Artur Markowski
Historia Rosji z amerykańskiej
perspektywy : (Mirosław Filipowicz,
Emigranci i Jankesi. O
amerykańskich historykach Rosji,
Wydawnictwo KUL, Lublin 2007, s.
405)
Przegląd Historyczny 100/1, 159-162
2009
R E C E N Z J E ,
N O
T Y
R
E
C
E
N
Z
Y
J N
E
ARTUR MARKOWSKI*
Uniwersytet Warszawski
Instytut Historyczny
H is t o r ia R o s ji z a m e r y k a ń s k ie j p e r sp e k ty w y
( M ir o s ła w F i l i p o w i c z , E m ig r a n c i i J a n k e si. O a m e r y k a ń s k ic h h is to r y k a c h R o s ji, W y d a w n ic tw o K U L , L u b li n 2 0 0 7 , s. 4 0 5 )
Książka jest rezultatem wyjątkowych, jak na stosunki polskie, zainteresowań badawczych. Oto
historyk spoza wąskiego kręgu rodzimych amerykanistów*
1 odważnie wkroczył w świat zaoceanicznej
Klio i kompetentnie omówił środowiska amerykańskich historyków Rosji i ZSRR oraz ich dorobek.
Zauważmy przy okazji, że w ostatnich latach polscy historycy historiografii stosunkowo rzadko zaj
mowali się tematyką rosyjską jako taką2. Niniejsza praca budzi w związku z tym jeszcze większe zain
teresowanie.
Mirosław F i l i p o w i c z , dyrektor Instytutu Historii KUL, znany jest z kilku cennych publika
cji, dotyczących szczególnie polskich badań historycznych nad dziejami imperium rosyjskiego. Oma
wiana książka znalazła się więc w głównym nurcie zainteresowań badawczych autora, choć znacznie
wykracza poza perspektywy widoczne w jego wcześniejszych pracach. Uwagę Filipowicza przyciąg
nęły równocześnie środowiska historyków, jak i okoliczności, w których przyszło im pracować.
W przypadku tego typu rozpraw niełatwo określić granice chronologiczne narracji. Im większy
bowiem zasięg czasowy obserwacji, tym szybciej można ugiąć się pod ciężarem ogromnej liczby ma
teriałów, przekraczającej możliwości percepcyjne pojedynczego badacza. Trudno kompetentnie
oceniać w tej samej perspektywie rozprawy mediewistów i sowietologów; niepokoić musi też kwestia
kryteriów selekcji, które nie są przecież oczywiste. Autor wyszedł z tej pułapki obronną ręką. Je
go książkę rozpoczyna charakterystyka nieśmiałych, dziewiętnastowiecznych prób działania history
* Autor jest beneficjentem programu START Fundacji na Rzecz Nauki Polskiej w roku 2009. 1 Mam tu na myśli m.in. profesorów Andrzeja Manię, Krzysztofa Michałka, Halinę Parafianowicz. 2 Nieliczne prace wyszły spod pióra M. Filipowicza, K. Błachowskiej, J. Sobczaka, cf.: M. F i l i p o w i c z,
Wobec Rosji. Studia z dziejów historiografii polskiej od końca X IX wieku po I I wojnę światową, Lublin 2000; idem, Mongołowie a Rosja. Z dziejów sporu historiograficznego, [w:] Christianitas et cultura Europae. Księga Jubileuszowa Profesora Jerzego Ktoczowskiego, Lublin 1998, cz. 1, s. 618-624; idem, Henryk Paszkiewicz. O polskim wkładzie do teorii normańskiej i badań nad genezą państwa moskiewskiego, „Roczniki Humanistyczne”, t. XLVIII, 2000, z. 2,
s. 123-131; K. B ł a c h o w s k a , Narodziny imperium. Rozwój terytorialny państwa carów w ujęciu historyków rosyj
skich X VIII i X IX wieku, Warszawa 2001. Cf. także trzy artykuły Jana Sobczaka zawarte w zbiorze szkiców jego
autorstwa: J . S o b c z a k , Rosyjskie ścieżki Klio. Wybór szkiców i esejów historycznych oraz fragmentów „Dziennika”
autora wydany z okazji 75 rocznicy urodzin, Pułtusk-Warszawa 2007, s. 299-354.
160
ARTYKUŁY RECENZYJNE, RECENZJE, NOTY RECENZYJNEk ó w z U S A n a p o lu b a d a ń h is to rii R o s ji. Z a m y k a p r z e g lą d d o k o n a ń d w ó c h o s ta tn ic h p o k o le ń — z u w y p u k le n ie m d o r o b k u R ic h a r d a P i p e s a i M a r tin a M a l i i.
P r a c a s k ła d a się z d w ó c h w y ra ź n ie w y o d rę b n io n y c h części. P ie rw s z a , z a ty tu ło w a n a „R o zw ó j h is to ry c z n y c h
Russian Studies
w S ta n a c h Z je d n o c z o n y c h ” (s. 2 1 -2 1 3 ), d o ty c z y p r z e d e w szy stk im d z ie jó w in icjaty w b a d a w c z y c h i in sty tu cji. A u to r o m a w ia p o c z ą tk i n a u k o w y c h z a in te r e s o w a ń h is to rią R o s ji w U S A . W s k a z u je n a p o c h o d z e n ie p ie rw s z e g o p o k o le n ia b a d a c z y , k tó r z y re k r u to w a li się z re g u ły s p o ś ró d e m ig ra n tó w , c z ę s to „św ieżej d a ty ” . S y n te ty c z n ie p rz e d s ta w ia g e n e z ę , k s z ta łto w a n ie się i d z ia ła ln o ś ć in s ty tu c ji u n iw e rs y te c k ic h z a jm u ją c y c h się h is to r ią w s c h o d n ie g o im p e riu m . F ilip o w icz d o k ła d n ie o m a w ia , w tej w ła ś n ie części, p e rio d y k i n a u k o w e z k r ę g uRussian Studies
, ich z a k re s i te m a ty k ę , o r a z — c o c ie k a w e — b u rz liw e , n ie r a z z a k u lis o w e k o n tr o w e r s je w o k ó ł d z ia ła ln o ś c i g r e m ió w re d a k c y jn y c h i z e s p o łó w k ie ro w n ic z y c h . W sz y s tk o to w ie ń c z ą p o d ro z d z ia ły o d b ie g a ją c e n ie c o o d g łó w n e g o n u r t u ro z w a ż a ń i w y d z ie lo n e — m o g ło b y się z d a w a ć — z e w z g lę d u n a p o tr z e b y p o ls k ie go c z y te ln ik a . P ie rw s z y z n ic h d o ty c z y w ła ś n ie m ie js c a P o la k ó w w a m e ry k a ń s k ic h ś r o d o w is k a c h b a d aczy d z ie jó w R o s ji ( O s k a r H a l e c k i , J a n K u c h a r z e w s k i , A n d rz e j W a l i c k i , L e s z e k K o ł a k o w s k i , Z b ig n ie w B r z e z i ń s k i ) . K o le jn y p r e z e n tu je k o n te k s ty u k ra iń s k ie ; tr z e c i w re s z cie p o ś w ię c o n y je s t p r ó b o m „w ery fik acji k a d r ” w la ta c h z im n e j w ojny.D r u g a cz ę ść p ra c y łączy w ą tk i h is to rii h is to rio g ra fii i b io g ra fis ty k i. P o d o g ó ln y m ty tu łe m : „ K il k a sy lw e te k ” (s. 214 n n .), u m ie ś c ił a u to r p rz e g lą d d z ia ła ln o ś c i o r a z c h a ra k te ry s ty k ę tw ó rc z o ś c i n a u k o w e j k ilk u n a jw a ż n ie jsz y c h p o s ta c i z k r ę g u a m e ry k a ń s k ic h z n a w c ó w d z ie jó w R o s ji. I n te re s u ją c y m z a b ie g ie m je s t w y k o rz y sta n ie z n a n e g o o d c zasó w P lu ta r c h a k o m p a r a ty s ty c z n e g o m o d e lu „żyw o tó w ró w n o le g ły c h ” . Z p e w n o ś c ią u ła tw iło to u c h w y c e n ie sp ecy fik i d o r o b k u p o s z c z e g ó ln y c h b a d a czy. M o ż e m y w ię c z a F ilip o w ic z e m ś le d z ić p a ry : K a r p o v i c h — V e r n a d s k y i R i a s a n o v - s k y — C h e r n i a v s k y . W c z ęści tej a u to r p o d ją ł się ta k ż e p r z e p r o w a d z e n ia p o ró w n a w c z e j a n a liz y p r a c p o ru s z a ją c y c h w ę z ło w e te m a ty d z ie jó w R o sji: w pływ ów n o rm a ń s k ic h w p o c z ą tk a c h p a ń s tw o w o ś c i ru s k ie j, ro li M o n g o łó w w b u d o w a n iu p o d w a lin im p e riu m czy o d d z ia ły w a n ia p o lity k i I w a n a G ro ź n e g o i P io tr a W ie lk ie g o o r a z z n a c z e n ia ic h o so b o w o śc i. D z ie ło z a m y k a ro z d z ia ł p o ś w ię c o n y d w ó m z n a k o m ity m w sp ó łc z e s n y m h is to ry k o m R o s ji — M a rtin o w i M a lii i R ic h a rd o w i P ip eso w i.
N a tu r a ln ie m o ż n a b y s o b ie w y o b ra z ić k ilk a in n y c h s c h e m a tó w k o n s tru k c ji k sią ż k i. A u to r m ia ł z r e s z tą św ia d o m o ść , ż e d o k o n u je tr u d n e g o w y b o ru 3. O s ta te c z n ie r o z w ią z a n ie , n a k tó r e się z d e c y d o w ał, w y d a je się d o ś ć p rz e jrz y s te i w y g o d n e d la c z y te ln ik a . N a le ż a ło je d n a k w y d z ie lić , m o im z d a n ie m , o d r ę b n ą cz ę ść p o ś w ię c o n ą k w e s tii p o c h o d z e n ia a u to r ó w (ty tu ło w y c h e m ig ra n tó w ) i e w e n tu a ln y m w p ły w o m ich d o ś w ia d c z e ń k u ltu ro w y c h o r a z fo r m a c ji in te le k tu a ln e j n a p o s ta w y b a d a w c z e . D o t a k ie g o r o z d z ia łu m o ż n a b y ło p rz e n ie ś ć f r a g m e n ty d o ty c z ą c e w ą tk ó w p o ls k ic h i u k ra iń s k ic h o ra z z p e w n o ś c ią w y e k s p o n o w a ć w o d rę b n y m fr a g m e n c ie w ą te k ży d o w sk i (o czy m w s p o m in a m p o n iż e j).
P o d s ta w ą p ra c y b y ła b a r d z o ro z le g ła k w e r e n d a b ib lio g ra fic z n a , c o d o k tó r e j t r u d n o p o c z y n ić p o w a ż n e z a rz u ty . A u to r s łu s z n ie w y so k o o c e n ia i s k r u p u la tn ie w y k o rz y stu je e le k tro n ic z n e b a z y c z a so p ism , k tó r e s ą o g ro m n y m u d o g o d n ie n ie m d la b a d a c z a (p o r . s. 16). W a r to z a z n a c z y ć ów fa k t, są d z ę b o w ie m , ż e w ie lu h is to ry k ó w z b y t r z a d k o k o rz y s ta z te g o d o b ro d z ie js tw a .
W y d a je się je d n a k , ż e m o ż n a b y w y m a g a ć o d a u to r a ta k ż e k w e r e n d a rc h iw a ln y c h o r a z p ró b y w y k o rz y s ta n ia ź r ó d e ł w y w o łan y ch
(oral history),
w o d n ie s ie n iu n p . d o R ic h a r d a P ip e s a . N ie k ie d y is to tn e b y ło b y u s ta le n ie , w ja k ie j m ie rz e u w a ru n k o w a n ia z e w n ę trz n e (o k o lic z n o ś c i u z y s k a n ia e t a tu u n iw e rs y te c k ie g o , w y m a g a n ia czy ty lk o s u g e s tie p ra c o d a w c y ) m o g ły m ie ć w pływ n a w y b o ry p r o b le m a ty k i b a d a w c z e j i e fe k ty w n o ś ć p ra c y „ E m ig ra n tó w i J a n k e s ó w ”. F ilip o w ic z c o p r a w d a n ie ś m ia łosy g n alizu je te p ro b le m y w k ilk u m ie js c a c h sw ej k sią ż k i. B yć m o ż e w a rc h iw a c h u n iw e rs y te c k ic h m o ż n a z n a le ź ć m a te r ia ły p o z w a la ją c e n a p o s ta w ie n ie m o c n ie js z y c h te z . Z d ru g ie j s tro n y ro z m ia ry a n a liz o w a n e j lite r a tu r y n a u k o w e j, k tó r a c z a s a m i b y ła d la a u to r a ź ró d łe m , k ie d y in d z ie j z a ś o p r a c o w a n ie m (p o r. je g o u w a g i n a s. 3 5 1 ) m o g ły z n ie c h ę c ić d o p o s tu lo w a n y c h tu c z a s o - i k o s z to c h ło n n y c h k w e re n d w a rc h iw a c h a m e ry k a ń s k ic h u c z e ln i4.
J e d n y m z is to tn ie js z y c h m a n k a m e n tó w k s ią ż k i je s t o g ra n ic z e n ie ( a p rz e z to s p ły c e n ie ) p o ję c ia h is to rii R o s ji i s p r o w a d z e n ie je j d o k ilk u k lasy c z n y c h p ro b le m ó w : k o n c e p c ji u ję ć sy n tety czn y ch , o c e ny p ro c e s ó w m o d e rn iz a c ji, re w o lu c ji i k ry zy su c a r a tu czy te ż , b y s ię g n ą ć d o e p o k w cześn iejszy ch , „ n o rm a ń s k ic h p o c z ą tk ó w p a ń s tw a ” o r a z ro li M o n g o łó w — a w łaściw ie is to tn e g o d la h is to r ii R o s ji p y ta n ia o e u ro a z ja ty c k ie k o r z e n ie im p e riu m . P o z a z a in te re s o w a n ia m i a u to r a z n a la z ła się s z e r o k a g a m a p r a c i te m a tó w d o ty c z ą c y c h h is to rii ro s y jsk ic h Ż y d ó w . K ie r u n e k te n m a n a to m ia s t n ie b a g a te l n e z n a c z e n ie z d w ó c h p rzy czy n . P o p ie rw s z e — p a r a f r a z u ją c sło w a J a k u b a G o l d b e r g a („ n ie m a h is to rii P o ls k i b e z h is to rii Ż y d ó w i n a o d w r ó t”) — m o ż n a p o w ie d z ie ć , ż e „ n ie m a h is to rii R o s ji b e z h is to rii Ż y d ó w i n a o d w r ó t” (p rz y n a jm n ie j p o r o z b io r a c h R z e c z y p o s p o lite j). P o d ru g ie , ju ż w c zasie I I w o jn y św iato w ej w ła ś n ie w ś ro d o w is k a c h h is to ry k ó w a m e ry k a ń s k ic h p o w s ta w a ć z a c z ę ły p ie rw s z e p o w a ż n e p r a c e d o ty c z ą c e h is to rii Ż y d ó w w R o s ji5. T a k ż e i p ó ź n ie j b a d a c z e z z a o c e a n u b y li g łó w n y m i a u to r a m i s tu d ió w n a d d z ie ja m i ro s y jsk ic h Ż y d ó w ja k o im m a n e n tn ą c z ę śc ią ro sy jsk iej h is to rii. P o ś r ó d całe j ic h p le ja d y F ilip o w ic z d o s trz e g a i w y m ie n ia fa k ty c z n ie ty lk o E z r ę M e n d e l s o h n a (b ę d ą c e g o d z iś u z n a n y m a u to r y te te m n a u k o w y m d z ia ła ją c e g o w I z r a e lu i U S A , p o r. s. 115). P o m i n ię c ie te j p r o b le m a ty k i m o ż n a o czyw iście p ró b o w a ć u z a s a d n ić r o z le g ło ś c ią te m a tu i k o n ie c z n o ś c ią s k o n c e n tro w a n ia się n a in n y c h w ą tk a c h — s z k o d a je d n a k , ż e a u to r n ie p o k u s ił się o k ilk a c h o c ia ż b y u w a g n a te n te m a t, n a p o d s ta w ie o p u b lik o w a n e g o k ilk a la t te m u h is to rio g ra fic z n e g o a rty k u łu a u to r stw a n ie ż y ją c e g o ju ż J o h n a K l i e r a
(nota bene
b a d a c z a h is to rii R o s ji i ro s y jsk ic h Ż y d ó w , k tó r y r o z p o c z y n a ł sw o ją k a r ie r ę w S ta n a c h Z je d n o c z o n y c h )6.F ilip o w ic z p o m in ą ł z u p e łn ie ta k ż e w ą te k k o b ie c y 7. N ie c h o d z i tu o s to s o w a n ie p e rs p e k ty w y
gender studies
(c h o ć m o g ło b y to p e w n ie p rz y n ie ś ć c ie k a w e re z u lta ty ), a le o u w z g lę d n ie n ie s z e re g u a u to r e k o r a z p r a c d o ty c z ą c y c h h is to r ii k o b ie t w R o s ji. M ia ło b y to n ie b a g a te ln e z n a c z e n ie w k o n te k ście ta k w y ra ź n y c h z a in te r e s o w a ń a m e ry k a ń s k ie j h is to rii s p o łe c z n e j h is to r ią k o b ie t (is tn ie je d z iś p r z e c ie ż o d r ę b n a su b d y s c y p lin awomen’s history)
i n ie m a lż e z u p e łn e g o b r a k u ta k ic h z a in te re s o w a ń w ś ro d o w is k a c h h is to ry k ó w Z S R R i F e d e r a c ji R o sy jsk ie j.R z e c z ja s n a , o g ra n ic z o n a p e r c e p c ja p o je d y n c z e g o b a d a c z a i o b ję to ś ć k s ią ż k i n ie p o z w o li łyby n a b a rd z ie j g r u n to w n ą a n a liz ę . N a le ż a ło je d n a k z a sy g n a liz o w a ć , ja k ie m ie js c e w b a d a n y c h ś r o d o w is k a c h h is to ry c z n y c h z a jm o w a ły b ą d ź z a jm u ją : B a r b a r a A l p e r n E n g e l (c h y b a n a j w a ż n ie js z a a m e r y k a ń s k a b a d a c z k a h is to rii k o b ie t w R o s ji) — p r o f e s o r U n iv e rs ity o f C o lo ra d o , V e r a B r o i d o , B a r b a r a C l e m e n s czy N in a S e l i v a n o v a . W a r to b y ło u s ta lić , j a k w a n a liz o w a n y d z ia ł h is to rio g ra fii a m e ry k a ń s k ie j w pisy w ały się p io n ie rs k ie n ie k ie d y p ra c e : „ M o th e r s a n d
4 Archiwa uniwersyteckie (składające się najczęściej z zespołów otwartych) są niewdzięcznym miejscem ba dań. Ograniczenia administracyjne oraz świadomość, że nie ma się dostępu do wszystkich istniejących akt sku tecznie zniechęcają do kwerend.
5 L. G r e e n b e r g , The Jews in Russia. The Struggle for Emancipation, New York 1944. Jest to praca doktor ska napisana pod kierunkiem Vernadsky’ego.
6 J. K l i e r, „Otkuda i kuda idiom": izuczenije doriewolucjonnoj istorii rossijskogo jewriejstwa w Sojedinion-
nych Sztatach wXXwiekie, [w:] Istorija i kultura rossijskogo i wostocznojewropiejskogo jewriejstwa. Nowyje istoczni- ki, nowyje podchody, red. O. B u d n i c k i i in., Moskwa 2004, s. 40-65.
7 Wyjątkiem są informacje z publikacji R. Pipesa dotyczące Kobiecego Batalionu Śmierci i terrorystki Wie ry Zasulicz, op. rec., s. 338-339.
162
ARTYKUŁY RECENZYJNE, RECENZJE, NOTY RECENZYJNED a u g h te rs : W o m e n o f th e I n te llig e n ts ia in N in e te e n th C e n tu r y R u s s ia ”8, „ T h e W o m e n ’s L ib e r a tio n M o v e m e n t in R u s s ia : F e m in is m , N ih ilis m a n d B o lsh e v ism 1 8 6 0 -1 9 3 0 ” 9, „ A p o s tle s in to T e rro r is ts : W o m a n a n d th e R e v o lu tio n a r y M o v e m e n t in th e R u s s ia o f A le x a n d e r I I ” 10, „ B o ls h e v ik F e m in is t. T h e L ife o f A le k s a n d r a K o llo n ta i” 11, czy z p u b lik a c ji w cześn iejszy ch : „ R u s s ia ’s W o m e n ” 12.
B r a k ty c h w ą tk ó w w re c e n z o w a n e j ro z p r a w ie je s t w y ra ź n y i d o tk liw y , u m ie s z c z a j ą b o w ie m w n u r c ie d o ś ć k o n s e rw a ty w n y m p o d w z g lę d e m m e to d i z a in te r e s o w a ń b a d a w c z y c h . N ie u k ry w a m w ty m p rz y p a d k u sw o jeg o z d z iw ie n ia , ty m b a rd z ie j, ż e M iro s ła w F ilip o w ic z z n a d o s k o n a le ( c z e m u w ie lo k r o tn ie d a ł d o w ó d n a k a r ta c h sw ej k s ią z k i) z a w a rto ś ć „S lav ic R e v ie w ” . J u ż w 1992 r. ( n r 2), B a r b a r a E n g e l o p u b lik o w a ła ta m a rty k u ł d o ty c z ą c y h is to rio g ra fii d z ie jó w k o b ie t w R o s ji13.
„ E m ig ra n c i i J a n k e s i” to p ra c a , w k tó r e j, zw ła sz c z a w je j b io g ra fic z n y c h w ą tk a c h , o d n a le ź ć m o ż n a p ró b y a n a liz y p s y c h o h is to ry c z n e j. J e s t to z p e w n o ś c ią c e n n e
novum
, ty m b a rd z ie j, ż e a u to r czy n i to p o w ściąg liw ie i z n a le ż y ty m u m ia r e m . N a le ż y n a to m ia s t w sk a z a ć w k s ią ż c e k ilk a m a n k a m e n tó w re d a k c y jn y c h , sz c z e g ó ln ie p o w tó r z e n ia 14. J e s t ich j e d n a k n ie w ie le i w g ru n c ie rz e c z y n ie s ą to u s te r k i ra ż ą c e .P o w y ższe z a rz u ty s ą w z n a c z n e j m ie rz e c e n ą , k tó r ą n a le ż a ło z a p ła c ić z a p a lm ę p ie rw s z e ń s tw a . L e k tu r a „ E m ig ra n tó w i J a n k e s ó w ” p o tw ie r d z a n ie z b ic ie , ż e b y ło w a rto . P r a c a p rz y b liż a b o w ie m p o l s k ie m u c z y te ln ik o w i m a ło z n a n e n u r ty i k ie r u n k i a m e ry k a ń s k ie j h is to rio g ra fii. S ta ć się p o w in n a n ie z b ę d n ą p o z y c ją w b ib lio te c e s p e c ja lis tó w z z a k r e s u
Russian Studies
— p o m a g a b o w ie m w y d a tn ie w w y ro b ie n iu k ry ty c z n e g o s p o jrz e n ia n a p r a c e h is to ry k ó w z z a o c e a n u . U ja w n ie n ie k u lisó w p o w s ta w a n ia w ie lu z ty c h p ra c , u k a z a n ie śro d o w isk o w y c h s p o ró w , a le i z w iązk ó w p o s z c z e g ó ln y c h b a d a c z y — c o F ilip o w ic z z n a k o m ic ie p o tr a f i — je s t n ie w ą tp liw ie je g o d u ż y m o s ią g n ię c ie m . T r z e b a tę k s ią ż k ę tr a k to w a ć ja k o d o k o n a n ie p re k u r s o r s k ie (w p e łn i z g a d z a m się t u z s a m o o c e n ą a u to r a , p o r. u w a g i n a s. 12) — i to n ie ty lk o n a g ru n c ie p o ls k im . Z p e w n o ś c ią p r a c a p o w in n a u k a z a ć się w w e rs ji a n g ie l sk iej, ja k o ż e z a p o z n a n ie się z je j w n io s k a m i b y ło b y c e n n e d la h is to ry k ó w a m e ry k a ń s k ic h .L e k tu r a „ E m ig ra n tó w i J a n k e s ó w ” p o k a z u je ta k ż e , ja k tw o rzy ły się o b o w ią z u ją c e d z iś p a ra d y g - m a ty h is to r ii R o s ji. D o w ia d u je m y się z n ie j n ie m a ło o in te le k tu a ln y m z a p le c z u ta k ic h z n a n y c h i w pły w o w y ch b a d a c z y , ja k n p . R ic h a r d P ip e s , i m o ż e m y o b s e rw o w a ć p o c z ą tk i ich k a rie ry . A n a liz a F ilip o w ic z a n ie k o n c e n tr u je się n a te o r ia c h i „ tr e n d a c h ” , a le n a ic h tw ó rc a c h . T a k a p e rs p e k ty w a , w p o łą c z e n iu z e le g a n c k im i p o to c z y s ty m sty le m n a rr a c ji, czy n i le k tu r ę in te r e s u ją c ą i p rz y je m n ą .
8 B . A l p e r n E n g e l , Mothers and Daughters: Women o f the Intelligentsia in Nineteenth Century Russia, New York 1983; autorka publikuje na ten temat od końca lat siedemdziesiątych.
9 R. S i t e s, The Women’s Liberation Movement in Russia: Feminism, Nihilism and Bolshevism, 1860-1930, Princeton 1978.
10 V. B r o i d o, Apostles into Terrorists: women and the Revolutionary Movement in the Russia o f Alexander II, New York 1977.
11 B. C l e m e n s, Bolshevik Feminist. The Life o f Alexandra Kollontai, Bloomington 1978. 12 N. S e l i v a n o v a, Russia ’s Women, New York 1923.
13 B. A l p e r n E n g e l , Engendering Russia’ History: Women in Post-Emancipation Russia and the Soviet
Union, „Slavic Review” 1992, nr 2, s. 309-321.
14 Autor zbytecznie powtarza zakres zainteresowań badawczych Riasanovsky’ego i Cherniavsky’ego op. rec., s. 304 i 308.
