Włodzimierz Witczak
"Służba zdrowia Polskich Sił
Zbrojnych na Zachodzie 1939–1946. Z
armią Andersa z ZSRR ku Polsce",
Tadeusz Brzeziński, Wrocław 2008 :
[recenzja]
Przegląd Historyczny 100/3, 639-643
gielskich) recenzowana praca może być pomocna w datowaniu fotografii (nie może jed
nak stać się jedyną podstawą datowania). Wydaje się, że poradnik Shrimpton wyraźnie
pokazuje niebezpieczny proces tworzenia ogólnie dostępnej i polecanej literatury bądź
co bądź edukacyjnej, bezpośrednio na zapotrzebowanie społeczne (wielość oferty ko
mercyjnych wydawnictw genealogicznych potwierdza przecież duży popyt) przy pomi
nięciu podstawowego wyznacznika, jakości. Podczas gdy historycy uniwersyteccy spie
rają się o metody i struktury, w celach komercyjnych powstają prace, które przez to, że są
jedyne w swoim temacie mogą wnieść sporo zamieszania jeśli chodzi o świadomość hi
storyczną.
Niewątpliwie należy także zauważyć, że fotografia może stać się ciekawym i waż
nym źródłem historycznym także w zakresie historii rodziny. Dostępne na rynku pra
ce socjologów nie pozostawiają złudzeń co do tego, jak ważne to źródło w dobie „kultury
obrazkowej”6. Od niedawna w Polsce pojawiać się zaczęły także podręczniki i poradniki
genealogiczne dla amatorów7. Może warto by zastanowić się nad podjęciem trudu na
pisania profesjonalnego tekstu dotyczącego metod wykorzystania i krytyki fotografii,
z nadzieją, że poradniki genealoga amatora będą miały w takiej pracy rzetelne i mocne
oparcie.
A r tu r M a rk o w sk i U n iw ersytet W arszaw ski In s ty tu t H isto ry c zn y
Tadeusz B r z e z i ń s k i ,
S łu żb a zd ro w ia P o lsk ic h S ił Z b ro jn y c h n a Z a ch o d zie 1 9 3 9 -1 9 4 6 . Z A r m ią A n d e r s a z Z S R R ku P o ls c e, Polskie Towarzystwo
Ludoznawcze, Wrocław 2008, „Biblioteka Zesłańca”, s. 264+2 nlb., ilustracje,
indeksy, streszczenie ang.
Dziejów polskiej wojskowej służby zdrowia w sposób monograficzny dotychczas
nie opisano. Istnieje wprawdzie spora liczba opracowań wycinkowych, dotyczących po
szczególnych wojen, kampanii i bitew, szpitalnictwa i lekarzy wojskowych, lecz wciąż
brakuje syntezy1. Z tym większą satysfakcją odnotować należy ukazanie się obszernej
6 Doskonałym przykładem jest praca Piotra S z t o m p k i , Socjologia wizualna. Fotografia ba
dawcza, Warszawa 2006.
7 R. T. P r i n k e, Poradnik genealoga amatora, Warszawa 2007.
1 Najważniejsze opracowania dotyczące lat 1939-1945: R. W a n k i e w i c z , Ocena pracy służby
zdrowia w czasie wojny obronnej 1939 roku, Bydgoszcz 1987; S. B a y e r , Służba zdrowia Warszawy w walce z okupantem 1939-1945, Warszawa 1985; W. M a j e w s k i , Służba zdrowia 1 Armii Wojska Polskiego 1943-1945, Warszawa 1976; W. L i s o w s k i , Polska służba zdrowia w powstaniach naro dowych 1794-1944, t. II, Warszawa 2006.
p rac y n a te m a t słu żb y z d ro w ia P o ls k ic h S ił Z b ro jn y c h n a Z a c h o d z ie w la ta c h 1 9 3 9 -1 9 4 6 , a u to rstw a z n a n eg o p r o fe s o ra - h is to r y k a m edycyny.
A u to r o p ra c o w a ł m o n o g ra fię n a p o d sta w ie m a te ria łó w a rc h iw a ln y c h ze zb io ró w In sty tu tu G e n e ra ła W ła d y sła w a S ik o rsk ieg o i B ib lio te k i P o lsk ie g o O śro d k a S p o łe c z n o - K u ltu ra ln e g o w L o n d y n ie , G łów nej B ib lio te k i L e k a rsk ie j w W a rszaw ie, A rc h iw u m Z a k ła d u H is to rii M e d y c y n y P o m o rsk ie j A k a d e m ii M e d y cz n ej w S zcz ec in ie , d o k u m e n tó w ze zb io ró w p ry w a tn y c h p ro fe s o ra A n d rz e ja T ow pika, re la c ji z g ro m a d z o n y c h o s o b i ście, w y d a n y c h d ru k ie m p a m ię tn ik ó w i w sp o m n ie ń u c z e s tn ik ó w w a lk (w ty m le k a rz y ), is tn ie ją c y c h o p ra c o w a ń te m a tu o ra z album ów .
P ra c a o b e jm u je d zie w ię ć ro zd z iałó w , tr a k tu ją c y c h k o le jn o o lo s a c h p o lsk ie g o sa n i ta ria tu w o jsk o w e g o b e z p o śre d n io p o z a k o ń c z e n iu k a m p a n ii w rz e śn io w e j, słu ż b ie z d ro w ia A rm ii P o lsk ie j w e F ra n c ji, W ielk iej B ry ta n ii, n a Ś ro d k o w y m W sch o d z ie, w Z S R R , n a W sch o d z ie, p o d c z a s k a m p a n ii w ło sk ie j, w a lk 1 K o rp u s u P o lsk ie g o w E u ro p ie Z ac h o d n ie j o raz sy tu a c ji w o jsk o w ej słu żb y z d ro w ia p o z a k o ń c z e n iu d z ia ła ń zb ro jn y c h .
W y siłe k p o lsk iej w o jsk o w ej słu ż b y z d ro w ia (zw aż y w szy n a w a ru n k i, w ja k ic h p r z y szło je j o rg a n iz o w a ć się i d z ia ła ć ) b y ł im p o n u jąc y . N io s ła p o m o c nie ty lk o ż o łn ierzo m , ale ta k ż e lu d n o śc i cy w iln e j, z w ła sz c z a ty s ią c o m w y c z e rp a n y c h z e sła ń c ó w n a p ły w a ją c y c h z ra d z ie c k ic h ła g ró w i o śro d k ó w p rac y p rz y m u so w e j, (ic h sta n zd ro w o tn y b y ł n a j cz ęście j zły ), m ie sz k a ń c o m p ań stw , p rz e z k tó re p ro w a d z iły sz la k i b o jo w e , je ń c o m w o je n n y m . N a le ż y p o d k re ślić , że o rg a n iz a c ja w o jsk o w e g o sa n ita ria tu — sz c z e g ó ln ie
w p ie rw sz y c h la ta c h w o jn y — w z n a c z n y m sto p n iu n o siła z n a m io n a im p ro w iz a c ji z p o w o d u zn a c z n e g o n ie d o b o ru kadr. D o ść p rz y p o m n ie ć , że p o n a d 700 p o ls k ic h o fic e ró w słu żb y z d ro w ia p o n io sło w 1940 r. śm ierć od k u l N K W D . P o m im o b ra k ó w k a d ro w y c h do w y ją tk o w o r z a d k ic h n ależ ały p rz y p a d k i słu ż b y w w o jsk u p o ls k im le k a rz y w y w o d z ą c y c h się z a rm ii so ju szn ic zy c h . B y ła to z a sa d n ic z a ró ż n ic a o rg a n iz a c y jn a m ię d zy P o lsk im i S iłam i Z b ro jn y m i n a Z a c h o d z ie , a tzw . lu d o w y m W o jsk ie m P o lsk im , w k tó ry m w ie le f u n k c ji d o w ó d c z y c h , n a w e t n iż s z y c h sz cz eb li, ta k ż e w je d n o s tk a c h słu żb y z d ro w ia , p e ł n ili o fic e ro w ie sow ieccy, nie z a w sze p re z e n tu ją c y w y sta rc z a ją c y p o z io m p rz y g o to w a n ia fa c h o w e g o 2. Z d a rz a ło się, że p o trz e b y sa n ita rn e w o js k a nie b y ły w ła ś c iw ie d o strz e g a n e p rz e z d o w ó d c ó w lin io w y c h ; a u to r z w ró c ił u w ag ę , że n a k u rsy d la sa n ita riu s z y k ie ro w a n o cz ęsto żo łn ie rz y z k a te g o rią D . W y p a d a ta k ż e p rz y p o m n ie ć , że zd a rz a ły się p rz y p a d k i u tru d n ia n ia , a n a w e t u n ie m o ż liw ia n ia słu żb y w o jsk o w ej le k a rz o m z p r z y c z y n p o lity c z n y c h p rz e z n a jw y ż sz e p o lsk ie w ład z e. C a su s g e n e ra ła d y w iz ji d o k to ra F e lic ja n a S ła w o ja - S k ład k o w sk ie g o (le k a rz a o le g io n o w y m ro d o w o d z ie i o sta tn ie g o p re m ie ra rz ą d u II R z e c z y p o sp o lite j), k tó ry g o tó w b y ł p e łn ić słu ż b ę n a k a ż d y m sta n o w isk u , b e z w z g lę d u n a g e n e ra ls k ą ran g ę , j e s t k la sy c z n y m p rz y k ła d e m ta k iej sy tu a c ji3. P rz e jrz y s ta k o n s tru k c ja p rac y d aje d o b ry w g lą d w e w sz y s tk ie o m a w ian e z a g a d n ie n ia , p rz y n o sz ą c b a rd z o w ie le
2 W. M a j e w s k i , op. cit., s. 39-54.
3 F. S ł a w o j - S k ł a d k o w s k i , Nie ostatnie słowo oskarżonego. Wspomnienia i artykuły, War szawa 2003, s. 336 i 405; vide też: M. S i o m a , Sławoj Felicjan Składkowski (1885-1962). Żołnierz
i polityk, Lublin 2005, s. 408-414. Podobnie wyglądała sytuacja generała brygady doktora Stanisława
in fo rm a c ji d o tą d n ie z n a n y c h lub n ie d o c e n ia n y c h p rz e z b ad a cz y . D o ty c z y to z w ła sz c z a n ie z w y k le tr u d n y c h w a ru n k ó w o rg a n iz a c ji w o jsk o w e g o sa n ita ria tu n a te re n a c h re p u b lik so w ie c k ic h w A z ji Ś rodkow ej i p ro b le m ó w e p id e m ic z n y c h , z k tó ry m i p rz y sz ło m u się zm ierzy ć . P e rso n e l m e d y cz n y n a ró w n i z ż o łn ie rz a m i p o n o sił straty z p o w o d u ch o ró b za k aź n y ch . R ó w n ie in te re su ją c y j e s t o p is p o w o je n n y c h lo só w p o lsk ie g o sa n ita ria tu . N a le ż y d o d ać , że w ie lu le k a rz y w o jsk o w y c h w stą p iło do Z w ią z k u L ek a rz y P o ls k ic h w Im p e riu m B ry ty jsk im . O rg a n iz a c ji tej p rz e z w ie le la t p re z e so w a ł d o k to r m e d y cy n y k a p ita n L e o n S u rz y ń sk i (n o ta b e n e d łu g o le tn i p o se ł n a S ejm II RP, a w la ta c h 1 9 3 5 -1 9 3 8 je g o w ic e m a rsz a łe k ).
O b o w ią z e k re c e n z e n ta n a k a z u je w sk a z a n ie d o strz e ż o n y c h n ie d o m ó w ie ń , lu k i n ie śc isło śc i. Z u p e łn ie p o m in ię to d z ia ła ln o ść słu żb y z d ro w ia w o b o z a c h p o ls k ic h żo łn ie rz y in te rn o w a n y c h po k a m p a n ii w rz e śn io w e j n a L itw ie i Ł o tw ie. D o ść p o b ie ż n ie p r z e d s ta w io n o z a g a d n ie n ie s z k o le n ia p e rso n e lu sa n ita rn e g o n iż sz y c h s z c z e b li4. P o lsk i W y d ział L e k a rs k i n a U n iw e rsy te c ie w E d y n b u rg u z d o ła ł w p ra w d z ie w y k sz ta łc ić z n a c z n ą lic zb ę le k a rz y w o jsk o w y c h , le c z w d z ia ła n ia c h w o je n n y c h ro la sa n ita riu sz y i p o d o fic e ró w s a n i ta rn y c h n a p ie rw sz e j lin ii b y ła n ie k ied y b a rd z ie j z n a c z ą c a n iż sa m y c h lekarzy.
D la o ce n y d z ia ła ń p o lsk iej w o jsk o w ej słu ż b y z d ro w ia p o d c z a s b itw y p o d C h a m b o is i F a la ise w N o rm a n d ii w dru g iej p o ło w ie sie rp n ia 1944 r. isto tn y m ź ró d łe m s ą p o m in ię te w sp o m n ie n ia p o ru c z n ik a d o k to ra L u d w ik a S z y g o w s k i e g o „ S ie d e m d n i i sie d e m n o cy w N o rm a n d ii” (L o n d y n 1974). Ic h a u to r k ie ro w a ł w ó w c z a s p r a c ą p u n k tu o p a tru n k o w eg o 9 b a ta lio n u strz e lc ó w 1 D y w iz ji P a n c e rn e j. N ie o d w o ła n o się do d w ó c h re la c ji p o d o fic e ró w sa n ita rn y c h : F ra n c isz k a K o p r o w s k i e g o „B o w o ln o ść k rz y ż a m i się m ie rzy... Z d z ie n n ik a ż o łn ie rz a dru g iej w o jn y św ia to w e j” (K rak ó w 1975), słu ż ąc eg o w S a m o d z ieln ej B ry g a d z ie S trz e lc ó w K a rp a c k ic h , o ra z W a cław a F l i s i ń s k i e g o „ O d ł a g ró w K o m i do w in n ic Italii. D z ie n n ik w o je n n y ” (L u b lin 1992) z 5 K re so w ej D y w iz ji P iech o ty . N ie u w z g lę d n io n o o p ra c o w a n ia M ie c z y sła w a W a n a g o n a te m a t d z ia ła ń j e d n o ste k sa n ita rn y c h 2 K o rp u s u P o lsk ie g o p o d c z a s b itw y o M o n te C a ssin o 5.
B a rd z o w ie le ro z p ro sz o n y c h , le c z cz ęsto is to tn y c h d la te m a tu in fo rm a c ji d o sta rc z a p e n e tra c ja w sp o m n ie ń b e z p o ś re d n ic h u c z e s tn ik ó w w a lk , z w ła sz c z a ty c h , k tó rzy d o z n a li o b ra ż e ń i o so b iśc ie d o św ia d c z y li p o m o c y m e d y cz n ej. N ie m a l z k a ż d e g o w o je n n e g o p a m ię tn ik a w y d o b y ć m o ż n a szczeg ó ły , k tó ry c h z a p isa n ie z ró ż n y c h p o w o d ó w w y d a w a ło się a u to ro m isto tn e. O to w y b ra n e p rz y k ła d y re la c ji nie u w z g lę d n io n y c h w m o n o g rafii: B o h d a n A n to n i G r o d z k i w k sią ż c e „W o jn a i m iło ść. W s p o m n ie n ia a rty le rz y sty (1 9 3 9 19 4 5 )” (P ru sz k ó w 20 0 6 ) w y m ie n ił n a z w isk a trz e c h le k a rz y w o jsk o w y c h ze S z p ita la U ja z d o w sk ie g o w W arszaw ie, c z y n n y c h w o b o z ie u c h o d ź c ó w p o ls k ic h w C a lim an eę ti * 3
4 S. W o j t k o w i a k , Lancet i karabin. Dzieje szkolnictwa medycznego w Wojsku Polskim, War szawa 1973, s. 138-189. Praca ta, choć pionierska i szczegółowa, we fragmencie dotyczącym okresu II wojny światowej nosi wyraźne cechy ograniczeń cenzuralnych.
3 M. W a n a g o , Działalność pododdziałów wojskowej służby zdrowia 2. Korpusu Polskiego
w okresie bitwy o Monte Cassino 11-19.05.1944 r., [w:] Historia medycyny wojskowej na przestrzeni dziejów. Studia z Dziejów Kultury Medycznej, t. I, pod red. A. F e l c h n e r a , B. P ł o n k i - S y r o k i ,
w Rumunii (płk dr Bolesław Pawłowski, ppłk dr Kazimierz Sowiński, mjr dr Jan Faleński
— s. 24-25). Andrzej S u c h o ń w relacji „Serce w plecaku. Wspomnienia z lat wojny”
(Kraków 1989) pisał o obecności licznego personelu Szpitala Wojennego nr 401 w tymże
obozie (s. 14). Wskazanie dwóch powyższych źródeł wydaje się istotne wobec stwier
dzenia autora, iż o działalności polskiego wojskowego sanitariatu w Rumunii wiadomo
niewiele. Antoni Zygmunt R o p e l e w s k i w „Żołnierskich wspomnieniach” (Gdańsk
2003) zwrócił uwagę na liczne przypadki tyfusu wśród polskiej ludności napływającej do
ośrodków formowania Armii Polskiej w Azji Środkowej (s. 33-34, 37-38). Ludwika
K o ń c z a w książce „Pamiętnik. Wspomnienia z Rosji, Persji i Afryki 1941-1947”
(Warszawa 1994) opisała swoją pracę w Głównym Szpitalu Cywilnym w Teheranie
w 1942 r. (s. 82-94). Stefan D r u e we wspomnieniach „Co komu pisane” (Warszawa
1990) przedstawił Szpital Polowy nr 2 w Iraku (s. 152-160). Wacław P i e t r z a k w pa
miętniku „Przez wzgórza Italii” (Warszawa 1989) zawarł osobiste wrażenia rannego
w bitwie o Monte Cassino (s. 122-124). Ranny nad Sommą we wrześniu 1944 r.
Mieczysław B o r c h ó l s k i we wspomnieniach „Z saperami generała Maczka” (War
szawa 1990) zapisał własne obserwacje na temat pierwszej pomocy medycznej i później
szego leczenia w 4 Polskim Szpitalu Wojennym w Ormskirk koło Liverpoolu (s. 150
160). Jan K a m i ń s k i w relacji „Od konia i armaty do spadochronu” (Warszawa 1980)
przedstawił trudności z uzyskaniem stanu etatowego lekarzy w 1 Samodzielnej Brygadzie
Spadochronowej (s. 71), a Władysław Klemens S t a s i a k w książce „W locie szumią
spadochrony. Wspomnienia żołnierza spod Arnhem” (Warszawa 1991) przytoczył skład
kompanii sanitarnej tej jednostki (s. 284-285). Łucjan K r ó l i k o w s k i w „Pamiętniku
sybiraka i tułacza” (Kraków 2008) poświęcił osobny fragment 8 Szpitalowi Polowemu
w El Kantara w Egipcie (s. 120-122), przywołując postać pracującego w nim psychiatry
Wiktora Szyryńskiego.
I jeszcze kilka drobnych sprostowań: nieprecyzyjne jest użycie w podtytule książki
słów „Armia Andersa”, gdyż choć terminem tym potocznie określano Polskie Siły
Zbrojne na Zachodzie, to jednak stanowiła ona tylko część oddziałów podległych
Rządowi RP w Londynie; nie jest też rzeczą właściwą używanie tej nazwy wobec jedno
stek powstałych przed jej sformowaniem. Wydaje się ponadto, że należałoby przyjąć rok
1949 za datę zakończenia działalności wojskowych jednostek służby zdrowia na
Zachodzie wraz z likwidacją Polskiego Korpusu Przysposobienia i Rozmieszczenia. Płk
dr Tadeusz Sokołowski pracował w paryskim Centre de Chirurgie Osseuse (nie „Osseux”,
s. 24). Koszary, do których kierowano polskich żołnierzy przybywających do Armii
Polskiej we Francji, znajdowały się Paryżu przy Boulevard Bessières (nie „ulicy
Bessiéres”, s. 25). Angielskim niszczycielem uczestniczącym w akcji ratunkowej po za
topieniu ORP „Grom” był HMS „Bedouin” (nie „Bedomin” — s. 35). Podczas bitwy
o Monte Cassino poległ dowódca 4 batalionu strzelców karpackich podpułkownik Karol
Fanslau (nie „płk Fauslan” — s. 163, podobnie w indeksie nazwisk, s. 251). Angielski
akronim CCS to Casualty (nie „Casuality”, s. 237) Clearing Station. W niektórych miej
scach znalazły się niedokładne zapisy nazw geograficznych.
W nadziei na szybkie ukazanie się drugiego poprawionego i uzupełnionego wydania
monografii można wyrazić sugestię jej rozszerzenia o zwięzłe biogramy kadry dowód
czej jednostek służby zdrowia (Franciszek Bałaszeskul, Marian Dietrich, Antoni Fiumel,
Władysław Gergovich, Ksawery Maszadro, Bolesław Szarecki, Henryk Szczodrowski)
oraz o zestawienie strat osobowych wojskowego sanitariatu z uwzględnieniem poszcze
gólnych jednostek i ich szlaków bojowych. Istotne byłoby ponadto wyszczególnienie
polskich i sojuszniczych odznaczeń nadanych personelowi sanitarnemu za służbę w la
tach 1939-1945.
Mimo wskazanych niedokładności i niedomówień pracę Tadeusza B r z e z i ń s k i e g o
uznać trzeba za znaczące osiągnięcie naukowe, znacznie przybliżające monograficzne
opracowanie dziejów polskiej wojskowej służby zdrowia w latach II wojny światowej.
Dotychczasowe publikacje jej autora wskazują, że byłby on zapewne badaczem najbar
dziej powołanym do podjęcia takiego trudu.
Włodzimierz Witczak
(Poznań)
* * *
