48
Copyright 2012 Psychologia Spo ecznaPrawicowy autorytaryzm oraz orientacja
na dominacj! spo eczn" jako predyktory
ró#nych form my$lenia spiskowego
Monika Grzesiak-Feldman
Wydzia Psychologii, Uniwersytet WarszawskiArtyku prezentuje badanie, którego celem by o przyjrzenie si! roli prawicowego autorytaryzmu i orientacji na dominacj! spo eczn" w ró#nych formach my$lenia spiskowego: stereotypizacji spiskowej oraz przeko-naniach spiskowych dotycz"cych zdarze%. Dodatkowo w schemacie badawczym uwzgl!dniono uprzedze-nia traktowane jako dystans spo eczny. Analizy regresji wykaza y, #e autorytaryzm wyja$uprzedze-nia praktycznie wszystkie badane zmienne, podczas gdy orientacja na dominacj! spo eczn" wy "cznie te, które dotyczy y grup lub ich przedstawicieli. Zwi"zek mi!dzy prawicowym autorytaryzmem a stereotypami spiskowymi by silniejszy u osób o niskiej orientacji na dominacj! spo eczn" a s abszy u osób o wysokiej orientacji na dominacj! spo eczn". W analizach uwzgl!dniano równie# poszczególne aspekty autorytaryzmu. Wykazano, #e autorytarna agresja pozwala a na predykcj! wszystkich badanych zmiennych. Autorytarne podporz"d-kowanie okaza o si! predyktorem uprzedze% oraz wiary w spisek dotycz"cy kryzysu. Konwencjonalizm stanowi predyktor wy "cznie stereotypów spiskowych. Uzyskane wyniki dyskutowane s" w $wietle wie-dzy na temat prawicowego autorytaryzmu, orientacji na dominacj! spo eczn" oraz my$lenia spiskowego.
S owa kluczowe: prawicowy autorytaryzm, orientacja na dominacj! spo eczn", stereotypy spiskowe, wiara
w spiski, uprzedzenia
Wielo ! form my lenia spiskowego
Zjawisko szeroko rozumianego my$lenia spiskowego coraz cz!$ciej staje si! przedmiotem zainteresowania psychologii spo ecznej i politycznej. Badacze najcz!$ciej koncentruj" si! na dwóch jego rodzajach: stereotypizacji spiskowej (Kofta i S!dek, 1992, 1999, 2005) oraz para-noi politycznej (Korzeniowski, 2010; Kramer, 1998). My$lenie spiskowe przybiera jednak bardzo ró#ne formy. Kieruj"c si! poziomem abstrakcyjno$ci, Korzeniowski (2009) wyró#ni cztery: antysemityzm, stereotyp spisko-wy, ksenofobi!, paranoj! polityczn". Antysemityzm jest tutaj najbardziej konkretnym, a paranoja polityczna naj-bardziej niespecyÞ cznym przejawem my$lenia spiskowe-go. Taki sposób ujmowania zagadnienia nie jest jednak
uniwersalny. O ile antysemityzm wi"#e si! istotnie z my$-leniem spiskowym, o tyle przekonania spiskowe mog" dotyczy& bardzo ró#nych grup, np. Niemców. Nie jest równie# pewne, czy paranoja polityczna jest faktycznie najbardziej niespecyÞ cznym przejawem my$lenia spisko-wego. By& mo#e istniej" te# takie teorie spiskowe, które nie maj" nic wspólnego z polityk".
Wymiar konkretno$&–ogólno$& pojawia si! równie# w innych pracach dotycz"cych my$lenia spiskowego. Aba lakinaPaap i wspó pracownicy (AbalakinaPaap, Ste -phan, Craig i Gregory, 1999) porównywali wiar! w kon-kretne spiski ze zgeneralizowanym przekonaniem o istnie-niu spisków. Przygl"daj"c si! ró#nym teoriom spiskowym, atwo zauwa#y&, #e wszystkie zasadzaj" si! na prze$wiad-czeniu o potajemnej dzia alno$ci pewnej grupy ludzi. Przy czym cz!$& z nich koncentruje si! przede wszystkim na grupie i jej dzia aniach, cz!$& za$ na samym wydarzeniu. Szczególnym przyk adem teorii spiskowej dotycz"cej gru-py jest stereotyp spiskowy, o którym b!dzie mowa w ko-lejnym akapicie. W badaniu prezentowanym w niniejszym
Monika Grzesiak-Feldman, Wydzia Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego, ul. Stawki 5/7, 00–183 Warszawa,
e-mail: ika@psych.uw.edu.pl
Badanie sÞ nansowane ze $rodków BST Wydzia u Psychologii UW (nr tematu 1615 i 1646).
artykule skoncentrowali$my si! na dwóch rodzajach my$-l enia spiskowego: stereotypach spiskowych oraz na teo-riach spiskowych dotycz"cych konkretnych wydarze% (np. epidemii grypy A/H1N1).
Stereotyp spiskowy to poznawcza reprezentacja ko-lektywnego wroga, któremu przypisuje si! d"#enie do w adzy, dzia ania konspiracyjne, solidarno$& i egoizm grupowy (Kofta, 2001). W odró#nieniu od klasycznie rozumianego stereotypu, który zazwyczaj jest deÞ niowa-ny jako kategorialniowa-ny schemat typowego cz onka grupy, stereotyp spiskowy jest umys ow" reprezentacj" grupy jako ca o$ci – odr!bnego, zintegrowanego oraz dzia aj"-cego intencjonalnie bytu, któremu przypisuje si! d"#enie do w adzy, dzia ania konspiracyjne, solidarno$& i egoizm grupowy (Kofta, 2001). Stereotypy spiskowe ró#nych na-rodowo$ci, podobnie jak inne rodzaje przekona% spisko-wych (Swami, Chamorro-Premuzic i Furnham, 2010), s" ze sob" istotnie powi"zane (Kofta i S!dek, 1992, 1999; Kofta, 2001). Wykazano równie# (Grzesiak-Feldman, 2011), #e tendencja do stereotypizacji spiskowej idzie w parze z gotowo$ci" do wiary w spiski dotycz"ce zda-rze%, co wspiera tez! Kofty (2001) o istnieniu ogólnej orientacji spiskowej.
Ró#ne teorie spiskowe zazwyczaj ze sob" koreluj" (Goertzel, 1994), nawet je$li wzajemnie si! wyklucza-j" (Wood, Douglas i Sutton, 2012). Badacze brytyjscy (Wood i in., 2012) wykazali, #e im bardziej respondenci wierzyli, #e ksi!#na Diana upozorowa a w asn" $mier&, tym bardziej wierzyli, i# zosta a zamordowana. Podobnie, im bardziej wierzyli, #e Osama Bin Laden ju# nie #y w momencie szturmu ameryka%skich si specjalnych na jego kryjówk! w Pakistanie, tym bardziej byli sk onni uwierzy&, #e Osama Bin Laden ci"gle #yje. Wiara w teo-rie spiskowe tworzy relatywnie spójny system przekona%, którego spoiwem jest prze$wiadczenie, #e w adza i urz!d-nicy ukrywaj" przed opini" publiczn" prawd! dotycz"c" wielu spraw (Wood i in., 2012).
Oprócz koncepcji spiskowych dotycz"cych grup, w li-teraturze mo#na spotka& przyk ady teorii spiskowych zbudowanych wokó wa#nych wydarze% (Leman, 2007; McCauley i Jacques, 1979), do których mo#na zaliczy& atak terrorystyczny z 11 wrze$nia (Fenster, 2008; Swami i in., 2010) czy te# katastrof! prezydenckiego samolotu pod Smole%skiem (Czuchnowski, 2010). Cz!sto teorie spiskowe dotycz" $mierci znanych osób, np. prezyden-ta USA Johna F. Kennedy’ego (McCauley i Jacques, 1979; McHoskey, 1995), ksi!#nej Diany (Douglas i Sutton, 2008), Marilyn Monroe (Aaronovitch, 2010). W kategoriach spisków t umaczone s" kryzysy i epi-demie (Dillinger, 2004; Kofta, 2001). Doskona " eg-zempliÞ kacj" wspó czesnej teorii spiskowej zwi"zanej
z rozpowszechnianiem si! choroby jest popularna w$ród Afroamerykanów koncepcja na temat wirusa HIV. Dane sonda#owe pokazuj" (Bogart i Thorburn, 2006), #e pra-wie co drugi Afroamerykanin pra-wierzy, i# HIV zosta wy-produkowany w laboratorium, a fakt istnienia skutecz-nego lekarstwa jest trzymany przez rz"d w tajemnicy. Przekonania spiskowe dotycz"ce HIV/AIDS znacznie utrudniaj" proÞ laktyk! choroby (Bird i Bogard, 2005). Nag e rozprzestrzenienie si! w wirusa A/H1N1, nazywa-nego równie# „wirusem $wi%skiej grypy”, szybko zaowo-cowa o odpowiedni" teori" spiskow", sugeruj"c", #e za pojawieniem si! choroby stoj" koncerny farmaceutycz-ne oraz Federalna Agencja Zarz"dzania Kryzysowego (FEMA) (Zawadzki, 2009).
Funkcje my lenia spiskowego
Badacze my$lenia spiskowego zgodnie s"dz", #e teorie spiskowe towarzysz" ludziom w sytuacjach zagro#enia (Goertzel, 1994; Grzesiak-Feldman, 2010; Kofta i S!dek, 1992, 1995, 2005; Leman, 2007). Pozwalaj" na atwe wyja$nienie negatywnych zdarze%, np. kryzysów, epi-demii, bezrobocia (Goertzel, 1994; Kofta i S!dek, 2005; Korzeniowski, 2009) oraz daj" poczucie bezpiecze%stwa (Newheiser, Farias i Tausch, 2011). L!k przed $mierci" sprzyja akceptacji teorii spiskowej dotycz"cej Ko$cio a katolickiego, która zosta a wykreowana w powie$ci Dana Browna Kod Leonarda da Vinci (Newheiser i in., 2011). W trakcie wojny w by ej Jugos awii zauwa#ono zwi!kszo-n" gotowo$& do wiary w spisek #ydowski (Byford, 2003, 2006; Byford i Billig, 2001), co przejawia o si! znacz"cym wzrostem tre$ci antysemickich w jugos owia%skich me-diach tamtego okresu. Dane z bada% polskich pokazuj", #e aktywno$& stereotypu spiskowego *ydów ro$nie w okresie przedwyborczym (Kofta i S!dek, 1992, 1995; por. Kofta i S!dek, 2005). Z poczuciem zagro#enia, l!kiem o zdro-wie i #ycie wi"#" si! równie# biologicznie i medyczne teorie spiskowe (Bird i Bogart, 2005; Bogart i Thorburn, 2006; Clark, Mayben, Hartman, Kallen i Giordano, 2008; Hutchinson i in., 2007; Zawadzki, 2009).
Czynniki sprzyjaj"ce my leniu spiskowemu
Dotychczasowe badania pokazuj", #e wiara w spiski "-czy si! z ró#nymi zmiennymi. W klasycznych badaniach Goertzela (1994) pierwsz" z nich jest anomia, rozumia-na jako brak poczucia bezpiecze%stwa w spo ecze%stwie, przekonanie o braku opieki ze strony w adzy oraz prze-$wiadczenie o trudno$ci w bezpiecznym wprowadzeniu dzieci we wspó czesny $wiat. Drug" l!k przed utrat" pracy. Trzeci" brak zaufania do policji, s"siadów, rodzi-ny. Poziom zaufania uwzgl!dniono równie# w badaniach zespo u Abalakiny-Paap (Abalakina-Paap i in., 1999).
Wykazano, #e poziom ufno$ci negatywnie koreluje z wia-r" w ró#nego rodzaju spiski dotycz"ce zdarze%.
Do my$lenia spiskowego predestynuje równie# przy-nale#no$& do mniejszo$ci (Goertzel, 1994; Stemple, Hargrove i Stemple, 2007). Czarnoskórzy respondenci byli bardziej sk onni wierzy& w spiski, nawet je$li one nie mia y nic wspólnego z ras". Mo#na to wyja$nia& w ka-tegoriach niskiego statusu grupy i tym, #e akceptowanie przekona% spiskowych idzie w parze z poczuciem wyalie-nowania z systemu spo ecznego (Goertzel, 1994). Dane sonda#owe (Stemple i in., 2007) pokazuj", #e cz onkowie grup o niskim statusie (np. mniejszo$ci rasowe, ni#sze klasy spo eczne, kobiety), bardziej ni# cz onkowie grup dominuj"cych, byli sk onni do wiary w przynajmniej jed-n" teori! spiskow" dotycz"c" ataku terrorystycznego z 11 wrze$nia.
Wyniki opisane w literaturze pokazuj", #e istotn" zmienn" predestynuj"c" do wiary w spiski jest autoryta-ryzm. Osoby uzyskuj"ce wysokie wska+niki na skalach autorytaryzmu s" bardziej sk onne do akceptacji ró#nych teorii spiskowych: dotycz"cych zdarze% (Abalakina--Paap i in., 1999) i dotycz"cych grup (Grzesiak-Feldman i Irzycka, 2009; Korzeniowski, 2009).
Istniej" te# dowody, #e paranoja, rozumiana nie jako jednostka chorobowa, ale jako zmienna osobowo$ciowa (por. Fenigstein i Vanable, 1992), sprzyja wierze w spis-ki dotycz"ce wydarze% (Darwin, Neave i Holmes, 2011) oraz grup (Grzesiak-Feldman i Ejsmont, 2008). Darwin i wspó pracownicy (2011) wykazali, #e paranoja i schi-zotyp dobrze wyja$niaj" wiar! w ró#ne teorie spiskowe. Wierze w spiski sprzyjaj" równie# niska samoocena i ze-wn!trzne umiejscowienie kontroli (Abalakina-Paap i in., 1999).
Prawicowy autorytaryzm
Teoria osobowo$ci autorytarnej (Adorno, Frenkel--Brun swik, Levinson i Stanford, 1950) i pó+niejsza, po-wsta a na jej bazie koncepcja prawicowego autorytaryzmu (Altemeyer, 1996) s" od lat wykorzystywane do wyja$nia-nia zjawisk z zakresu psychologii spo ecznej i politycznej. Altemeyer (1996) deÞ niuje prawicowy autorytaryzm jako kowariancj! trzech wi"zek postaw: autorytarnej agresji, autorytarnego podporz"dkowania oraz konwencjonaliz-mu. Przez autorytarn" agresj! rozumie zgeneralizowan" wrogo$& i agresj! w stosunku do przedstawicieli innych grup, w szczególno$ci grup postrzeganych jako zagra#a-j"ce, odbiegaj"cych od przyj!tych w danym spo ecze%-stwie standardów, wyznaj"cych inne warto$ci, odró#-niaj"cych si! od grupy w asnej. Autorytarna uleg o$& to stopie% podporz"dkowania si! w adzy oraz innym usank-cjonowanym autorytetom. Konwencjonalizm przejawia
si! silnym przywi"zaniem do norm i tradycyjnych war-to$ci. Z danych empirycznych wynika, #e osoby uzysku-j"ce wysokie wska+niki na skalach prawicowego auto-rytaryzmu maj" konserwatywne przekonania polityczne (Altemeyer, 1996; 1998; 2004; Altemeyer i Hunsberger, 1992; Duriez, Van Hiel i Kossowska, 2005; Korzeniowski, 2002; McFarland, Ageyer i Abalakina-Paap, 1992; Van Hiel, Duriez i Kossowska, 2006). Prawicowy autoryta-ryzm koreluje dodatnio z ró#nymi miarami uprzedze%, etnocentryzmem, wrogo$ci" wobec homoseksualistów (Altemeyer, 1996; 1998; 2005; Altemeyer i Hunsberger, 1992). Autorytaryzm jest istotnym predyktorem spisko-wego my$lenia o polityce, czyli tak zwanej paranoi po-litycznej (Korzeniowski, 2010). Oprócz alienacji stano-wi wa#ny predyktor ró#nych form my$lenia spiskowego o zjawiskach ze $wiata polityki (Korzeniowski, 2009). Dane uzyskane przez zespó Abalakiny-Paap (1999) po-kazuj", #e autorytaryzm pozwala przewidywa& nasile-nie wiary w konkretne spiski (np. spiskowe wyja$nasile-nienia zabójstwa prezydenta Kennedy’ego), jednocze$nie nie t umacz"c zgeneralizowanego przekonania o istnieniu spisków. Jak zauwa#aj" Abalakina-Paap i wspó pracow-nicy (1999), osoby autorytarne cechuje tendencja do ob-winiania innych za w asne problemy, st"d sk onno$& do przyjmowania spiskowych wyja$nie% ró#nych wydarze%. Ten sposób interpretowania zwi"zków autorytaryzmu z my$leniem spiskowym nawi"zuje do oryginalnej teorii Adorno (por. Adorno, Frenkel-Brunswik, Levinson i San-ford, 1950).
Obecnie narasta liczba argumentów empirycznych prze ciwko traktowaniu RWA jako jednowymiarowego kon struktu (Funke, 2005; Mavor, Louis i Laythe, 2011; Mavor, Louis i Sibley, 2010; Smith i Winter, 2002). U#ywanie globalnego wska+nika prawicowego auto-rytaryzmu powoduje, #e nie wszystkie relacje autoryta-ryzmu z innymi zmiennymi daje si! uchwyci& (Mavor i in., 2011). Okazuje si!, #e usuni!cie konwencjonalizmu zwi!ksza moc predyktywn" prawicowego autorytaryzmu dla uprzedze% rasowych. Z kolei konwencjonalizm silniej ni# agresja i podporz"dkowanie koreluje z homofobi", fundamentalizmem i ortodoksyjnymi przekonaniami po-litycznymi.
Orientacja na dominacj# spo$eczn"
Teoria dominacji spo ecznej integruje w"tki pochodz"-ce z ró#nych nurtów i konpochodz"-cepcji, m.in. teorii osobowo$ci autorytarnej Adorno, teorii osobowo$ci dogmatycznej Rokeacha, teorii to#samo$ci spo ecznej Tajfela i Turnera czy te# psychologii ewolucyjnej (Sidanius i Pratto, 1999; Sidanius, Pratto, van Laar i Levin, 2004). Orientacja na dominacj! spo eczn" deÞ niowana jest jako zmienna
z zakresu ró#nic indywidualnych1, przejawiaj"ca si! wag", jak" ludzie przywi"zuj" do nieegalitarnych i hie-rarchicznych relacji mi!dzygrupowych (Sidanius i Pratto, 1999). Wysoka orientacja na dominacj! spo eczn" wi"#e si! z popieraniem nierówno$ci i dominacji jednych grup nad drugimi, bez wzgl!du na kryteria wyodr!bniania owych grup. Mog" to by& grupy okre$lane na podstawie koloru skóry, p ci, narodowo$ci, wyznania religijnego, klasy spo ecznej, miejsca zamieszkania, a nawet grupy minimalne. Za ró#nice indywidualne w nasileniu orienta-cji na dominacj! spo eczn" s" odpowiedzialne trzy czyn-niki: socjalizacja, czynniki sytuacyjne i temperament (Sidanius i Pratto, 1999). Osoby nale#"ce do grup domi-nuj"cych przewa#nie charakteryzuj" si! wy#szym pozio-mem orientacji na dominacj! spo eczn" ni# osoby z grup podporz"dkowanych (Sidanius i Pratto, 1999). Orientacja na dominacj! spo eczn" koreluje pozytywnie z uprzedze-niami etnicznymi, rasizmem, seksizmem, politycznym konserwatyzmem (Altemeyer, 2004; Pratto, Sidanius, Stallworth i Malle, 1994; Sidanius i Pratto, 1999). Polskie badania (Klebaniuk, 2009) wskazuj" na dodatnie zwi"z-ki orientacji na dominacj! spo eczn" z seksizmem, kla-sizmem i homofobi". Orientacja na dominacj! spo eczn" wi"#e si!, z tzw. mitami legitymizuj"cymi, czyli dys-kursem spo ecznym uzasadniaj"cym istnienie praktyk dyskryminacyjnych (Pratto i in., 1994; Sidanius i Pratto, 1999). Przekonanie, #e ró#nice mi!dzy statusem ró#-nych grup s" uzasadnione usprawiedliwiaj" zachowanie hierarchii istniej"cych w spo ecze%stwie. Oprócz mitów legitymizuj"cych istniej" te# mity os abiaj"ce hierarchi! spo eczn", ale one w mniejszym stopniu wyznaczaj" cha-rakter relacji mi!dzygrupowych.
Zwi"zki autorytaryzmu z orientacj" na dominacj# spo$eczn"
Obecnie w badaniach z zakresu psychologii stereo-typów i uprzedze% czy te# psychologii politycznej pra-wicowy autorytaryzm i orientacja na dominacj! eczn" uwzgl!dniane s" równocze$nie (np. Altemeyer 2004; Duriez i in., 2005; Duckitt, Wagner, du Plessis i Birum, 2002; Duckitt i Sibley, 2010; Golec de Zavala i Kossowska, 2011; Klebaniuk, 2007; Sibley, Robertson i Wilson, 2006). Pozwala to lepiej wyja$nia& wiele zja-wisk spo ecznych ni# analizowanie tylko jednego z tych dwóch konstruktów. Warto podkre$li&, #e prawicowy autorytaryzm i orientacja na dominacj! spo eczn" to od-r!bne koncepty teoretyczne, które przewa#nie koreluj" ze sob" dodatnio, lecz s" to s abe zwi"zki (Pratto i in., 1994; Sidanius i Pratto, 1999). Ka#dy z nich jest silnym predyk-torem uprzedze%, co wyklucza redundancj! (Altemeyer, 1998; Sidanius i Pratto, 1999). Metaanalizy pokazuj", #e
wp yw prawicowego autorytaryzmu i orientacji na domi-nacj! spo eczn" na inne zmienne ma charakter addytyw-ny, a nie interakcyjny (Sibley i in., 2006).
Altemeyer (2004) zwraca uwag! na osoby osi"gaj"ce wysokie wyniki zarówno na skalach prawicowego auto-rytaryzmu, jak i na skalach orientacji na dominacj! eczn". Nazywa ich dominuj"cymi autorytarianami lub
double high. S" to ludzie wyj"tkowo uprzedzeni,
charak-teryzuj"cy si! agresywnymi d"#eniami przywódczymi i makiawelistycznym podej$ciem do sprawowania w a-dzy. Wed ug Altemeyera (2004), jest to po "czenie naj-gorszych wad autorytaryzmu i orientacji na dominacj! spo eczn". Cz!sto double high pragn" kontrolowa& i do-minowa& nad innymi. Pos usze%stwo i podporz"dkowa-nie stanowi" dla nich warto$&, przy czym oczekuj", #e to inni b!d" im pos uszni i podporz"dkowani. Mimo #e ta-kie osoby stanowi" mniejszo$&, cz!sto s" dobrze widocz-ne w #yciu spo ecznym, poniewa# staj" si! za o#yciela-mi i liderao#yciela-mi ekstreo#yciela-mistycznych ruchów prawicowych. Wy onieni w$ród polskich studentów double high uzna-wali konß ikty za bardziej nieuchronne ni# reszta próby i cz!$ciej ni# pozostali uczestnicy badania obarczali jed-n" ze stron odpowiedzialno$ci" za konß ikt (Klebaniuk, 2007).
Istotny wk ad w rozumienie zjawisk spo ecznych w kontek$cie autorytaryzmu i orientacji na dominacj! spo eczn" wniós model podwójnego procesu zapropono-wany przez Duckitta i wspó pracowników (Duckitt i in., 2002; Duckitt i Sibley, 2007; 2010). Model ten pokazu-je, #e prawicowy autorytaryzm i orientacja na dominacj! spo eczn" zwi!kszaj" uprzedzenia oraz sprzyjaj" skraj-nym (g ównie konserwatywskraj-nym) pogl"dom polityczskraj-nym z dwóch ró#nych powodów, zwi"zanych ze sposobem postrzegania $wiata. Zdaniem Duckitta i wspó pracowni-ków (Duckitt i in., 2002; Duckitt i Sibley, 2007), ludzie mog" odbiera& $wiat jako niebezpieczny i zagra#aj"cy lub jako miejsce rywalizacji i wspó zawodnictwa, tzw. rywa-lizuj"c" d#ungl!. Przekonanie, #e $wiat jest niebezpiecz-ny, przek ada si! na postawy wzgl!dem grup obcych po-przez moderuj"cy wp yw autorytaryzmu, a przekonanie, #e $wiat stanowi rywalizuj"c" d#ungl! i miejsce wspó -zawodnictwa, wp ywa na postawy w stosunku do grup obcych przez orientacj! na dominacj! spo eczn" (Duckitt i in., 2002). Ustosunkowania wobec grup postrzeganych jako niebezpieczne s" regulowane przez prawicowy au-torytaryzm, a ustosunkowania do grup o niskim statusie (poni#anych) wyja$nianie s" przez orientacj! na domina-cj! spo eczn". Pogl"d, #e $wiat jest niebezpieczny, zwi!k-sza reaktywno$& na zagro#enie ze strony grup obcych, determinuj"c tym samym postawy wzgl!dem grup zagra-#aj"cych (Duckitt i in., 2002).
Prawicowy autorytaryzm i orientacj! na dominacj! spo eczn" rozpatrywano w kontek$cie przekona% ecznych i politycznych po 11 wrze$nia 2001 r. (Crowson, Debacker i Thoma, 2006). Zarówno prawicowy autoryta-ryzm, jak i orientacja na dominacj! spo eczn" stanowi y istotne predyktory poparcia dla George’a W. Busha oraz dzia a% militarnych w Iraku. Wysoki poziom autoryta-ryzmu sprzyja wierze w to, #e Saddam Husajn wspiera terroryzm. Nie zaobserwowano natomiast jakiegokol-wiek zwi"zku mi!dzy poziomem orientacji na dominacj! spo eczn" a przekonaniami o zaanga#owaniu Husajna w dzia ania terrorystyczne.
Problematyka i cele badania
Podstawowym celem badania by o sprawdzenie przy-datno$ci prawicowego autorytaryzmu oraz orientacji na dominacj! spo eczn" do predykcji ró#nych form my$lenia spiskowego: wiary w teorie spiskowe dotycz"ce zdarze% i teorie dotycz"ce grup (stereotypy spiskowe). Mimo #e istniej" doniesienia o zwi"zkach autorytaryzmu z wiar" w spiski, brak dotychczas publikacji, które oprócz autory-taryzmu uwzgl!dnia yby w kontek$cie bada% nad my$le-niem spiskowym orientacj! na dominacj! spo eczn".
W prezentowanym badaniu brano równie# pod uwag! uprzedzenia traktowane jako dystans spo eczny. Chodzi o o mo#liwo$& porównania mocy predyktywnej autoryta-ryz mu i orientacji na dominacj! spo eczn" w zale#no$ci od charakteru zmiennej obja$nianej.
Punkt wyj$cia przy planowaniu badania stanowi y na-st!puj"ce przes anki teoretyczne:
• Stereotyp spiskowy jest poznawcz" reprezentacj" gru-py. Stanowi wa#ny regulator stosunków mi!dzygrupo-wych. Przedmiotem stereotypizacji spiskowej staj" si! najcz!$ciej grupy postrzegane jako silne.
• My$lenie spiskowe wi"#e si! z zagro#eniem, a co za tym idzie z percepcj" $wiata jako miejsca niebezpiecz nego. • Orientacja na dominacj! spo eczn" znajduje
odzwier-ciedlenie w sposobie postrzegania relacji mi!dzygru-powych. Wysoka – sprzyja ró#nego rodzaju uprzedze-niom oraz wi"#e si! z mitami legitymizuj"cymi. • Akceptacja przekona% spiskowych jest cz!stsza w gru
pach o niskim ni# w grupach o wysokim statusie spo ecznym.
• Prawicowy autorytaryzm sprzyja uprzedzeniom, etno-centryzmowi, spiskowemu my$leniu o polityce, a tak#e wierze w spiski dotycz"ce zdarze%.
• Uprzedzenia wobec grup postrzeganych jako niebez-pieczne s" regulowane przez prawicowy autorytaryzm, a ustosunkowania do grup o niskim statusie (poni#a-nych) regulowane s" przez orientacj! na dominacj! spo eczn".
• Przekonanie, #e $wiat jest niebezpieczny, przek ada si! na postawy wzgl!dem grup obcych przez moderuj"cy wp yw autorytaryzmu, a przekonanie, #e $wiat stano-wi rywalizuj"c" d#ungl! i miejsce wspó zawodnictwa wp ywa na postawy w stosunku do grup obcych przez orientacj! na dominacj! spo eczn".
Pozwoli y one na sformu owanie nast!puj"cych hipo-tez:
1) Prawicowy autorytaryzm bardziej ni# orientacja na dominacj! spo eczn" jest zwi"zany z wiar" w spiski dotycz"ce zdarze%.
2) Zarówno prawicowy autorytaryzm, jak i orientacja na dominacj! spo eczn" sprzyjaj" stereotypizacji spisko-wej.
3) Zarówno prawicowy autorytaryzm, jak i orientacja na dominacj! spo eczn" sprzyjaj" uprzedzeniom rozu-mianym jako dystans spo eczny.
4) Wp yw prawicowego autorytaryzmu i orientacji na dominacj! spo eczn" na stereotypy spiskowe oraz na uprzedzenia ma charakter addytywny, a nie interak-cyjny.
Metoda
Badanie zosta o zrealizowane jesieni" 2009 roku na próbie 368 studentów wy#szych uczelni warszawskich (252 kobiet i 116 m!#czyzn). ,rednia wieku wynio-s a 21,83 (SD = 3,11). Uczewynio-stnicy otrzymywali zewynio-staw technik kwestionariuszowych. Jako pierwsze wype nia-li narz!dzia dotycz"ce zmiennych osobowo$ciowych: orientacji na dominacj! spo eczn" oraz prawicowego autorytaryz mu, przy czym ich kolejno$& by a rotowana. Nast!pnie, równie# w rotowanej kolejno$ci, wype niali trzy skale: dwie mierz"ce my$lenie spiskowe, jedn" mie-rz"c" uprzedzenia.
Do pomiaru orientacji na dominacj! spo eczn" wy-korzystano kwestionariusz sk adaj"cy si! z 16 pozycji (Pratto i in., 1994). Zadanie respondentów polega o na ocenieniu (w skali od 1 – bardzo negatywnie, do 7 –
bardzo pozytywnie) hase akceptuj"cych równo$& (8
po-zycji skali) b"d+ nierówno$& (8 popo-zycji skali) spo ecz-n". Pozycje aprobuj"ce równo$& spo eczn" (np. „*adna z grup nie powinna dominowa& w spo ecze%stwie”) y odwrócony kierunek. Wska+nik ! Cronbacha dla skali wyniós 0,89.
Badania wykazuj" (np. Mavor, Louis i Laythe, 2011; Smith i Winter, 2002), #e w pomiarze prawicowego au-torytaryzmu oprócz ogólnego nasilenia tej zmiennej war-to bra& pod uwag! nat!#enie poszczególnych aspektów postawy autorytarnej: autorytarn" agresj!, podporz"dko-wanie, konwencjonalizm. Dlatego do pomiaru nasilenia prawicowego autorytaryzmu u#yto b!d"cej modyÞ kacj"
skali Atlemeyera (1996) trzywymiarowej skali prawi-cowego autorytaryzmu (RWA3D Scale) (Funke, 2005). Narz!dzie to sk ada si! z 12 pozycji. W prezentowanym badaniu ! Cronbacha dla ca ej skali wynios a 0,67.
Stereotyp spiskowy mierzono za pomoc" sze$ciu twier-dze% zaczerpni!tych z licz"cej 18 pozycji skali Kofty i Narkiewicza-Jodko (2001). Stwierdzenia te zosta y zmodyÞ kowane w taki sposób, aby cz!$& z nich mia a od-wrócony kierunek. Chodzi o o to, aby zniwelowa& ryzy-ko b !du potakiwania. Badani byli proszeni o okre$lenie na pi!ciostopniowej skali (od 1 – zdecydowanie si" nie
zgadzam do 5 – zdecydowanie si" zgadzam) swojego
sto-sunku do stwierdze% na temat Niemców, Rosjan i *ydów. Przyk adowe stwierdzenia to: „Cz onkowie danej grupy dzia aj" w sposób jawny” (pozycja wymagaj"ca odwró-cenia), „Cz onkowie danej grupy d"#" do rozszerzenia wp ywu na gospodark! $wiatow"”, „Cz onkowie danej grupy dzia aj" jak jeden m"#, gdy w gr! wchodzi ich inte-res grupowy”. Wska+nik ! Cronbacha waha si! od 0,68 do 0,71.
Narz!dzie do pomiaru wiary w teorie spiskowe dotycz"-ce zdarze% sk ada o si! z dziewi!ciu pozycji dotycz"cych czterech popularnych teorii spiskowych: (1) zabójstwa prezydenta Kennedy’ego, (2) $mierci ksi!#nej Diany, (3) epidemii tzw. $wi%skiej grypy, (4) $wiatowego kryzysu Þ nansowego. Zadaniem respondentów by o okre$lenie na pi!ciostopniowej skali (od 1 – zdecydowanie si" nie
zga-dzam do 5 – zdecydowanie si" zgazga-dzam), na ile zgadzaj"
si! z ka#dym z pogl"dów. Cz!$& pozycji mia a odwrócony kierunek. Przyk adowe stwierdzenia to: „Powszechno$& szczepie% przeciwko grypie jest rezultatem zmowy po-mi!dzy lekarzami a koncernami farmaceutycznymi”, „Prezydent USA John F. Kennedy zosta zamordowany przez dzia aj"cego na w asn" r!k! szale%ca” (pozycja wy-magaj"ca odwrócenia), „,mier& ksi!#nej Diany to wynik nieszcz!$liwego wypadku drogowego” (pozycja wyma-gaj"ca odwrócenia), „Przyczyn" kryzysu Þ nansowego ostatnich lat s" machinacje Þ nansowe grupy ludzi powi"-zanych z FED (Systemem Rezerwy Federalnej Stanów Zjednoczonych) oraz gie d" na Wall Street”. ! Cronbacha dla ca ej skali wynios a 0,67.
W celu uchwycenia poziomu uprzedze% proszono bada-nych o ustosunkowanie si! (od 1 – zdecydowanie si" nie
zgadzam, do 5 – zdecydowanie si" zgadzam) do czterech
twierdze% dotycz"cych preferowanego dystansu spo ecz-nego wobec Niemców, Rosjan i *ydów. Stwierdzenia te brzmia y nast!puj"co: (1) „Ludzie ci ciesz" si! moj" sympati"”, (2) „Nie mam zaufania do…”, (3) „Nie mia -bym nic przeciwko, #eby kto$ z mojej rodziny zwi"za si! z…”, (4) „Nie podoba obym mi si!, gdyby moim s"-siadem by …”. Pozycje 2 i 3 mia y odwrócony kierunek.
! Cronbacha wynios a 0,75 dla ustosunkowa% wobec
Niemców i *ydów oraz 0,77 dla ustosunkowa% wobec Rosjan. Globalny wska+nik uprzedze% charakteryzowa si! jeszcze wy#sz" rzetelno$ci": ! Cronbacha przyj! a warto$& 0,89.
Wyniki
Tabela 1 przedstawia statystyki opisowe i proste korela-cje mi!dzy zmiennymi.
Przeprowadzono seri! niezale#nych analiz regresji, w których predyktorami by y: prawicowy autorytaryzm, orientacja na dominacj! spo eczn" oraz ich interakcja (iloraz wycentrowanych predyktorów; por. Aiken i West, 1991). Tak skonstruowane modele regresji najlepiej wyja$nia y zmienno$& uprzedze% i stereotypów spisko-wych wobec *ydów (t umacz"c odpowiednio 19 i 13% wariancji), uprzedze% wobec Niemców (11% warian-cji), a tak#e ogólnego wska+nika uprzedze% (14% wa-riancji) i ogólnego wska+nika stereotypów spiskowych (11% wariancji). Prawicowy autorytaryzm i orientacja na dominacj! spo eczn" s" istotnymi predyktorami uprze-dze% wobec wszystkich narodowo$ci, a tak#e ogólnego wska+nika uprzedze% (Tabela 2). Obie te zmienne stano-wi" równie# istotny predyktor stereotypów spiskowych, przy czym w przypadku stereotypu Rosjan i Niemców t umacz" nieznaczny procent wariancji, odpowiednio 4 i 7% (Tabela 3). Interakcja prawicowego autorytaryzmu i orientacji na dominacj! spo eczn" t umaczy a stereotypy spiskowe (z wyj"tkiem stereotypu *ydów).
Interakcje interpretowano graÞ cznie (por. Aiken i West, 1991; Preacher, Curran i Bauer, 2006). Jak ilu-struj" Rysunki 1 i 2, najsilniejszy przyrost stereotypów spiskowych wraz ze wzrostem prawicowego autorytary-zmu mia miejsce w przypadku osób o niskiej orientacji na dominacj! spo eczn" (1 odchylenie standardowe poni-#ej $redniej). U osób o wysokiej orientacji na dominacj! spo eczn" (1 odchylenie standardowe powy#ej $redniej) przyrost stereotypów spiskowych wraz ze wzrostem au-torytaryzmu by du#o s abszy, w wypadku stereotypu Rosjan praktycznie nie wyst!powa (p aska krzywa re-gresji).
Wiar! we wszystkie badane teorie spiskowe dotycz"ce wydarze% t umaczy prawicowy autorytaryzm (Tabela 4). Wyj"tek stanowi teoria osnuta wokó $mierci JFK. Warto zauwa#y&, #e tak skonstruowane równania wyja$nia-j" niewielki odsetek wariancji. Orientacja na dominacj! spo eczn" nie stanowi istotnego predyktora wiary w spi-ski dotycz"ce zdarze%. Jedynie w przypadku teorii spisko-wej zwi"zanej z okoliczno$ciami $mierci ksi!#nej Diany zaobserwowano istotn" interakcj! prawicowego autory-taryzmu z orientacj" na dominacj! spo eczn". GraÞ czna
T abela 1. Kore la cj e p o m i! d zy b ad an y m i zm ie n n y m i 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 1 1 12 13 14 15 16 17 0 1. Autorytaryzm 0 2. Agresja 0,70 ** 0 3. Podporz "dkowanie 0,77 ** 0,32 ** 0 4. Konwencjonalizm 0,79 ** 0,25 ** – 0,50 ** 0 5. Orientacja na dominacj ! 0,23 ** 0,27 ** – 0,17 ** 0,10 ** 0 6. Oprzedzenia 0,31 ** 0,31 ** – 0,23 ** 0,14 * * 0,28 ** 0 7. Niemcy 0,26 ** 0,30 ** – 0,17 ** 0,1 1 * * 0,24 ** 0,90 ** 0 8. Rosjanie 0,21 ** 0,24 ** – 0,20 ** 0,06 ** 0,17 ** 0,87 ** 0,66 ** 0 9. * ydzi 0,34 ** 0,35 ** – 0,23 ** 0,19 ** 0,34 ** 0,90 ** 0,75 ** – 0,68 ** 10. Stereotyp spiskowy 0,29 ** 0,29 ** – 0,29 ** 0,26 ** 0,19 ** 0,27 ** 0,20 ** – 0,22 ** 0,30 ** 1 1. Niemcy 0,22 ** 0,20 ** – 0,07 ** 0,20 ** 0,15 ** 0,21 ** 0,18 ** – 0,16 ** 0,22 ** 0,85 ** 12. Rosjanie 0,13 * * 0,07 ** – 0,05 ** 0,17 ** 0,09 ** 0,19 ** 0,14 ** – 0,21 ** 0,17 ** 0,82 ** 0,66 ** 13. * ydzi 0,34 ** 0,29 ** – 0,21 ** 0,25 ** 0,21 ** 0,25 ** 0,16 ** – 0,16 ** 0,33 ** 0,76 ** 0,45 ** 0,40 ** 14. W iara w spiski 0,19 ** 0,21 ** – 0,15 ** 0,09 ** 0,14 * * 0,25 ** 0,23 ** – 0,1 1 * * 0,32 ** 0,28 ** 0,26 ** 0,14 ** 0,27 ** 15. Grypa 0,13 * * 0,16 ** – 0,09 ** 0,05 ** 0,09 ** 0,17 ** 0,15 ** – 0,08 ** 0,21 ** 0,20 ** 0,20 ** 0,09 ** 0,17 ** 0,74 ** 16. JFK 0,03 ** 0,09 ** – 0,03 ** 0,01 ** 0,03 ** 0,06 ** 0,04 ** – 0,03 ** 0,14 ** 0,18 ** 0,09 ** 0,09 ** 0,24 ** 0,44 ** 0,13 * * 17. Ksi !# na Diana 0,15 ** 0,15 ** – 0,12 * * 0,08 ** 0,12 * * 0,15 ** 0,16 ** – 0,09 ** 0,17 ** 0,18 ** 0,22 ** 0,10 ** 0,1 1 * * 0,67 ** 0,21 ** 0,16 ** 18. Kryzys 0,13 * * 0,13 * * – 0,13 * * 0,07 ** 0,08 ** 0,20 ** 0,22 ** – 0,10 ** 0,23 ** 0,12 * * 0,1 1 * * 0,05 ** 0,12 * 0,60 ** 0,25 ** 0,01 ** 0,31 ** * p < 0,05, ** p < 0,01
T abela 2. Praw ic o w y a u to ry ta ry zm o ra z o ri en ta cj a n a d o m in ac j! s p o e cz n " ja k o p re d y k to ry u p rz ed ze % – p o d su m o w an ie a n al iz r eg re sj i
Uprzedzenia (dystans spo
eczny) wobec Rosjan R ² = 0,06; F (3, 321) = 7,85** Niemców R ² = 0,1 1; F (3, 322) = 13,84** * ydów R ² = 0,19; F (3, 321) = 25,94** Wska +nik ogólny R ² =0,14; F (3, 320) = 18,62** Predyktory B SE B # B SE B # B SE B # B SE B # R W A – 0,69 0,19 – 0,19** – 0,74 0,18 – 0,22** – 0,20 0,17 – 0,28** – 2,41 0,49 – 0,27** ODS – 0,44 0,21 – 0,12* * – 0,67 0,19 – 0,19** – 1,00 0,18 – 0,28** – 2,07 0,52 – 0,21** R W A × ODS –0,17 0,17 –0,06 ** –0,25 0,15 –0,09 ** –0,16 0,15 –0,06 ** –0,53 0,41 –0,07 ** * p < 0,05; ** p < 0,01 T abela 3. Praw ic o w y a u to ry ta ry zm o ra z o ri en ta cj a n a d o m in ac j! s p o e cz n " ja k o p re d y k to ry s te re o ty p ó w s p is k o w y ch – p o d su m o w an ie a n al iz r eg re sj i Stereotypy spiskowe Rosjan R ² = 0,04; F (3, 314) = 4,81** Niemców R ² = 0,07; F (3, 313) = 8,91** * ydów R ² = 0,13; F (3, 314) = 16,61** Wska +nik ogólny R² = 0,1 1; F (3, 312) = 13,77** Predyktory B SE B # B SE B # B SE B $ B SE B # R W A – 0,38 0,20 – 0,1 1* – 0,59 0,17 – 0,19** – 1,10 0,19 – 0,30** – 0,69 0,15 – 0,25** ODS – 0,27 0,20 – 0,07 * – 0,38 0,18 – 0,1 1* * – 0,59 0,21 – 0,15** – 00,41 0,16 – 0,14** R W A × ODS –0,04 0,16 –0,14* –0,33 0,14 –0,12* * –0,10 0,17 –0,03 ** –0,28 0,13 –0,12** * p < 0,05; ** p < 0,01
interpretacja, przedstawiona na Rysunku 3, pokazuje, #e wzorzec wyników jest analogiczny, jak w wypadku ste-reotypów spiskowych. Wraz ze wzrostem autorytaryzmu najsilniejszy by wzrost akceptacji teorii spiskowej osnu-tej wokó $miertelnego wypadku ksi!#nej Diany u bada-nych o niskiej orientacji na dominacj! spo eczn".
W kolejnym kroku przeprowadzono seri! analiz regre-sji, w których predyktorami by y trzy aspekty prawico-wego autorytaryzmu: autorytarna agresja, podporz"dko-wanie i konwencjonalizm. Wykazano, #e predykatorami uprzedze% wobec badanych narodowo$ci s" autorytarna agresja i podporz"dkowanie (Tabela 5). Konwencjonalizm nie stanowi istotnego predyktora. Istotnymi predyktora-mi stereotypów spiskowych (Tabela 6) okaza y si! auto-rytarna agresja i konwencjonalizm, a predyktorem wiary w spiski dotycz"ce wydarze% (Tabela 7) by a autorytarna agresja. Wyj"tek stanowi a wiara w teori! spiskow" do-tycz"c" kryzysu. W jej przypadku istotnym predyktorem by o autorytarne podporz"dkowanie. Mimo #e modele regresji wyja$niaj"ce wiar! w spiski na temat zdarze% by y istotne statystycznie, wyja$nia y znikomy procent wariancji: od 1 do 4%.
Rysunek 1.
GraÞ czna interpretacja interakcyjnego wp ywu prawico-wego autorytaryzmu i orientacji na dominacj! spo eczn" na stereotyp spiskowy Niemców.
Rysunek 2.
GraÞ czna interpretacja interakcyjnego wp ywu prawico-wego autorytaryzmu i orientacji na dominacj! spo eczn" na stereotyp spiskowy Rosjan.
Rysunek 3.
GraÞ czna interpretacja interakcyjnego wp ywu prawico-wego autorytaryzmu i orientacji na dominacj! spo eczn" na wiar! w spiskowe wyja$nienia $mierci ksi!#nej Diany.
T abela 4. Praw ic o w y a u to ry ta ry zm o ra z o ri en ta cj a n a d o m in ac j! s p o e cz n " ja k o p re d y k to ry w ia ry w t eo ri e sp is k o w e d o ty cz "c e zd ar ze % – p o d su m o w an ie a n al iz r eg re sj i W
iara w teorie spiskowe dotycz
"ce zdarze % Diana R ² = 0,03; F (3, 324) = 4,71** JFK R ² = 0,001; F < 1 Kryzys R ² = 0,02; F (3, 324) = 2,71* Grypa R ² = 0,01; F (3, 321) = 2,30 Wska +nik ogólny R ² = 0,04; F (3, 318) = 4,88** Predyktory B SE B # B SE B # B SE B # B SE B # B SE B # R W A – 0,12 0,06 – 0,12* –0,01 0,04 –0,01 0,10 0,05 0,13* 0,10 0,05 0,12* – 0,75 0,27 – 0,16** ODS – 0,09 0,06 – 0,09 * – 0,03 0,05 – 0,04 0,04 0,05 0,04 * 0,06 0,05 0,06 * – 0,54 0,29 – 0,10 ** R W A × ODS –0,10 0,05 –0,12* – 0,00 0,04 – 0,01 0,05 0,04 0,07 * 0,00 0,04 0,00 * –0,15 0,23 –0,04 ** * p < 0,05; ** p < 0,01 T abela 5. Wym ia ry p ra w ic o w eg o a u to ry ta ry zm u j ak o p re d y k to ry u p rz ed ze % – p o d su m o w an ie a n al iz r eg re sj i
Uprzedzenia (dystans spo
eczny) wobec Rosjan R ² = 0,07; F (3, 346) = 10,16** Niemców R ² = 0,09; F (3, 347) = 12,87** * ydów R ² = 0,14; F (3, 347) = 20,17** Wska +nik ogólny R ² = 0,13; F (3, 344) = 18,07** predyktory B SE B # B SE B # B SE B # B SE B # Agresja – 0,12 0,03 – 0,20** – 0,17 0,03 – 0,28** ª 0,18 0,03 0,31** – 0,48 0,09 – 0,30** Podporz "dkowanie – 0,15 0,05 – 0,19** – 0,08 0,04 – 0,1 1ª ** 0,09 0,04 0,13* * – 0,32 0,12 – 0,16** Konwencjonalizm –0,60 0,04 –0,09 ** –0,02 0,04 –0,03 ** ª 0,02 0,03 0,03 ** –0,06 0,09 –0,03 ** * p < 0,05, ** p < 0,01, granica istotno $ci ª p = 0,08
T abela 6. Wym ia ry p ra w ic o w eg o a u to ry ta ry zm u j ak o p re d y k to ry s te re o ty p ó w s p is k o w y ch – p o d su m o w an ie a n al iz r eg re sj i Stereotypy spiskowe Rosjan R ² = 0,02; F (3, 338) = 3,59* Niemców R ² = 0,06; F (3, 337) = 8,67** * ydów R ² = 0,1 1; F (3, 337) = 15,07** Wska +nik ogólny R ² = 0,09; F (3, 335) = 1 1,81** Predyktory B SE B # B SE B # B SE B # B SE B -Agresja 0,03 0,03 – 0,05 ** – 0,1 1 0,03 – 0,19** 0,15 0,04 0,23** – 0,09 0,03 – 0,19** Podporz "dkowanie 0,04 0,05 –0,06 ** –0,06 0,04 –0,09 ** 0,05 0,05 0,07 ** –0,02 0,04 –0,03 ** Konwencjonalizm 0,1 1 0,04 – 0,18** – 0,1 1 0,03 – 0,19** 0,09 0,04 0,16** – 0,10 0,03 – 0,22** * p < 0,05, ** p < 0,01 T abela 7. Wym ia ry p ra w ic o w eg o a u to ry ta ry zm u j ak o p re d y k to ry w ia ry w t eo ri e sp is k o w e d o ty cz "c e zd ar ze % – p o d su m o w an ie a n al iz r eg re sj i W
iara w teorie spiskowe dotycz
"ce zdarze % Diana R ² = 0,02; F (3, 350) = 3,26* JFK R ² = 0,01; F (3, 346) = 1,88 Kryzys R ² = 0,02; F (3, 351) = 2,95* Grypa R ² = 0,01; F (3, 348) = 3,12 Wska +nik ogólny R ² = 0,04; F (3, 343) = 6,18** predyktory B SE B # B SE B # B SE B # B SE B # B SE B # Agresja 0,02 0,01 0,12* – 0,02 0,01 – 0,12* 0,01 0,01 – 0,05 * 0,02 0,01 – 0,14* – 0,16 0,05 – 0,18** Podporz "dkowanie 0,02 0,01 0,07 * –0,02 0,01 –0,09 * 0,03 0,01 – 0,15* 0,01 0,01 – 0,06 * – 0,10 0,07 – 0,09 ** Konwencjonalizm 0,00 0,01 0,01 * – 0,00 0,01 – 0,03 * 0,00 0,01 –0,03 * 0,00 0,01 –0,03 * –0,01 0,05 –0,01 ** * p < 0,05, ** p < 0,01
Dyskusja
Celem bada% by o przyjrzenie si! roli prawicowego au-torytaryzmu i orientacji na dominacj! spo eczn" w ró#-nych formach my$lenia spiskowego: stereotypizacji spis-kowej (wierze w spiskow" dzia alno$& grup) oraz prze-konaniach spiskowych dotycz"cych zdarze%. Dodatkowo w schemacie badawczym uwzgl!dniono uprzedzenia traktowane jako dystans spo eczny. Przeprowadzone ana-lizy pokaza y, #e prawicowy autorytaryzm stanowi dobry predyktor uprzedze% wobec Niemców, Rosjan i *ydów, stereotypów spiskowych przypisywanych Niemcom, Rosjanom i *ydom oraz wiary w spiski dotycz"ce ró#nych zdarze% ($mierci ksi!#nej Diany, kryzysu gospodarcze-go, epidemii $wi%skiej grypy). Orientacja na dominacj! spo eczn" okaza a si! istotnym predyktorem uprzedze% wobec wszystkich badanych narodowo$ci, stereotypów spiskowych Niemców i *ydów, a tak#e ogólnego wska+-nika stereotypów spiskowych. Orientacja na dominacj! spo eczn" nie t umaczy wiary w spiski dotycz"ce zda-rze%. Podsumowuj"c, autorytaryzm wyja$nia praktycz-nie wszystkie badane zmienne, podczas gdy orientacja na dominacj! spo eczn" wy "cznie te, które dotyczy y grup lub ich przedstawicieli.
Maj"c na uwadze doniesienia o wielowymiarowo$ci prawicowego autorytaryzmu, przeprowadzono analizy uwzgl!dniaj"ce poszczególne aspekty autorytaryzmu. I tak autorytarna agresja pozwala a na predykcj! wszyst-kich badanych zmiennych: uprzedze%, stereotypów spi-skowych i wiary w spiski dotycz"ce zdarze% (z wyj"tkiem stereotypu spiskowego Rosjan i wiary w spisek dotycz"cy kryzysu). Autorytarne podporz"dkowanie okaza o si! pre-dyktorem uprzedze% oraz wiary w spisek dotycz"cy kry-zysu. Konwencjonalizm stanowi predyktor stereotypów spiskowych. Wynik dotycz"cy uprzedze% jest spójny z re-zultatami otrzymanymi przez Mavora i wspó pracowni-ków (2011), którzy zauwa#yli, #e za uprzedzenia etniczne i narodowe odpowiedzialne s" dwa aspekty autorytaryz-mu: autorytarna agresja oraz podporz"dkowanie. Z kolei konwencjonalizm, odzwierciedlaj"cy stopie% stosowania si! do norm i uznawania utartych konwencji spo ecznych, silniej ni# agresja i podporz"dkowanie koreluje z ho-mofoni", fundamentalizmem i ortodoksj" (Mavor i in., 2011). W prezentowanym badaniu konwencjonalizm oka-za si! predyktorem wy "cznie stereotypów spiskowych. Pos ugiwanie si! stereotypami spiskowymi zdaje si! by& zatem elementem pewnej konwencji spo ecznej. By& mo#e w niektórych $rodowiskach wr!cz wypada zgadza& si! z teoriami spiskowymi dotycz"cymi pewnych grup spo ecznych. Koresponduje to ze spostrze#eniem badaczy stereotypów spiskowych, którzy zauwa#yli, #e ten rodzaj
stereotypu znakomicie daje si! uchwyci& w pomiarze jawnym (Kofta, 2001). Warto zauwa#y&, #e konwencjo-nalizm nie wyja$nia wiary w spiski dotycz"ce zdarze%. A zatem akceptowanie spiskowych wyja$nie% ró#nego rodzaju faktów i zjawisk nie wynika z potrzeby funkcjo-nowania zgodnego z normami spo ecznymi.
Dotychczasowe badania pokazuj" (Sibley i in., 2006), #e prawicowy autorytaryzm i orientacja na dominacj! spo eczn" wp ywaj" na inne zmienne w sposób addytyw-ny, a nie interakcyjny. Wyniki uzyskane dla uprzedze% s" zgodne z opisywanym wzorcem zale#no$ci. Prawicowy autorytaryzm i orientacja na dominacj! spo eczn" oka-za y si! nieoka-zale#nymi od siebie predyktorami uprzedze%. Gdy zmiennymi obja$nianymi by y stereotypy spisko-we, otrzymano istotne zale#no$ci interakcyjne (wyj"tek stanowi stereotyp spiskowy dotycz"cy *ydów), co stoi w sprzeczno$ci z tez" o addytywnym wp ywie prawico-wego autorytaryzmu i orientacji na dominacj! spo eczn". Zwi"zek mi!dzy prawicowym autorytaryzmem a stereo-typami spiskowymi by silniejszy u osób o niskiej orien-tacji na dominacj! spo eczn", a s abszy u osób o wyso-kiej orientacji na dominacj! spo eczn". Podobny wzorzec zale#no$ci zaobserwowano w przypadku wiary w spisek zwi"zany ze $mierci" ksi!#nej Diany. Sugeruje to, #e w przypadku niskiej orientacji na dominacj! spo eczn" g ównym czynnikiem predestynuj"cym do stereotypiza-cji spiskowej jest prawicowy autorytaryzm. Moc predyk-tywna autorytaryzmu maleje wraz ze wzrostem poziomu orientacji na dominacj! spo eczn". To sugeruje, #e w pre-dykcji stereotypizacji spiskowej wysoka orientacja na dominacj! spo eczn" mo#e odgrywa& wa#n" rol!: kiedy jest wysoka, stanowi wa#niejszy regulator stereotypiza-cji spis kowej ni# autorytaryzm. Warto przypomnie&, #e zgodnie z za o#eniami dwusk adnikowego modelu ste-reotypów etnicznych (Kofta i S!dek, 1992; 2005), stereo-typy spiskowe funkcjonuj" na poziomie relacji mi!dzy-grupowych i wi"#" si! z ich postrzeganiem w kategoriach walki o w adz! i dominacj!.
Nawi"zuj"c do modelu Duckitta i wspó pracowników (2002) mo#na powiedzie&, #e autorytaryzm pozwala na predykcj! stereotypów spiskowych, poniewa# grupy b!-d"ce ich obiektem s" postrzegane jako silne i zagra#aj"ce (politycznie, militarnie, kulturowo). Niebezpiecze%stwo ze strony spiskuj"cej grupy jest osadzone $ci$le w kontek-$cie mi!dzygrupowym i wi"#e si! z domniemanym ryzy-kiem utraty w adzy, a co za tym idzie miejsca w struktu-rze spo ecznej. Osoby pos uguj"ce si! stereotypami spis-kowymi prawdopodobnie #ywi" dwa rodzaje przekona%: z jednej strony, #e $wiat jest niebezpieczny, z drugiej, #e $wiat to miejsce rywalizacji, zw aszcza rywalizacji o w a-dz! i miejsce w hierarchii.
Otrzymane wyniki zach!caj" do pog !bienia empirycz-nej eksploracji zwi"zków my$lenia spiskowego z autory-taryzmem i orientacj" na dominacj! spo eczn". Powtórne uzyskanie interakcji prawicowego autorytaryzmu i orien-tacji na dominacj! spo eczn" rzuci nowe $wiat o nie tylko na rozumienie zjawisk z zakresu my$lenia spiskowego, lecz tak#e, a mo#e nawet przede wszystkim, na rozumie-nie powi"za% mi!dzy autorytaryzmem a orientacj" na dominacj! spo eczn". Bowiem, jak zauwa#yli Duckitt i Sibley (2010), zwi"zki mi!dzy RWA i SDO s" du#o bar-dziej z o#one i wielowymiarowe, ni#by mo#na wniosko-wa& na bazie obecnie obowi"zuj"cej teorii. Ich wp yw na inne zmienne zale#y od wielu czynników.
Zaobserwowane dodatnie korelacje mi!dzy ró#nymi przejawami my$lenia spiskowego dostarczaj" uzasad-nienia dla tezy o istnieniu ogólnej orientacji spiskowej, polegaj"cej na pewnej atwo$ci w interpretowaniu $wiata w kategoriach spisków i knowa%. Wydaje si!, #e ludzie pos uguj"cy si! stereotypami spiskowymi s" równie# bar-dziej sk onni do postrzegania wydarze% przez pryzmat spisków. Wpisuje si! to w rozwa#ania nad paranoidalnym poznaniem spo ecznym (Kramer, 1998) oraz jest spójne z wynikami dowodz"cymi, #e ta sama osoba mo#e wie-rzy& we wzajemnie wykluczaj"ce si! spiskowe wyja$nie-nia zdarze% (Wood i in., 2012).
Cz!$& z prezentowanych równa% regresji wyja$nia a niewielki procent wariancji. Dotyczy to przede wszyst-kim teorii spiskowych na temat wydarze%. W zwi"zku z tym uzyskane wyniki nale#y interpretowa& z pewn" ostro#no$ci". W kolejnych badaniach warto rozszerzy& li-st! potencjalnych predyktorów. Problemem mo#e by& te# stosunkowo niewysoka warto$& wska+nika ! Cronbacha dla skali prawicowego autorytaryzmu. Warto podkre$li&, #e wykorzystana w badaniu skala Funkego (2005) zosta a tak konstruowana, by uchwyci& wielowymiarowo$& pra-wicowego autorytaryzmu. Przy konstruktach niejedno-rodnych wspó czynnik ! Cronbacha ma prawo by& niski, a niektórzy teoretycy twierdz" nawet, #e nie powinien by& liczony (Brzezi%ski, 2002; Hornowska, 2001).
Kolejnym ograniczeniem przedstawionego badania jest to, #e niektóre pytania, np. o $mier& ksi!#nej Diany oraz zamach na prezydenta USA Johna F. Kennedy’ego, do-tyczy y kwestii wzgl!dnie odleg ych polskiemu respon-dentowi. Ustosunkowanie si! do nich wymaga o pewnej wiedzy historycznej oraz wiedzy o $wiecie, któr", jak za o#yli$my, powinni mie& badani studenci. By& mo#e nie wszyscy respondenci dysponowali odpowiedni" zna-jomo$ci" najnowszej historii, by móc si! ustosunkowa& do niektórych stwierdze%. W celu uzyskania pe niejsze-go obrazu wyników w kolejnych badaniach warto b!dzie kontrolowa& znajomo$& zdarze%, o które b!d" pytane
osoby badane. Z perspektywy czasu wydaje si!, #e du#o lepsze by oby eksplorowanie przekona% spiskowych do-tycz"cych katastrofy smole%skiej. Dane do badania by y zbierane przed 10 kwietnia 2010 roku, czyli przed tym zdarzeniem. Kolejne badania dotycz"ce my$lenia spisko-wego, które b!d" przeprowadzane na polskich próbach, powinny uwzgl!dnia& w"tek tej katastrofy.
LITERATURA CYTOWANA
Aaronovitch, D. (2010). Voodoo histories. The role of the conspiracy theory in shaping modern history. New York: Ri -verhead Books.
Abalakina-Paap, M., Stephan, W. G., Craig, T., Gregory, W. L. (1999). Beliefs in conspiracy. Political Psychology, 20, 637– 647.
Adorno, T. W., Frenkel-Brunswik, E., Levinson, D. J., Sanford, R. N. (1950). The authoritarian personality. New York: Har-per and Brothers.
Aiken, L. S., West, S. G. (1991). Multiple regression: Testing and interpreting interactions. Newbury Park: Sage.
Altemeyer, B. (1996) The authoritarian specter. Cambridge, MA: Harvard University Press.
Altemeyer, B. (1998). The other “authoritarian personality”. Advances in Experimental Social Psychology, 30, 47–92. Altemeyer, B. (2004). Highly dominating, highly authoritarian
personalities. Journal of Social Psychology, 144, 421–447. Altemeyer, B., Hunsberger, B. E. (1992). Authoritarianism, re
-ligious fundamentalism, quest, and prejudice. International Journal for the Psychology of Religion, 2, 113–133.
Bird, S. T., Bogart, L. M. (2005). Conspiracy beliefs about HIV/AIDS and birth control among African Americans: Implications for the prevention of HIV, other STIs, and unintended pregnancy. Journal of Social Issues, 61, 109–126. Bogart, L. M., Thorburn, S. (2006). Relationship of African
Americans’ sociodemographic characteristics to belief in con-spiracies about HIV/AIDS and birth control. Journal of the National Medical Association, 98, 1144–1150.
Byford, J. (2003). Anti-semitism and the Christian Right in post-Miloševi& Serbia: From conspiracy theory to hate crime. Internet Journal of Criminology, 1, 1–27. Z http://www. internetjournalofcriminology.com/ijcarticles.html (dost!p 11.08.2009)
Byford, J. (2006). “Serbs never hated the Jews”: The denial of antisemitism in Serbian Orthodox Christian culture. Patterns of Prejudices, 40, 159–180.
Byford, J., Billig, M. (2001). The emergence of antisemitic conspiracy theories in Yugoslavia during the war with NATO. Patterns of Prejudices, 35, 50–63.
Brzezi%ski, J. (2002). Metodologia bada% psychologicznych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Clark, A., Mayben, J. K., Hartman, C., Kallen, M. A., Giordano, T. P. (2008). Conspiracy beliefs about HIV infection are common but not associated with delayed diagnosis or ad -herence to care. AIDS Patient Care and STDs, 22, 753–759.
Crowson, H. M., Debacker, T. K., Thoma, S. J. (2006). The role of authoritarianism, perceived threat, and need for closure or structure in predicting post 9/11 attitudes and beliefs. Journal of Social Psychology, 146, 733–750.
Czuchnowski, W. (2010). Od Rejtana do katastrofy smole%-skiej. Gazeta.pl. Z http://wiadomosci.gazeta.pl/Wiado mos- ci/1,80269,8739572,Od_Rejtana_do_katastrowy_smolen-skiej.html (dost!p 30.11.2010).
Darwin, H., Neave, N., Holmes, J. (2011). Belief in conspiracy theories. The role of paranormal belief, paranoid ideation and schizotypy. Personality and Individual Differences, 50, 1289–1293.
Dillinger, J. (2004). Terrorists and witches: Popular ideas of evil in the early modern period. History of European Ideas, 30, 167–182.
Douglas, K. M., Sutton, R. M. (2008). The hidden impact of conspiracy theories: Perceived and actual inß uence of theories surrounding the death of Princess Diana. Journal of Social Psychology, 148, 210–221.
Duckitt, J., Sibley, C. G. (2007). Right wing authoritarianism, social dominance orientation and the dimensions of gene-ralized prejudice. European Journal of Personality, 21, 113– 130.
Duckitt, J., Sibley, C. G. (2010). Right-wing authoritarianism and social dominance orientation differentially moderate intergroup effects on prejudice. European Journal of Perso-nality, 24, 583–601.
Duckitt, J., Wagner, C., du Plessis, I., Birum, I. (2002). The psychological bases of ideology and prejudice: Testing a dual process model. Journal of Personality and Social Psychology, 83, 75–93.
Duriez, B., Van Hiel, A., Kossowska, M. (2005). Authoritarianism and social dominance in Western and Eastern Europe: The importance of the socio-political context and of political interest and involvement. Political Psychology, 62, 299–321. Fenigstein, A., Vanable, P. A. (1992). Paranoia and self-con-sciousness. Journal of Personality and Social Psychology, 62, 129–138.
Fenster, M. (2008). Conspiracy theories: Secrecy and power in American culture. Minneapolis: University of Minnesota Press. Funke, F. (2005). The dimensionality of right-wing authori-ta rianism: Lessons from the dilemma between theory and measurement. Political Psychology, 26, 195–218.
Goertzel, T. (1994). Belief in conspiracy theories. Political Psychology, 15, 733–744.
Golec de Zavala, A., Kossowska, M. (2011). Correspondence between image of terrorists and preferred approaches to counterterrorism: The moderating role of ideological orien-tations. European Journal of Social Psychology, 41, 538–549. Grzesiak-Feldman, M. (2010). O zwi"zkach l!ku z my$leniem
spiskowym. Studia Psychologiczne, 48, 45–58.
Grzesiak-Feldman, M. (2011). O zwi"zkach ró#nych form my$le nia spiskowego z uprzedzeniami wobec obcych. W: J. Czarnota-Bojarska, I. Zinserling (red.), W kr"gu najwa&-niejszych zagadnie% psychologii spo ecznej (s. 115–126). Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.
Grzesiak-Feldman, M., Ejsmont, A. (2008). Paranoia and con-spiracy thinking of Jews, Arabs, Germans, and Russians in a Polish sample. Psychological Reports 102, 884–886. Grzesiak-Feldman, M., Irzycka, M. (2009). Right-wing autho
ri-tarianism and conspiracy thinking in a Polish sample. Psycho-logical Reports, 105, 389–393.
Hornowska, E. (2001). Testy psychologiczne. Teoria i praktyka. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
Hutchinson, A. B., Begley, E. B., Sullivan, P., Clark, H. A., Bo -yett, B. C., Kellerman, S. E. (2007). Conspiracy beliefs and trust in information about HIV/AIDS among minority men who have sex with men. Journal of Acquired Immune DeÞ -ciency Syndromes, 45, 603–605.
Klebaniuk, J. (2007). Orientacja na dominacj! i autorytaryzm w spostrzeganiu konß iktów mi!dzygrupowych. Doniesienie z bada%. W: K. Skar#y%ska, U. Jakubowska, J. Wasilewski (red.), Konß ikty mi"dzygrupowe. Przejawy, 'ród a i metody rozwi(zywania (s. 49–67). Warszawa: Wydawnictwo SWPS Academica.
Klebaniuk, J. (2009). Orientacja na dominacj! jako predyktor uprzedze%. W: U. Jakubowska, K. Skar#y%ska (red.), Mi"dzy przesz o)ci( a przysz o)ci(. Szkice z psychologii politycznej (s. 157–177). Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN.
Kofta, M. (2001). Stereotyp spiskowy jako centralny sk adnik antysemityzmu. W: M. Kofta, A. Jasi%ska-Kania (red.), Ste-reo typy i uprzedzenia: uwarunkowania spo eczno-kultu ro we (s. 274–297). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar. Kofta, M., Narkiewicz-Jodko, W. (2001). Warto$ci a bytowo$&
grupy, stereotypy spiskowe i uprzedzenia. W: D. Doli%ski, B. Weigl (red.), Od my)li i uczu* do decyzji i dzia a% (s. 59–74). Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN. Kofta, M., S!dek G. (2005). Conspiracy stereotypes of Jews
during systemic transformation in Poland. International Journal of Sociology, 35, 40–64.
Kofta, M., S!dek, G. (1992). Struktura poznawcza stereotypu etnicznego, blisko$& wyborów parlamentarnych a przejawy uprzedze% antysemickich. W: Z. Chlewi%ski, I. Kurcz (red.), Stereotypy i uprzedzenia (s. 67–86). Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN.
Kofta, M., S!dek, G. (1995). Stereotyp „duszy grupowej”, wy bory parlamentarne a postawy wobec osób pochodzenia #y -dowskiego. W: B. Wojciszke (red.), Jacy s( Polacy? Ba dania opinii spo ecznej jako 'ród o wiedzy psychologicznej (s. 55–72). Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN.
Kofta, M., S!dek, G. (1999). Stereotyp duszy grupowej a postawy wobec obcych: wyniki bada% sonda#owych. W: B. Wojciszke, M. Jarymowicz (red.), Psychologia rozumienia zjawisk spo ecznych (s. 173–208). Warszawa–(ód+: Wydaw-nictwo Naukowe PWN.
Korzeniowski, K. (2002). Autorytaryzm i jego psychopolityczne konsekwencje. W: K. Skar#y%ska (red.), Podstawy psychologii politycznej (s. 59–81). Pozna%: Wydawnictwo Zysk i S-ka. Korzeniowski, K. (2009). O dwóch psychologicznych
przes ankach my$lenia spiskowego: Alienacja i autorytaryzm. Psychologia Spo eczna, 3, 144–154.
Korzeniowski, K. (2010). Polska paranoja polityczna. +ród a, mechanizmy i konsekwencje spiskowego my)lenia o polityce. Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN. Kramer, R. M. (1998). Paranoid cognition in social systems:
Thinking and acting in the shadow of doubt. Personality and Social Psychology Review, 4, 251–275.
Leman, P. (2007). The born conspiracy. New Scientist, 195, 35–37.
Mavor, K. I., Louis, W. R., Laythe, B. (2011). Religion, prejudice and authoritarianism: Is RWA a boon or bane to the psychology of religion? Journal for the ScientiÞ c Study of Religion, 50, 22–43.
Mavor, K. I., Louis, W. R., Sibley, C. G. (2010). A bias-corrected exploratory and conÞ rmatory factor analysis of right-wing authoritarianism: Support for a three-factor structure. Personality and Individual Differences, 48, 28–33.
McCauley, C., Jacques, S. (1997). The popularity of conspiracy theories of presidential assassination: A Bayesian analysis. Journal of Personality and Social Psychology, 37, 637–644. McFarland, S. G., Ageyev, V. S., Abalakina-Paap, M. A. (1992).
Authoritarianism in the former Soviet Union. Journal of Per-sonality and Social Psychology, 63, 1004–1010.
McHoskey, J. W. (1995). Case closed? On the John F. Kennedy assassination: Biased assimilation of evidence and attitude polarization. Basic and Applied Social Psychology, 17, 395– 409.
Newheiser, A. K., Farias, M., Tausch, N. (2011). The functional nature of conspiracy beliefs: Examining the underpinnings of belief in the Da Vinci Code conspiracy. Personality and Individual Differences, 51, 1007–1011.
Perry, R., Sibley, C. G. (2012). Big-Five personality pros-pectively predicts social dominance orientation and right--wing authoritarianism. Personality and Individual Differen-ces, 52, 3–8.
Pratto, F., Sidanius, J., Stallworth, L. M., Malle, B. (1994). Social dominance orientation: A personality variable predicting social and political attitudes. Journal of Personality and Social Psychology, 67, 741–763.
Preacher, K. J., Curran, P. J., Bauer, D. J. (2006). Computational tools for probing interaction effects in multiple linear regression, multilevel modeling, and latent curve analysis. Journal of Educational & Behavioral Statistics, 31, 437–448. Sibley, C. G., Robertson, A., Wilson, M. S. (2006). Social
dominance orientation and right-wing authoritarianism: Addi tive and interactive effects. Political Psychology, 27, 755–768.
Sidanius, J., Pratto, F. (1999). Social dominance: An intergroup theory of social hierarchy and oppression. New York: Cam-bridge University Press.
Sidanius, J., Pratto, F., van Laar, C., Levin, S. (2004). Social dominance theory: Its agenda and method. Political Psycho-logy, 25, 845–880.
Smith, A. G., Winter, D. G. (2002). Right-wing authoritarianism, party identiÞ cation and attitudes toward feminism in student evaluation of the Clinton-Lewinsky story. Political Psychology, 23, 355–383.
Stemple, C., Hargrove, T., Stemple, G. H. (2007). Media use, social structure, and belief in 9/11 conspiracy theories. Jour-nalism and Mass Communication Quarterly, 84, 353–372. Swami, V., Chamorro-Premuzic, T., Furnham, A. (2010).
Un answered questions: A preliminary investigation of perso-nality and individual difference predictors of 9/11 conspiracist beliefs. Applied Cognitive Psychology, 24, 749–761.
Van Hiel, A., Duriez, B., Kossowska, M. (2006). The presence of leftwing authoritarianism in Western Europe and its re -lationship with conservative ideology. Political Psychology, 27, 769–793.
Wood, M. J., Douglas, K. M., Sutton, R. M. (2012). Dead and alive: Beliefs in contradictory conspiracy theories. Social Psychological and Personality Science. Advance online pub -lication, doi: 10.1177/1948550611434786 http://spps.sa ge-pub.com.
Zawadzki, J. (2009). ,wi%ska grypa! Wszyscy zginiemy. Ga -zeta.pl. Z http://wiadomosci.gazeta.pl/Wiadomosci/1,80708, 6583899,Swinska_grypa__Wszyscy_zginiemy.html (dost!p 8.03.2010).
PRZYPISY
1. Obecnie w literaturze pojawiaj" si! g osy za traktowaniem orientacji na dominacj! spo eczn" oraz autorytaryzmu jako pewnych ideologii, a nie zmiennych osobowo$ciowych (np. Perry i Sibley, 2012). Argumentów dostarczy y badania pod u#-ne (Perry i Sibley, 2012), w których sprawdzano dwukierunko-wy wp yw cech osobowo$ci, sk adaj"cych si! na Wielk" Pi"tk!, na prawicowy autorytaryzm i orientacj! na dominacj! spo ecz-n". Wykazano, #e wp yw ten ma charakter jednokierunkowy, to znaczy, #e autorytaryzm i orientacja na dominacj! spo eczn" s" pochodn" cech osobowo$ciowych, ale na osobowo$& nie wp y-waj".
Predicting conspiracy beliefs:
The role of right-wing authoritarianism
and social dominance orientation
Monika Grzesiak-Feldman
Faculty of Psychology, University of WarsawAbstract
The aim of the present study was to examine a possible relationship between right-wing authoritarianism (RWA), social dominance orientation (SDO) and various forms of conspiracy thinking (conspiracy stereo-typing and conspiracy beliefs about events). Prejudices measured as social distance were also included in the study. Regression analysis revealed that RWA explained almost all variables, whereas SDO explained variables connected with social groups: conspiracy stereotypes and prejudices. The association between RWA and conspiracy stereotyping was dependent on SDO, it was stronger among high-SDO individuals. Findings from the study showed that authoritarian aggression was a signiÞcant predictor of all variables. Authoritarian submission was a signiÞcant predictor of prejudices and conspiracy beliefs about events. Conventionalism was a signiÞcant predictor of conspiracy stereotyping. The obtained results were dis-cussed in the context of conspiracy thinking and in the context of recent studies on authoritarianism.
Key words: right-wing authoritarianism, social dominance orientation, conspiracy stereotyping, conspiracy
beliefs, prejudices
Z o#ono do druku: 27.01.2012
Z o#ono poprawiony tekst: 15.03.2012 Zaakceptowano do druku: 19.03.2012
