w k ształcie litery C , g rzb ie ta m i skiero w an e d o środ ka. C y to w a n e o b ie k ty są dość u b o g ie . Z n a n e są z teren u W a rs z a w y p rz y k ła d y o o rn a m en tyc e tego ra- d z a ju b a rd z o b o g a te j, p o n ie w a ż je d n a k o p e ru je m y m a te ria łem istn ie ją cy m , n ie b ę d zie m y się
tu nim i z a jm o w a ć — ty m b a rd z ie j, że opisane d rzw i p o sia d a ją z a sa d n icze c e c h y c h a ra k te ry z u ją c e starom iejski ty p o siem n asto w ieczn y. W id a ć n a n ich , że n ie zn o szą ce o stry ch , tw a rd y c h linii rokoko z d o ła ło p rz e ła m a ć w ielo w ie k o w ą tra d y cję.
P ojaw ia się miękkość i swoboda rysunku oraz nowe m o tyw y, choć zasada symetrii je st na ogół nadal utrzym ana.
2. D rzw i kratowe.
Bardzo wysokim poziom em artystycznym odzn aczają^ się ażurowe drzwi kratowe. Z ach ow any egzem plarz z X V I I wieku znajduje się obecnie na ul. P u ł a w s k i e j 59. na terenie daw nego pałacyku Szustra, lecz przypuszczać należy, że został tam przenie siony z którejś z budowli staromiejskich (ryc. 144) J. Są to drzwi jednoskrzydłowe, składające się z dwóch segmentów. G órny posiada zaakcentow aną mocno oś pionową w postaci w yładow anych do przodu p ła skich listew żelaznych, na końcach roz klepanych i podw iniętych, plastyczna ta dekoracja zwieńczona jest w górze rodza je m 'kielicha kw iatow ego potraktowanego również trójwym iarowo. Po obu stronach osi wkom ponowano po trzy duże spirale z okrągłego pręta, ozdobione wąsami i fan tastycznym i smokami pow stałym i przez roz klepanie żelaza n a gorąco. W dolnym seg mencie podstawę kom pozycyjną stanowi ukośna krata z przewlekanych prętów, w czterech rogach spirale z wąsam i, w zdłuż bocznych części ram y z obu stron m ałe wo luty, stanowiące zakończenia wąsów. O ś pionowa zaznaczona przez dekorację z k ó łek i pąków kw iatow ych (lilji). N a całej ram ie ujmującej kratę ozdobne rozetki.
K rata z kam ienicy Kurowskiego, R y n e k 38, pochodzi z w. X V I I I i nosi datę i 737 (ryc. 145). Przez blisko 100 lat (od 1832 do 1944) znajdow ała się na ulicy R ym ar skiej 2, obecnie zaś ma powrócić na swe daw ne miejsce. T w o rzy ona rodzaj małego przedsionka zam ykającego wejście na bieg klatki schodowej. Składa się z dwuskrzy dłow ych drzwi, o nadprożu zwieńczonym trójkątnym szczytem i z dw óch ścianek ażurowych bocznych.
W ym ienione części połączone są nastę pującą konstrukcją: nad ściankami bocz nym i i nadprożem drzwi biegnie rama,
1 O gólny układ kom pozycyjny tej krary zb li żony jest bardzo do kraty zam ykającej kaplicę K ołudzkich w K atedrze Gnieźnieńskiej. W iad o mość tę zaw dzięczam uprzejmości m gr B. K op y- dłowskiego.
R yc. 148. Nadświetla drzwiowe z X V I I w., ul. św iętojańska 31.
Ryc. 149. Nadświetla drzwiowe z X V I I I w ., Szeroki Dunaj nr 7.
Ryc. 150. Balustrada galerii w podw órzu ka m ienicy Fukiera, Rynek St. M iasta nr 27.
której kształt w p la n ie z b li ż o n y je st do p o d k o w y . Z j e dnej stro n y w p u sz c z o n a je s t w ścian y p o m ieszcze n ia , z d r u giej w sp a rta na d w ó c h szta b a ch ż e la zn y c h , ro b ią c y c h w ra że n ie slu p ó w . R a m a je s t p ro filo w a n a ja k gzy m s. S łu p y na ca łej d łu g o ści m a ją ro z m ieszczo n e o z d o b y p o d k re ślają ce ry tm d e k o ra cji d rzw i. N a osi filaró w , p o ob u stro n a c h szc zy tu u m ie szczo n o g ło w ic e k o ryn ck ie, k ła d ą c je b ezp o śred n io n a g zym sie. W p ion ie g ło w ic y i fila ra gzy m s jest zag iero w a n y . M ię d z y ścian am i b o czn y m i i filaram i istnieje zao k rąg len ie, któ rego m o ty w y n a w ią z u ją do ścian b o c z n y c h .
W p o tra k to w a n iu p o szczeg ó ln y ch p artii k ra ty w id a ć p ew n e ró żn ic e : skala o rn a m en tu d o ln ej części d rzw i i ścian b o c zn y c h je s t w ięk sza, g ó rn a część m a d ek o ra cję zn a czn ie b o g a tsz ą i w skali d ro b n ie jszą , c h o ć o p a rtą n a ty c h sam ych ele m e n ta ch . O rn a m e n t z ło ż o n y jest z ósem kow ej p lecio n k i, k r z y ż u ją c y c h się p rę tó w o k o ń ca ch ro z w id lo n y c h i sk ręco n y ch w w o lu ty , o ra z p o w ią za n y c h ze sob ą liter C , esow n ic, listków i rozetek.
O d n a jd u je m y tu ja k w id a ć ten sam d e ta l, co w o siem n asto w ieczn y ch d rzw ia c h p e ł n y c h . C a ło ść tw o rzy kratę n a d z w y c z a j b o g a tą i sk o m p lik o w an ą w rysu n ku . T e c h n ik a p o z w a la n a sw o b o d n e i m ięk kie p rzech o d ze n ie je d n e g o elem en tu w d ru g i, g d y ż stoso w a n e je s t w o w iele w ięk szym stop n iu n iż w X V I I w . sk lep y w an ie n a g o rą c o p rę tó w 0 je d n a k o w y m p rzek ro ju o ra z n ito w an ie. S k rz y ż o w a n ia w yk o n a n e są n ie w form ie p rz e w le k a n ia , lec z n a n a k ła d k ę , system em stolarskim . W p u n k ta c h sty k o w y c h n a k ła d a n e są p rz e w a ż n ie ro zetk i i że la zn e p rzew ią zk i.
3. N a d św ie tla d rzw io w e .
Z n ad św ietli d rzw io w y c h n ajstarszą d a to w a n ą na rok 1633 jest k ra ta k a m ie n icy B a ry c z k ó w — R y n e k 32.
E lem en te m k o m p o zy c y jn y m są tu sp irale. O ś p io n o w a z a z n a c z o n a je st m o cn o p rze z d e k o ra cję liścio w ą, cię tą z b la c h y i w y g in a n ą przestrzen n ie ku stronie zew n ętrzn ej p o za p ła s z c zy z n ę k raty . P o o b u je j stro n ach p ó łk o le n ad św ietla w y p e łn ia ją sp irale z w ąsam i 1 g łó w k a m i sm oków w śro d k u , tw o rzą c całość d o b rz e zró w n o w a ż o n ą . T w o r z y w e m jest tu p rę t o k rą g ły , n a sk rzy żo w a n ia c h stosow an e je s t p rz e w le k a n ie , w p u n k ta c h z łą c zeń d w u p rę tó w ro zk le p a n ie.
T e g o sam ego ty p u kratę z o b a c z y ć m o żn a w k a m ie n icy zw a n ej « m a łą B aryczkow ską» R y n e k 30, K u ro w s k ie g o — R y n e k 38, z roku 1663, «Pod M u rzy n k ie m » R y n e k 36, c z y n a Ś w i ę t o j a ń s k i e j 31 « P od O k rę tem » (ryc. 146).
W n ad św ietla ch w iek u X V I I I ró w n ie ż p o ja w ia się k ształt lite ry С — ż e la z n y sym b o l ro k o k o w e j m u szli. K r a t a teg o ro d z a ju zn a jd u je się n a S z e r o k i m D u n a j u p o d N r 7 (ry c. 14 7). Z a sa d a ro z w ią z a n ia k o m p o zy c ji je s t tu o d m ien n a o d sied em n asto w ieczn ej. O ś p io n o w a zn ik a . P ó łk o le p o d zie lo n e je s t sześciom a p rę ta m i p ro m ien iście b ieg n ą c y m i k u śro d k ow i p o d sta w y . P o n a d to k o n cen try czn e p ó łk o la d z ie lą p rzestrzeń n a trz y części. W n a jm n iejszy m p ó łk o lu u m ie szczo n e są lite ry I H S , zd o b io n e po b o k a c h w y c ię ty m z b la c h y o rn a m en tem g rze b ien ia sty m . P o la p ó łk o listeg o p asa śro d k ow eg o za w ie ra ją lilie. W k a ż d y m p o lu p asa g ó rn e g o m ie szczą się d w ie lite ry С g r zb ie ta m i zw ró c o n e do p ro m ien iście b ie g n ą c y c h p rę tó w ; p u n k t sty k o w y u ję ty je s t g r u b ą , ż e la z n ą p rz e w ią z k ą .
R yc. 151. N ow y zam ek i klam ka w g projektu S. Żaryna dla kam ienicy w R ynku St. M iasta nr 36.
P ręty zostały zasto so w a n e n iejed n ak o w ej g r u bości o p rzek ro ju p ro sto k ątn ym . W iększość łą c z e ń n a n ity k o w a l skie. 4 . B a lu strad y. B a lu stra d a g a le rii i sch o d ó w w d z ie d z iń c u k a m ie n ic y F u k ie ra — ■ R y n e k 27 o c a la ła tylk o w e fra g m e n ta c h (ryc. 14 8 ). M a o n a p io n o w y u k ła d p ro stych p rę tó w , p rz e c h o d zą c y c h p rzez środ ek s ty k a ją c y c h się z so b ą ósem ek. W m ie j
scach styk u zasto so w an o p rz e w ią z k i, koń ce p rę tó w p o w y w ija n o i ro zk le p a n o na płasko.
B a lk o n X V I I I - w ie c z n y z a c h o w a ł się p rz y ul. F r e t a 5. Ś c ia n y je g o są p ro ste, bez w y b rzu sze n ia . S zk ielet stan o w i u m ieszczo n a n a fro n cie o zd o b n a litera M i ro d za j m e an d ra . P o n ich p e łz a ją sw o b o d n ie listki, za c ie ra ją c e sw ym u k ład em m e a n d ro w y szk ielet i d a ją ce w ra że n ie n iep o ko ju i ru ch u .
5. O k u c ia .
W g ru p ie o k u ć z a w ia sy starom iejskie są d w o ja k ie : d łu g ie, pasow e b ieg n ą ce w p o p rz e k d rzw i (tra d y cja ich sięga w czesn ego śre d n io w iec za , g d y stan o w iły o n e je d y n ą o zd o b ę d rzw i d re w n ia n y c h , a ich o rn a m en ty k a b y ła n iezw y k le ro z b u d o w a n a ), na S ta ry m M ieście są one p rz e w a ż n ie b a rd z o skrom ne. Z o b a c z y ć j e m o żn a na P i w n e j 35 l ub R y n k u 28. D ru g i ty p to z a w ia sy k ró tk ie, ro z c ią g n ię te w zd łu ż d rzw i, z w o lu ta m i i w ąsam i ro zw in ię ty m i n ierza d k o w e lem en t liścio w y (ryc. 150). Z a m k i b y w a ją p rz e w a żn ie sk rzy n k o w e — R y n e k 38, czasem z o zd o b a m i z b la c h y . N a jc zęśc iej sp o ty k a n e kla m k i m a ją form ę listka p o d g ię te g o ku d o ło w i lu b g r z y b k a osad zo n ego n a k o ń cu g ru b e g o p ręta.
K o ła te k z n a m y d w a ro d z a je : z k o w ad ełk iem n ad i p od z aw iasą . W p ierw szym w y p a d k u k o ła tk a je s t ty p u m ło tk a , w d ru g im m o że to b y ć m ło tek , w ian u szek lu b u ch o . T y p m ło tk a z k o w a d ełk ie m n ad z a w ia są w tej ch w ili nie istnieje, lec z na K r z y w y m K o l e 5 z a c h o w a ł się w y r a ź n y ślad m ó w ią c y , że się tam zn a jd o w a ł. K o ła tk a w fo rm ie u ch a o c a la ła n a R y n k u 36.
S z y ld zik i p o d kla m k i i k o ła tk i w X V I I w . są ra czej p łaskie, sy m etryczn e, z o rn a m e n tem ry ty m , n ato m ia st w X V I I I w . są a sy m e try czn e i p o sia d a ją o rn am en t w y p u k ły re p u so w a n y w b lasze (P iw n a 35, R y n e k 36 — d rzw i z e w n ę trzn e ).
R e asu m u jąc k ró tk o : d la krat w ieku X V I I tw o rzy w e m b y ł p rz e w a ż n ie p rę t ż e la z n y o k r ą g ły , p rz e w le k a n y w p u n k ta c h sk rzy żo w a ń , n a k o ń ca ch ro z c in a n y i z a w ija n y , lu b też ro zk le p a n y w form ę ję z y k ó w , sm oków c z y sty liz o w a n y c h liści, w p u n k ta c h z łą c z e ń d w ó c h p rę tó w ró w n ie ż sklep ien ia. G łó w n y m m o ty w em d e k o ra c y jn y m b y ła sp ira la w zb o g a c o n a lic z n y m i w ąsa m i. C a ło ść k o m p o zy cji z w y k le ro zło żo n a sy m e try c z n ie w stosunku do osi p ion o w ej a k ce n to w a n ej p rzestrzen n ie.
W tech n ice kow alskiej krat X V I I I w . nie m a j u ż p ra w ie p rz e w le k a n ia p rętów . S to so w an e jest w w iększej m ie rze sk lep yw an ie n a g o rą co e le m en tó w o jednakow rym p rz e k ro ju , łą c ze n ie n a n a k ła d k ę system em stolarsk im , n ity ko w alsk ie i żela zn e p rz e w ią z k i. Z a s a d n ic z a d e k o ra c ja to litera С ro zm a icie w ią z a n a , ó sem k a, d u ża ilość listk ó w , ro
R y e . 15 2 . Z a w ia s a ze S t. M ia s ta . M a lo w a ł z n atu ry P. P ie trzyko w sk i.
zetk i n a sk rzy żo w a n ia ch p rę tó w i z a k o ń czen ia ch w o lu t. W ogóln ej k o m p o zy cji słab o p o d k reślo n a oś p io n o w a lu b ca łk o w ity je j b ra k , czasem p o ja w ia ją c a się asym etria .
P rz y p ostępu jącej szy b k o o d b u d o w ie S ta reg o M ia sta d u żo u w a g i p o św ięca się ko- w a lszc zy źn ie . W szystkie za c h o w a n e fra g m e n ty m a ją b y ć w m o n to w a n e n a sw e d a w n e m iejsca. W w y p a d k u g d y d eta l n ie zach ow 'al się, słu ży d o rek o n stru kcji in w e n ta ry z a c ja p o m ia ro w a z okresu p rzed zn iszcze n ie m , oraz m a te ria l fo to g ra fic zn y i ry s u n k o w y , G d y i tego n iem a, b ra k u ją c y elem en t p ro jek to w a n y jest n a n o w o , z z a c h o w a n ie m c h a ra k te ru epoki z ja k ie j p o ch o d zi b u d y n ek i z z a c h o w a n ie m tech n ik i ko w alskiej.
