Jabłońska, K., Wróbel, M. (2016). The role of context in the recognition of facial expressions of negative emotions in relation to gender – Back Content of Social Psychological Bulletin (Psychologia Społeczna)

160

Wp yw kontekstu na rozpoznawanie

mimicznych ekspresji negatywnych emocji a p e!

Katarzyna Jab o"ska,

Monika Wróbel

W artykule poszukiwano odpowiedzi na pytanie, czy kobiety i m#$czy%ni ró$ni& si# pod wzgl#dem ulegania wp ywowi kontekstu podczas rozpoznawania niejednoznacznych mimicznych ekspresji negatywnych emo-cji. W tym celu badanych proszono o ocen# niejednoznacznych ekspresji emocjonalnych, którym towarzy-szy y ekspresje prototypowe lub ekspresje neutralne. Przypuszczano, $e kobiety, rozpoznaj&c emocje, b#d& w wi#kszym stopniu ulega! wp ywowi kontekstu w postaci prototypowej ekspresji emocjonalnej ni$ czy%ni. Badaniem obj#to &cznie 160 studentów oraz absolwentów wy$szych uczelni (80 kobiet oraz 80 m#$-czyzn). Wyniki ujawni y, $e wp yw kontekstu w postaci prototypowej ekspresji na rozpoznawanie niejedno-znacznych ekspresji negatywnych emocji mo$e by! modyfikowany przez p e! – m#$czy%ni ulegali wp ywowi kontekstu ekspresji prototypowej podczas oceniania smutku, czego nie zaobserwowano w przypadku kobiet. S owa kluczowe: efekt asymilacji, efekt kontrastu, ekspresja emocjonalna, rozpoznawanie emocji, ró"nice

mi#dzyp ciowe

Katarzyna Jab o"ska, Instytut Psychologii, Uniwersytet 'ódzki, ul. Smugowa 10/12, 91-433 'ód%, e-mail: katmjablonska@gmail.com Monika Wróbel, Instytut Psychologii, Uniwersytet 'ódzki, ul. Smugowa 10/12, 91-433 'ód%, e-mail: mwrobel@uni.lodz.pl Korespondencj# w sprawie artyku u nale$y kierowa! na adres: Katarzyna Jab o"ska, Instytut Psychologii U', ul. Smugowa 10/12, 91-433 'ód%, e-mail: katmjablonska@gmail.com

W

Naukowe zainteresowanie rozpoznawaniem ekspresji emocjonalnych si#ga prac Karola Darwina (1988), którego pogl&d o uniwersalno(ci wyrazów twarzy wytyczy drog# dalszym badaniom. Cho! niektórzy zg aszali w&tpliwo(ci co do jego s uszno(ci (LaBarre, 1947), w psychologii ugruntowa o si# przekonanie, $e pewne ekspresje stanowi& specyficzne sygna y emocji podstawowych (Tomkins, 1963). Przemawia y za tym m.in. wyniki bada", wed ug których pewne ekspresje rozpoznawane s& podobnie nawet w odleg ych kulturach (Ekman, Friesen, 1971; Izard, 1992). Badaniom tym jednak zarzucano niedoci&gni#cia meto-dologiczne (Carroll, Russell, 1996), m.in. eksponowanie twarzy bez $adnego kontekstu (Russell, 1994).

Krytyka ta zaowocowa a nurtem bada", w których eks-presje docelowe (te, które nale$y odczyta!) &czy si# z bod%cami kontekstowymi. Bod%ce kontekstowe mog&

stanowi! realistyczne, rysunkowe lub stworzone kompu-terowo (Masuda i in., 2008; Mumenthaler, Sander, 2012) twarze b&d% postaci poprzedzaj&ce ekspresje docelowe (Hsu, Yang, 2013) albo prezentowane obok nich (Stanley, Zhang, Fung, Isaacowitz, 2013). Podobn& rol# mog& odgrywa! t o lub cia o, z jakimi &czy si# ekspresj# docelow& (Marian, Shimamura, 2012; Van den Stock, Righart, de Gelder, 2007). Wp yw kontekstu przybiera form# efektu asymilacji (bodziec docelowy oceniany jest jako bli$szy kategorii, do której nale$y bodziec kontekstowy) lub efektu kontrastu (bodziec docelowy oceniany jest jako dalszy od kategorii, do której nale$y bodziec kontekstowy; por. Hsu, Yang, 2013; Russell, Fehr, 1987). Szczególnie wyra%ne efekty obserwuje si# podczas rozpoznawania emocji pochodnych (Carroll, Russell, 1996) oraz materia u niejednoznacznego, zw aszcza gdy kontekst stanowi& bod%ce jednoznaczne (Trope, 1986).

Efektowi kontrastu sprzyja ekspozycja elementów osob-nych. Wykaza y to m.in. badania, w których twarz neutraln& cz#(ciej oceniano jako smutn&, gdy obok niej prezentowano twarz radosn& (Russell, Fehr, 1987). Elementy tworz&ce ca o(! cz#(ciej natomiast oceniane s& zgodnie z efektem asymilacji – mo$na to zaobserwowa!, gdy &czy si# twarze z t em (Marian, Shimamura, 2012) lub cia em (Van den

Stock i in., 2007) o okre(lonej warto(ci emocjonalnej. Prawdopodobnie prezentacja niezale$nych bod%ców sprzyja poszukiwaniu ró$nic mi#dzy nimi, co skutkuje efektem kontrastu, natomiast prezentacja elementów ca o(ci sprzyja poszukiwaniu tego, co je &czy, a to z kolei prowadzi do efektu asymilacji (Kola"czyk, 2007; Mussweiler, 2007). Wa$ny jest równie$ stopie" podobie"stwa mi#dzy ekspresj& docelow& a kontekstow& – gdy s& one od siebie ró$ne, wyst#-puje efekt kontrastu, natomiast gdy s& relatywnie zbli$one, pojawia si# efekt asymilacji (Hsu, Yang, 2013). Dodatkowo wyst&pienie efektu kontrastu jest bardziej prawdopodobne, gdy czas ekspozycji ekspresji jest wystarczaj&co d ugi, aby je poznawczo przetworzy! (Kola"czyk, 2007).

Badaniom nad wp ywem kontekstu na rozpoznawanie emocji towarzyszy poszukiwanie moderatorów tego wp y-wu. Jednym z nich jest kultura – wykazano bowiem, $e kr#gi kultury zachodniej i wschodniej ró$ni& si# percepcj& kontekstu, co obserwuje si# m.in. w przejawianiu orienta-cji na cele indywidualne lub kolektywne czy preferenorienta-cji analitycznego b&d% holistycznego sposobu przetwarzania informacji (Nisbett, 2005). Odpowiadaj& temu wyniki bada", wed ug których Azjaci, rozpoznaj&c emocje, ulegaj& wp y-wowi kontekstu w wi#kszym stopniu ni$ przedstawiciele kultur zachodnich (Masuda i in., 2008; Stanley i in., 2013). Wyt umaczeniem tych ró$nic jest pozycja danej kultury na wymiarze kolektywizm–indywidualizm (Hofstede, 1980), któremu na poziomie jednostkowym odpowiada wymiar allocentryzm–idiocentryzm (Triandis, 1989). W odniesieniu do tego konstruktu Hazel Markus i Shinobu Kitayama (1991) zaproponowali koncepcj# niezale$nego oraz wspó zale$nego schematu Ja (czyli definiowania Ja w sposób autonomiczny lub zale$ny od relacji z innymi). Z uleganiem wp ywowi kontekstu mo$e wi&za! si# tak$e styl poznawczy, jakim jest zale$no(! od pola. Osoba zale$na od pola ma tendencj# do spostrzegania ca o(ciowego, niezale$na za( – do wyodr#b-niania cz#(ci z pola percepcyjnego (Witkin, Goodenough, 1981). Ró$nice mi#dzy osob& niezale$n& i zale$n& od pola przypominaj& zatem funkcjonowanie osób w zachodnim i wschodnim kr#gu kulturowym.

Zarówno schemat Ja, jak i zale$no(! od pola stanowi& cechy ró$nicuj&ce p cie – w porównaniu z m#$czyznami kobiety charakteryzuj& si# bardziej wspó zale$nym schema-tem Ja (Clancy, Dollinger, 1993) oraz wi#ksz& zale$no(ci& od pola (Witkin, Goodenough, 1981). To z kolei sugeruje, $e to one w wi#kszym stopniu b#d& uzale$nia! oceny ekspresji emocji od kontekstu. Z literatury wynika, $e do tej pory nie po(wi#cono temu tematowi szczególnej uwagi. Badania z obszaru emocji najcz#(ciej wykazuj&, $e kobiety przewy$-szaj& m#$czyzn pod wzgl#dem dekodowania komunikatów

niewerbalnych, w tym szczególnie ekspresji mimicznych (Hall i Matsumoto, 2004; Lee i in., 2013). Analizy te jednak w wi#kszo(ci bazuj& na izolowanych ekspresjach, co nie pozwala zbada! roli kontekstu w procesie dekodowania emocji przez kobiety i m#$czyzn.

B

Schemat badania

Celem bada" by o poszukiwanie odpowiedzi na pytanie, czy kobiety b#d& silniej ni$ m#$czy%ni ulega! wp ywowi kontekstu podczas rozpoznawania niejednoznacznych mimicznych ekspresji negatywnych emocji. Na podsta-wie argumentów przytoczonych wy$ej za o$ono, $e u$y-cie niejednoznacznej ekspresji jako bod%ca docelowego oraz prototypowej ekspresji jako bod%ca kontekstowego b#dzie skutkowa o wyra%niejszym wp ywem konteks-tu. W warunku eksperymentalnym prezentowano zatem badanym niejednoznaczne ekspresje docelowe (twarze A; zob. Za &cznik 1), stanowi&ce po &czenie w stosunku 50 : 50 wstr#tu i z o(ci lub smutku i strachu, oraz prototy-powe ekspresje kontekstowe jednej z tych dwóch emocji (twarze B). Kiedy twarz A stanowi a po &czenie wstr#tu i z o(ci, twarz B znajduj&ca si# obok wyra$a a albo pro-totypowy wstr#t, albo z o(!. Analogicznie, kiedy twarz A stanowi a po &czenie smutku i strachu, twarz B wyra$a a prototypowy smutek lub strach. Emocje sk adaj&ce si# na par# dobrano, uwzgl#dniaj&c ich podobie"stwo (Plutchik, 1980). Ograniczono si# przy tym do emocji negatywnych, gdy$ w(ród emocji podstawowych znajduje si# tylko jed-na emocja pozytywjed-na (rado(!; Maruszewski, Doli"ski, 'ukaszewski, Marsza -Wi(niewska, 2008).

Aby oceni!, czy zaobserwowane ró$nice s& zwi&zane z efektem asymilacji, czy kontrastu, do schematu ekspe-rymentalnego w &czono warunek kontrolny, w którym ekspresje prototypowe zast&piono neutralnymi. Badanym prezentowano wówczas te same niejednoznaczne ekspre-sje jako twarze A (zachowuj&c kolejno(! jak w warunku eksperymentalnym), natomiast twarze B mia y charakter neutralny (zob. Za &cznik 2). O wp ywie kontekstu wnio-skowano zatem wtedy, gdy badani przydzieleni do warunku eksperymentalnego i kontrolnego ró$nili si# w ocenie stopnia wyra$ania danej emocji przez twarz A. Przyk adowo, je(li stopie" wyra$ania wstr#tu na twarzy b#d&cej po &czeniem wstr#tu i z o(ci oceniali ni$ej w kontek(cie prototypowego wstr#tu (warunek eksperymentalny) ni$ w kontek(cie eks-presji neutralnej (warunek kontrolny), stanowi o to o efek-cie kontrastu. Odwrotna sytuacja (wy$sze oceny wstr#tu w kontek(cie prototypowego wstr#tu ni$ w kontek(cie ekspresji neutralnej) (wiadczy aby o efekcie asymilacji.

Hipotezy

Opieraj&c si# na argumentach przytoczonych wy$ej, sfor-mu owano nast#puj&ce przypuszczenia. Po pierwsze, ocze-kiwano, $e bez wzgl#du na warunek oceny dwóch emocji, których po &czenie stanowi a twarz A, b#d& wy$sze ni$ oceny dwóch pozosta ych emocji (Hipoteza 1). Przypuszczano zatem, $e: (1a) gdy twarz A stanowi a po &czenie ekspresji wstr#tu i z o(ci, oceny tych dwóch emocji b#d& wy$sze ni$ oceny smutku i strachu; (1b) gdy twarz A stanowi a po &czenie ekspresji smutku i strachu, oceny tych dwóch emocji b#d& wy$sze ni$ oceny wstr#tu i z o(ci.

Po drugie, przypuszczano, $e wp yw kontekstu b#dzie moderowany przez p e!, przy czym ze wzgl#du na sposób eksponowania bod%ców sprzyjaj&cy poszukiwaniu ró$nic (zdj#cia prezentowane obok siebie, nietworz&ce ca o(ci, stosunkowo d ugi czas ekspozycji) oczekiwano pojawienia si# efektu kontrastu, nie asymilacji (Hipoteza 2). Hipotez# t# sformu owano w odniesieniu do wszystkich czterech emocji, poniewa$ w dotychczasowych badaniach kierunek wp ywu kontekstu nie zale$a od rodzaju emocji (Hsu, Yang, 2013). Oczekiwano zatem, $e kobiety – w wi#kszym stopniu ni$ m#$czy%ni – b#d& ulega y efektowi kontrastu, tj. ich oceny stopnia wyra$ania poszczególnych emocji przez twarz A b#d& istotnie ni$sze, gdy obok b#dzie prezentowana prototypowa ekspresja tej emocji (warunek eksperymental-ny), ni$ gdy b#dzie to twarz neutralna (warunek kontrolny). U m#$czyzn natomiast spodziewano si# s abszych ró$nic.

Zmienne

Zmienne niezale$ne stanowi y warunek (eksperymentalny, kontrolny), p e! (kobieta, m#$czyzna) oraz rodzaj prototypu prezentowanego przez twarz B (prototypowe wstr#t, z o(!, smutek, strach). Zmienne zale$ne stanowi y natomiast (rednie oceny stopnia wyra$ania przez twarz A jednej z czterech emocji (wstr#tu, z o(ci, smutku lub strachu).

Metoda

Osoby badane i procedura. 160 studentów oraz

absol-wentów uczelni wy$szych (80 kobiet i 80 m#$czyzn;

Mwiek = 22,54; SD = 3,22), rekrutowanych za pomoc& metody (nie$nej kuli, przydzielono do warunku kontrolne-go lub eksperymentalnekontrolne-go (w obu zachowano identyczny rozk ad p ci). Badanie mia o form# sesji indywidualnych. Po przekazaniu instrukcji eksperymentator przechodzi do cz#(ci pomieszczenia niewidocznej dla badanego. Uczestnik podawa dane demograficzne, po czym wykonywa zada-nie polegaj&ce na rozpoznawaniu emocji na twarzy A. Po badaniu uczestników pytano o cel badania. 13,75% bada-nych domy(li o si#, $e twarz B mog a wp ywa! na ocen# twarzy A, ale – poniewa$ nie byli w stanie okre(li!, na czym ten wp yw mia polega! – uwzgl#dniono ich wyniki.

Pomiar wp!ywu kontekstu na rozpoznawanie ekspre-sji emocjonalnych. Wp yw kontekstu na rozpoznawanie

niejednoznacznych mimicznych ekspresji emocji mierzono za pomoc& stworzonego na potrzeby badania Testu

rozpo-znawania emocji. Narz#dzie sk ada si# z 12 zada", podczas

których na ekranie komputera po lewej stronie pokazywana jest niejednoznaczna ekspresja emocji (twarz A), a po prawej stronie – twarz B, prezentuj&ca (a) w wersji ekspe-rymentalnej prototypow" ekspresj# emocji podstawowej; lub (b) w wersji kontrolnej neutraln" ekspresj#

emocjo-naln". W wersji eksperymentalnej materia eksponowany

jest w taki sposób, $e je(li twarz A stanowi po &czenie wstr#tu i z o(ci, ekspresj& kontekstow& jest wstr#t lub z o(!. Natomiast gdy twarz A stanowi po &czenie smutku i strachu, to obok niej prezentowany jest prototypowy smu-tek lub strach. Wersja kontrolna wygl&da podobnie, przy czym ekspresje prototypowe zast&pione s& neutralnymi, prezentowanymi przez tego samego modela. Zadaniem badanego jest ocena, w jakim stopniu twarz A wyra$a ka$d& z podanych emocji: wstr#t, z o(!, strach oraz smutek. Ocena jest dokonywana na czterech odr#bnych, 10-stopniowych skalach (od 1 do 10) – kra"cowe stopnie oznaczone s& jako „0%” oraz „100%” (zob. Za &cznik 2).

Ekspresje niejednoznaczne uzyskano za pomoc&

morfo-wania1 _{w programie FantaMorph 5. Zarówno zdj#cia do}

morfowania, jak i ekspresje prototypowe oraz neutralne uzyskano z Warsaw Set of Emotional Facial Expression

Pictures (Olszanowski i in., 2015). Przy wyborze kierowano

si# zgodno(ci& s#dziów w ocenie emocji (powy$ej 74%) oraz czysto(ci& (powy$ej 0,61) i intensywno(ci& (powy$ej 0,57) ekspresji. W przypadku ekspresji neutralnych jedynym wska%nikiem by a zgodno(! s#dziów (od 48 do 84%). W dru-giej kolejno(ci uwzgl#dniano kryterium p ci, wybieraj&c zdj#cia sze(ciu kobiet i sze(ciu m#$czyzn jako twarze A,

oraz siedmiu kobiet i pi#ciu m#$czyzn jako twarze B2_.

Zdj#cia z obu zestawów (A i B) oraz kolejno(! prezento-wania zada" dobrano losowo.

1 _{Morfowanie (ang. morphing) – przej(cie graficzne od jednej} formy obiektu do drugiej; metoda pozwalaj&ca na &czenie ze sob& dwóch zdj#! w wybranych proporcjach.

2 _{Zdj#cia wybrane do morfowania (twarz A): AG_1314, AG_0666,} DC_1317, DC_0616, HW_2478, HW_2219, KP_0760, KP_0351, MB_2362, MB_1031, MG_0754, MG_1280, MR_2767, MR_0959, MR2_2086, MR2_1829, PA_0967, PA_1701, PS_0746, PS_0157, SO_0071, SO_0053, SS_0302, SS_0084; zdj#cia ekspresji prototy-powych prezentowane jako twarze B w warunku eksperymentalnym: AD_9681, JG_0134, JS_1601, KA_1616, KM_1980, KO_0484, KS_0624, MJ_0152, MK1_1982, MS_0104, PO_0843, RB_0167; zdj#cia ekspresji neutralnych prezentowane jako twarze B w warunku kontrolnym: AD_7885, JG_1226, JS_0008, KA_0003, KM_0017, KO_0031, KS_2161, MJ_0346, MK1_0007, MS_0004, PO_0015, RB_0006.

Po trwaj&cej 5 s prezentacji ka$dej pary zdj#! badany mia 10 s na udzielenie odpowiedzi na papierowym arku-szu. Ocenia wówczas stopie" wyra$ania ka$dej z czterech emocji (niezale$nie od tego, czy twarz A stanowi a po &-czenie ekspresji wstr#tu i z o(ci, czy smutku i strachu). W rezultacie uzyskano 48 ocen emocji wyra$anych przez twarz A (12 zada" × 4 oceny w ka$dym zadaniu). Z racji tego, $e w wersji eksperymentalnej na ka$d& z czterech pro-totypowych ekspresji (wstr#t, z o(!, smutek i strach) przypa-da y po trzy zaprzypa-dania (3 zaprzypa-dania × 4 prototypy = 12 zaprzypa-da"), wyniki tych zada" u(redniono, uzyskuj&c (rednie oceny stopnia wyra$ania przez twarz A ka$dej z czterech emocji w kontek(cie czterech prototypowych ekspresji

prezento-wanych przez twarz B3_{. W warunku kontrolnym post&piono}

analogicznie, przy czym (rednie dotyczy y stopnia wyra$a-nia emocji przez twarz A w kontek(cie twarzy neutralnych (odpowiadaj&cych poszczególnym twarzom B z warun-ku eksperymentalnego). Rzetelno(! (rednich szacowana wspó czynnikiem $ Cronbacha wynosi a od 0,39 do 0,69 (warto(ci poni$ej 0,50 dotyczy y jedynie czterech (rednich).

Wyniki3

W celu weryfikacji sformu owanych wy$ej hipotez za -stosowano trzyczynnikow& analiz# wariancji w schemacie 2 p e! (kobieta, m#$czyzna) × 2 warunek (kontrolny, eks-perymentalny) × 4 rodzaj prototypu prezentowanego przez

3

twarz B (prototypowe ekspresje wstr#tu, z o(ci, smutku, strachu). Pierwsze dwa czynniki mia y charakter mi#dzy-obiektowy, natomiast czynnik trzeci – wewn&trzobiektowy. Zmiennymi zale$nymi by y kolejno oceny stopnia wyra$ania przez twarz A wstr#tu, z o(ci, smutku i strachu. Wyniki tych analiz zaprezentowano na rysunkach 1, 2, 3 i 4.

Hipotezy weryfikowano, wykonuj&c serie porówna" planowanych. W pierwszej kolejno(ci kontrastowano oceny dwóch emocji, których po &czenie stanowi a twarz A, z oce-nami dwóch pozosta ych emocji (Hipoteza 1). W przypadku wszystkich czterech zmiennych zale$nych potwierdzono, $e badani wy$ej oceniali dwie emocje, których po &czenie sta-nowi a twarz A, ni$ dwie pozosta e emocje, t(156) = 24,47;

p < 0,01; r = 0,89 (wstr#t), t(156) = 34,03; p < 0,01; r = 0,93

(z o(!), t(156) = –19,61; p < 0,01; r = 0,84 (smutek),

t(156) = –34,49; p < 0,01; r = 0,94 (strach).

Nast#pnie porównywano oceny stopnia wyra$ania po -szczególnych emocji przez twarz A dokonywane w warunku eksperymentalnym z ocenami dokonywanymi w warunku kontrolnym, przy czym porównania przeprowadzano osobno dla kobiet i m#$czyzn (Hipoteza 2). Porównania planowa-ne kontrastuj&ce dokonaplanowa-ne przez kobiety oceny stopnia wyra$ania wstr#tu, z o(ci, smutku i strachu w kontek(cie poszczególnych ekspresji prototypowych (w warunku eksperymentalnym) oraz odpowiadaj&cych im ekspresji neutralnych (w warunku kontrolnym) nie wykaza y istotnych

3 _{Przyk adowo zmienna „(rednia ocena stopnia wyra$ania wstr#tu” kodowana by a na czterech poziomach: 1) (rednia ocena stopnia} wyra$ania wstr#tu przez twarz A (stanowi&c& po &czenie z o(ci i wstr#tu) w kontek(cie prototypowego wstr#tu na twarzy B; 2) (rednia ocena stopnia wyra$ania wstr#tu przez twarz A (stanowi&c& po &czenie z o(ci i wstr#tu) w kontek(cie prototypowej z o(ci na twarzy B; 3) (rednia ocena stopnia wyra$ania wstr#tu przez twarz A (stanowi&c& po &czenie strachu i smutku) w kontek(cie prototypowego smutku na twarzy B; 4) (rednia ocena stopnia wyra$ania wstr#tu przez twarz A (stanowi&c& po &czenie strachu i smutku) w kontek(cie prototypowego strachu na twarzy B.

Rysunek 1. Ocena stopnia wyra$ania wstr#tu przez twarze A w kontek(cie czterech ekspresji prototypowych i

odpowiada-j&cych im ekspresji neutralnych wyra$anych przez twarze B. *ród o: rysunki 1–4 – opracowanie w asne.

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Ocena s topnia w yr aż ania w str ę tu prz e z tw arz e A 6,23 7,05 3,73 3,19 3,85 6,61 5,98

wstręt złość smutek strach wstręt złość smutek strach

Kobiety – twarze B Mężczyźni – twarze B

7,01 7,67 3,48 3,583,53 3,67 7,26 7,03 4,04 Warunek eksperymentalny Warunek kontrolny

Rysunek 4. Ocena stopnia wyra$ania strachu przez twarze A w kontek(cie czterech ekspresji prototypowych i

odpowiada-j&cych im ekspresji neutralnych wyra$anych przez twarze B. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 6,55 5,79 2,35 2,53 2,08 1,89 6,59 6,80 Ocena s topnia w yr aż ania złości prz e z tw arz e A 7,28 5,91 2,08 1,982,37 1,92 6,25 6,69

wstręt złość smutek strach wstręt złość smutek strach

Kobiety – twarze B Mężczyźni – twarze B

Warunek eksperymentalny Warunek kontrolny

Rysunek 2. Ocena stopnia wyra$ania z o(ci przez twarze A w kontek(cie czterech ekspresji prototypowych i

odpowiada-j&cych im ekspresji neutralnych wyra$anych przez twarze B.

2,01 2,52 5,90 4,78 4,61 6,19 2,24 2,13 Ocena s topnia w yr aż ania sm utk u prz e z tw arz e A 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 2,76 2,66 5,38 4,47 4,08 4,36 2,13 2,10

wstręt złość smutek strach wstręt złość smutek strach

Kobiety – twarze B Mężczyźni – twarze B

Warunek eksperymentalny Warunek kontrolny

Rysunek 3. Ocena stopnia wyra$ania smutku przez twarze A w kontek(cie czterech ekspresji prototypowych i

odpowiada-j&cych im ekspresji neutralnych wyra$anych przez twarze B.

2,33 2,69 7,48 6,69 6,38 7,25 1,97 1,77 Ocena s topnia w yr aż ania s tr achu prz e z tw arz e A 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 2,37 2,62 7,29 6,24 5,51 6,78 2,09 1,58

wstręt złość smutek strach wstręt złość smutek strach

Kobiety – twarze B Mężczyźni – twarze B

Warunek eksperymentalny Warunek kontrolny

statystycznie ró$nic. Tym samym nie potwierdzono przy-puszczenia, zgodnie z którym kobiety ulegaj& wp ywowi kontekstu podczas rozpoznawania emocji. Analogiczne porównania dotycz&ce grupy m#$czyzn – podobnie jak u kobiet – nie wykaza y ró$nic w przypadku ocen wstr#tu, z o(ci i strachu. W przypadku smutku uzyskano natomiast wynik wskazuj&cy, $e m#$czy%ni oceniali twarz A jako wyra$aj&c& smutek w mniejszym stopniu, gdy obok niej prezentowano prototypow& ekspresj# smutku (w warunku eksperymentalnym) ni$ ekspresj# neutraln& (w warunku kontrolnym), t(156) = –2,22; p < 0,05; r = 0,17. Innymi s owy, w grupie m#$czyzn podczas rozpoznawania smutku pojawia si# efekt kontrastu, czego nie zaobserwowano w grupie kobiet.

Nale$y doda!, $e w toku analiz zaobserwowano równie$ istotne statystycznie efekty interakcji dwóch czynników i efekty g ówne, które zosta y pomini#te powy$ej, gdy$ skoncentrowano si# na weryfikacji postawionych wcze(niej hipotez kierunkowych. Dodatkowe porównania pokaza y, $e efekty te wynika y g ównie z dwóch przyczyn. Po pierw-sze, gdy twarze A stanowi y po &czenie ekspresji wstr#tu i z o(ci, kobiety ocenia y stopie" wyra$ania wstr#tu wy$ej ni$ m#$czy%ni. Drug& przyczyn& by y ró$nice w ocenie stopnia wyra$ania danej emocji przez twarze A, nawet wtedy, gdy obok nich pokazywano wy &cznie twarze neu-tralne. Przyk adowo, kiedy dwie ró$ne twarze A stanowi y po &czenie 50% wstr#tu i 50% z o(ci, to badani oceniali poziom z o(ci na jednej z nich istotnie wy$ej ni$ na drugiej, mimo $e obok nich prezentowano twarz neutraln&. To samo obserwowano w przypadku ocen pozosta ych trzech emocji. Te ró$nice z kolei przek ada y si# cz#(ciowo na wzorzec wyników obserwowany w warunku eksperymentalnym.

Podsumowuj&c, w przypadku oceny stopnia wyra$ania jednej z czterech wykorzystanych w badaniu emocji – smutku – zaobserwowano u m#$czyzn wp yw kontekstu w postaci efektu kontrastu. W przypadku pozosta ych emocji ró$nice nie przekroczy y progu istotno(ci. Wp yw kontekstu zaobserwowany w przypadku ocen smutku by , jak si# okaza o, moderowany przez p e!: m#$czy%ni ule-gali efektowi kontrastu, czego nie zaobserwowano w(ród kobiet. Wynik ten okaza si# sprzeczny ze sformu owanym wcze(niej przypuszczeniem, $e to kobiety w wi#kszym stopniu ulegaj& wp ywowi kontekstu podczas rozpozna-wania emocji.

D

Przeprowadzone badanie dotyczy o zale$no(ci mi#dzy wp ywem kontekstu na rozpoznawanie niejednoznacznych ekspresji negatywnych emocji a p ci&. Wyniki wykaza y, $e prototypowa ekspresja kontekstowa mo$e wp ywa! na ocen# niejednoznacznych ekspresji przez m#$czyzn

– poziom smutku na twarzy A oceniali oni bowiem ni$ej, gdy twarz B wyra$a a smutek, ni$ gdy prezentowa a ekspresj# neutraln&. Eksperyment stanowi tym samym g os w dyskusji nad potrzeb& uwzgl#dniania kontekstu w badaniach nad rozpoznawaniem ekspresji emocjonalnych.

Jednocze(nie wynik, zgodnie z którym to m#$czy%ni, a nie kobiety, ulegali efektowi kontrastu, rozpoznaj&c smutek, jest sprzeczny z oczekiwaniami. Fakt, $e p e! moderowa a wp yw kontekstu podczas rozpoznawania wy &cznie tej jednej emocji, ka$e przyjrze! si# bli$ej roli, jak& dekodo-wanie smutku odgrywa w funkcjonowaniu obu p ci. W toku socjalizacji kobiety i m#$czy%ni staj& si# w ró$nym stopniu wra$liwi na sygna y odmiennych emocji (Rymarczyk, 2003; Shields, 2002). Kobiety, u których kszta towane s& na ogó cechy takie jak opieku"czo(! czy empatia, staj& si# bardzo wra$liwe na sygna y smutku, co u atwia im adekwatne identyfikowanie tej emocji (Mandal, Palchoudhury, 1985; Nowicki, Hartigan, 1988). Podczas socjalizacji m#$czyzn natomiast podobne cechy s& wr#cz niepo$&dane, poniewa$ stanowi& zaprzeczenie schematu m#sko(ci (Cross, Markus, 2004; Shields, 2002). M#$czy%ni mog& zatem mie! wi#cej trudno(ci ni$ kobiety z adekwatnym rozpoznawaniem smutku u innych, co mo$e ich sk ania! do posi kowania si# wskazówkami kontekstualnymi. Tendencja ta mo$e pojawia! si# zw aszcza wtedy, gdy zadanie jest trudne lub niejasne (Mumenthaler, Sander, 2012).

Nale$y si# równie$ zastanowi!, dlaczego w przypadku pozosta ych emocji – wstr#tu, z o(ci i strachu – nie ujawni si# wp yw kontekstu. By! mo$e jest to zwi&zane z faktem, $e ich trafne rozpoznanie jest kluczowe dla funkcjonowania cz owieka. Z o(! jest emocj& spostrzegan& jako zagra$a-j&ca (Whalen i in., 2001) oraz spo ecznie nieakceptowana (DePaulo, 1992); strach i wstr#t nios& komunikaty poma-gaj&ce w unikaniu zagro$enia (Cosmides, Tooby, 2000; Spoor, Kelly, 2004). Precyzyjne dekodowanie tych trzech emocji ma zatem istotne znaczenie adaptacyjne.

Mo$na si# tak$e zastanawia!, na ile uzyskany rezultat jest rzeczywi(cie zwi&zany z wp ywem kontekstu. Obraz wyników mo$e zaciemnia! fakt, i$ badani inaczej oceniali ró$ne twarze A w warunku kontrolnym, mimo $e prezento-wane obok ekspresje by y wy &cznie neutralne; ró$nice te pojawi y si# tak$e w warunku eksperymentalnym. Efekty te pokazuj&, jak z o$onym zjawiskiem jest rozpoznawa-nie rozpoznawa-niejednoznacznych (np. zmorfowanych) ekspresji, co potwierdza literatura przedmiotu – zmorfowanie w okre( -lonym stosunku (np. 10:90, 20:80, 30:70 itd.) dwóch ekspresji nie zawsze bowiem znajduje odzwierciedlenie w ocenach stopnia wyra$ania tych emocji (Adolphs, 2002).

Przeprowadzone badanie nie jest wolne od ogranicze". Po pierwsze, wzi#to w nim pod uwag# jedynie cztery emocje negatywne. W przysz o(ci nale$a oby uwzgl#dni!

tak$e inne emocje – wyniki badania sugeruj& bowiem, $e zale$no(! mi#dzy p ci& a wp ywem kontekstu mo$e wi&za! si# z tym, jaka emocja jest oceniana oraz jaka ekspresja stanowi kontekst. Po drugie, kontekst stanowi a wy &cznie eksponowana osobno druga twarz. Warto by oby wi#c wykorzysta! inne bod%ce, poniewa$ – jak wspomniano – rodzaj i sposób eksponowania materia u kontekstowego mog& mie! zwi&zek z pojawieniem si# efektu kontrastu lub asymilacji. Po trzecie, stworzone narz#dzie sk ada o si# z niewielu itemów, co mog o obni$a! jego rzetelno(!. Nie rotowano tak$e kolejno(ci zdj#!, a – jak wspomniano – na ocen# bod%ców docelowych mog& mie! wp yw bod%ce eksponowane wcze(niej. Rol# mog a te$ odgrywa! p e! modeli, w(ród których nieznacznie przewa$a y kobiety. Wreszcie, niereprezentatywno(! próby utrudnia mo$liwo(! uogólniania wyników.

Podsumowuj&c, mimo wspomnianych ogranicze" prze-prowadzone badanie potwierdzi o, $e wp yw kontekstu na rozpoznawanie niejednoznacznych mimicznych ekspresji emocji negatywnych mo$e by! zwi&zany z p ci&. I chocia$ zarówno uzyskane wyniki, jak i wyci&gni#te na ich pod-stawie wnioski maj& charakter wst#pny, otwieraj& drog# dalszym poszukiwaniom w tej dziedzinie oraz wskazuj& na ich zasadno(!.

LITERATURA CYTOWANA

Adolphs, R. (2002). Recognizing emotion from facial expressions: Psychological and neurological mechanisms. Behavioural and Cognitive Neuroscience Reviews, 1, 21–62.

Carroll, J. M., Russell, J. A. (1996). Do facial expressions signal specific emotions? Judging emotion from the face in context. Journal of Personality and Social Psychology, 70, 205–218. Clancy, S. M., Dollinger, S. J. (1993). Photographic depictions

of the self: Gender and age differences in social connected-ness. Sex Roles, 29, 477–495.

Cosmides, L., Tooby, J. (2000). Evolutionary psychology and the emotions. W: M. Lewis, J. M. Haviland-Jones (red.), Handbook of emotions (s. 91–115). New York: Guilford.

Cross, S. E., Markus, H. R. (2004). P e! w my(leniu, przeko-naniach i dzia aniu: podej(cie poznawcze. W: B. Wojciszke (red.), Kobiety i m#"czy%ni: odmienne spojrzenia na ró"nice (s. 49–80). Gda"sk: Gda"skie Wydawnictwo Psychologiczne. Darwin, C. (1988). O wyrazie uczu& u cz owieka i zwierz't,

t um. Z. Majlert, K. Za!wilichowska. Warszawa: Pa"stwowe Wydawnictwo Naukowe.

DePaulo, B. M. (1992). Nonverbal behavior and self-presenta-tion. Psychological Bulletin, 111, 203–243.

Ekman, P., Friesen, W. V. (1971). Constants across cultures in the face and emotion. Journal of Personality and Social Psychology, 17, 124–129.

Hall, J. A., Matsumoto, D. (2004). Gender differences in judg-ment of multiple emotions from facial expressions. Emotion, 4, 201–206.

Hofstede, G. (1980). Culture’s consequences: International differences in work-related values. Beverly Hills, CA: Sage Publications.

Hsu, S. M., Yang, L. X. (2013). Sequential effects in facial expres-sion categorization. Emotion, 13, 573–586.

Izard, C. E. (1992). Basic emotions, relations among emotions, and emotion-cognition relations. Psychological Review, 99, 561–565.

Kola"czyk, A. (2007). Asymilacyjne i kontrastowe oceny wzgl#-dem nieu(wiadomionego afektu – próba interpretacji. W: R. Ohme (red.), Nieu(wiadomiony afekt. Najnowsze odkrycia (s. 101–114). Gda"sk: Gda"skie Wydawnictwo Psychologiczne. LaBarre, W. (1947). The cultural basis of emotions and gestures.

Journal of Personality, 16, 49–68.

Lee, N.C., Krabbendam, L., White, T. P., Meeter, M., Banaschew -ski, T. i in. (2013). Do you see what I see? Sex differences in the discrimination of facial emotions during adolescence. Emotion, 13, 1030–1040.

Mandal, M. K., Palchoudhury, S. (1985). Perceptual skill in decoding facial affect. Perceptual and Motor Skills, 60, 96–98. Marian, D. E., Shimamura, A. P. (2012). Emotions in context:

Pictorial influences on affective attributions. Emotion, 12, 371–375.

Markus, H. R., Kitayama, S. (1991). Culture and the self: Implications for cognition, emotion, and motivation. Psychological Review, 98, 224–253.

Maruszewski, T., Doli"ski, D., 'ukaszewski, W., Marsza Wi( niewska, M. (2008). Emocje i motywacja. W: J. Strelau, D. Do -li"ski (red.), Psychologia. Podr#cznik akademicki (t. 1, s. 511– 649). Gda"sk: Gda"skie Wydawnictwo Psychologiczne. Masuda, T., Ellsworth, P. C., Mesquita, B., Leu, J., Tanida, S., De

Veerdonk, E. V. (2008). Placing the face in context: Cultural differences in the perception of facial emotion. Journal of Personality and Social Psychology, 94, 365–381.

Mumenthaler, C., Sander, D. (2012). Social appraisal influenc-es recognition of emotions. Journal of Personality and Social Psychology, 102, 1118–1135.

Mussweiler, T. (2007). Comparison processes in social judgment. Psychological Review, 110, 472–489.

Nisbett, R. E. (2005). The geography of thought: How Asians and Westerners think differently… and why. London: Nicholas Brealey Publishing.

Nowicki, S., Jr., Hartigan, M. (1988). Accuracy of facial affect recognition as a function of locus of control orientation and anticipated interpersonal interaction. The Journal of Social Psychology, 128, 363–372.

Olszanowski, M., Pochwatko, G., Kukli"ski, K., +cibor-Rylski, M., Lewinski, P., Ohme, R. K. (2015). Warsaw set of emotional facial expression pictures: A validation study of facial display photographs. Frontiers in Psychology, 5, 1516, doi: 10.3389/ fpsyg.2014.01516.

Plutchik, R. (1980). Emotion: A psychoevolutionary synthesis. New York: Random House.

Russell, J. A. (1994). Is there universal recognition of emotion from facial expression? A review of the cross-cultural studies. Psychological Bulletin, 115, 102–141.

Russell, J. A., Fehr, B. (1987). Relativity in the perception of emo-tion in facial expressions. Journal of Experimental Psychology: General, 116, 223–237.

Rymarczyk, K. (2003). Emocje a p e!. Kosmos, 52, 67–75. Shields, S. A. (2002). Speaking from the heart: Gender and the

social meaning of emotion (Studies in emotion and social inter-action). Cambridge, UK: Cambridge University Press. Spoor, J. R., Kelly, J. R. (2004). The evolutionary significance of

affect in groups: Communication and group bonding. Group Processes and Intergroup Relations, 7, 398–412.

Stanley, J. T., Zhang, X., Fung, H. H., Isaacowitz, D. M. (2013). Cultural differences in gaze and emotion recognition: Americans contrast more than Chinese. Emotion, 13, 36–46.

Tomkins, S. S. (1963). Affect. Imagery. Consciousness (t. 2). New York: Springer Publishing.

Triandis, H. C. (1989). The self and social behavior in differing cultural contexts. Psychological Review, 96, 506–520. Trope, Y. (1986). Identification and inferential processes in

dis-positional attribution. Psychological Review, 93, 239–257. Van den Stock, J., Righart, R., de Gelder, B. (2007). Body

expres-sions influence recognition of emotions in the face and voice. Emotion, 7, 487–494.

Whalen, P. J., Shin, L. M., McInerney, S. C., Fischer, H., Wright, C. I., Rauch, S. L. (2001). A functional MRI study of human amygdala responses to facial expressions of fear versus anger. Emotion, 1, 70–83.

Witkin, H. A., Goodenough, D. R. (1981). Cognitive styles: Essence and origins. New York: International Universities Press.

Z

1

Proces przygotowywania materia!u bod%cowego – morfowanie zdj#&

twarz A – zmorfowane zdj#cie, 50% z!o'&, 50% wstr#t

Z

2

Przyk!adowe zadanie z wersji eksperymentalnej (po lewej) i kontrolnej (po prawej)

Testu rozpoznawania emocji

Przyk!adowe zadanie z arkusza odpowiedzi (w obu warunkach)

Twarz A wyra$a WSTR,T w stopniu:

0%

100%

Twarz A wyra$a STRACH w stopniu:

0%

100%

Twarz A wyra$a Z'O+- w stopniu:

0%

100%

Twarz A wyra$a SMUTEK w stopniu:

0%

100%

The role of context in the recognition of facial expressions

of negative emotions in relation to gender

Katarzyna Jab o"ska, Monika Wróbel

A

In the current study we investigated whether men and women differ in the extent to which the context influences their recognition of ambiguous facial expressions of negative emotions. To answer this question, we asked participants to judge several ambiguous emotional expressions that were juxtaposed with prototypical or neutral emotional expressions. We expected that when decoding ambiguous expressions women would be more susceptible to the influence of context than men. 160 students or university graduates – including 80 women and 80 men –participated in the study. The results indicated that the influence of context of prototypical facial expressions on the recognition of ambiguous facial expressions of negative emotions could be modified by gender. Men were found to be affected by contrast effect when rating the degree of sadness, whereas for women no such difference was observed.

Key words: contrast effect, assimilation effect, emotional expression, emotion recognition, gender differences Z o$ono: 16.07.2014

Z o$ono poprawiony tekst: 1.12.2014/25.03.2015 Zaakceptowano do druku: 14.05.2015