Ze studiów nad słownictwem słowiańskim

Tadeusz Szymański

Ze studiów

nad słownictwem

słowiańskim

Ze studiów

nad słownictwem

słowiańskim

Akademia Pedagogiczna

im. Komisji Edukacji Narodowej

w Krakowie

Prace Monograficzne nr 356

Tadeusz Szymański

Ze studiów

nad słownictwem

słowiańskim

Wydawnictwo Naukowe

Akademii Pedagogicznej

Kraków 2003

Recenzenci prof. dr hab. Wiesław Boryś

prof. dr hab. Jerzy Rusek

© Copyright by Tadeusz Szymański & Wydawnictwo Naukowe AR, Kraków 2003

redaktor Marta Lukaszczyk projekt okładki Jadwiga Burek

ISSN 0239-6 0 2 5 ISBN 8 3 -7 2 7 1 -2 0 1 -8

R e d a k c ja /D zia ł Promocji W ydaw nictw o N auko w e AP 3 1 - 1 1 6 Kraków, ul. S tudencka 5 tel./fax (0 1 2 ) 4 3 0 - 0 9 - 8 3 e-m ail: wydaw nictw o@ ap.krakow .pl

łam an ie Jadw iga C zyżow ska druk i opraw a W ydaw nictw o N auko w e A P , zam . 2 8 /0 3

Na zawartość książki składają się artykuły publikowane na przestrzeni około 30 lat, a dotyczące etymologii niektórych rzadszych wyrazów występujących w języku polskim i w innych językach słowiańskich, głównie w języku bułgarskim. Część z tych artykułów publikowana była w wydawnictwach bułgarskich w języku bułgarskim i w takiej formie zostały tutaj pozostawione. Zmiany w stosunku do opublikowanych wcześniej tekstów są nieliczne i poza skorygowaniem błędów drukarskich dotyczą naj­ częściej podawania oryginalnych zapisów zamiast wcześniejszej transliteracji tam, gdzie autor uznał to za konieczne. Do artykułów leksykalnych dołączone zostały trzy dotyczące historii badań nad słownictwem oraz jeden poświęcony antroponimii bułgar­ skiego miasta Ruse w pierwszej połowie X IX wieku, ale ściśle połączony z problema­ tyką badań słownictwa bułgarskiego.

Studia etymologiczne

Gwarowe

p r z y d

Rzeczownik ten jest mi znany z dwu kaszubskich słowników: B. Sychty, który notuje p r i d gen. p r e d u ‘dopłata przy kupnie lub zamianie towaru’1 (np. Ż le m e d d ś tesęc zlotex p r e d u , to j a c e tego kona dóm ) i F. Lorentza p r i d gen. p r id u ‘Zugabe’, ‘Handgeld, Anzahlung’2 (np. Glepśco stro na dco с э p rid . Ż id m b dcoł talcor p rid u . P b s p r a v e d h w b s c d mcoł Ьэт ź ę d a c p r id u ). Poza kaszubszczyzną wyraz pśyt gen. pśyd u

‘dopłata w handlu zamiennym’ został zanotowany w powiecie ostrołęckim (wieś Janki Młode): z ń ć ń a u ś e n a kóńa d a u sto zluotex p śy d u 1 4. Formy tej nie notują żadne inne słowniki języka polskiego. Fakt, że wyraz nie został przez polonistów zauważony, wcale nie dziwi, bo dopiero dzięki tak znakomitym wydawnictwom jak wyżej wymie­ nione słowniki kaszubskie oraz Atlas języko w y kaszubszczyzny otrzymujemy nowe ma­ teriały do dialektów kaszubskich, niezwykle interesujących ze względu na swą archa­ iczność. Jak bardzo stary jest wyraz p rz y d, postaramy się pokazać niżej.

Dokładne odpowiedniki dla naszego wyrazu pod względem budowy i znaczenia znajdujemy na południu Słowiańszczyzny: słoweńskie p r i d gen. p r id a4 ‘korzyść, poży­ tek’, znane także w gwarach a poświadczone już w XVI w. w znaczeniu ‘commodum’, sch. p r i d gen. p r id a (pierwotna akcentuacja gen. p r id a znana jest gwarom Chorwacji i Sławonii) jako termin handlowy ‘dopłata, dodatek przy handlu zamiennym’ (w tym znaczeniu znane także językowi ludowemu) poświadczone od X IX w. (w znaczeniu ‘korzyść’ wyjątkowo u jednego pisarza w XVII w.), bułg. ludowe п р и д п р и д ът (dial. też п р и д ъ , n p u d ó ‘posag’) rozpowszechnione w gwarach zachodnich i na terenie Mace­ donii5, w dialektach również w innych znaczeniach: ‘dodatkowa dopłata, zwykle przy handlu wymiennym’, ‘dar ofiarowywany nowożeńcom przed weselem’, ‘zapłata, jaką mężczyzna składa ojcu dziewczyny w czasie wesela’ (w słowniku Gierowa w podob­ nym znaczeniu np u d fem.6), ‘podarunek dla panny młodej’.

1 B. Sychta, Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej, t. IV, Wrocław 1970, s. 203. 2 F. Lorentz, Pomoranisches Wórterbuch, 1 .1, Berlin 1958, s. 686.

3 Dokumentacja z ostrołęckiego za kartoteką Słownika gwar polskich PAN.

4 Co do akcentuacji wyrazów zob. szczegółowo B.M. Иллич-Свитыч, Именная акцен­ туация в балтийском и славянском, Москва 1963, s. 129.

5 Zachodni charakter wyrazu potwierdza kartoteka Słownika gwar bułgarskich (Instytut Języka Bułgarskiego BAN).

Najstarszym zabytkom języka scs. wyraz nie jest znany. Notuje go dopiero słownik Wostokowa z tekstu z r. 1271: придъ m. ‘прибыток, придача’ z przykładem: р и ^ съ придъмь истіажють (gr. jiEict KaiaXXayfiq). Ten sam przykład został powtórzony w Lexiconie Miklosicha i w Słowniku Sriezniewskiego, przy czym ten ostatni uznał wi­ docznie kontekst za niejasny, gdyż w miejscu definicji znaczenia postawił znak zapyta­ nia. Sriezniewski wzbogacił jednak dokumentację wyrazu o nowy materiał. Hasło

придъ ‘прибыль, выгода’ opatrzone jest przykładem: Съ э даним ъ иштвніе и въкпрь мечемъ и миогъ придъ отъ него сотворимъ (lucrum, єцлоріау)7. Prócz tego występuje tutaj cytowane z tego samego źródła co forma poprzednia съпридъ ‘прибыль’: £анє же не спридъ д м а л ъ, последнюю кл^нь въспр1ьлъ въ ПрАВДcxj1 (єрлоріау). Powyższe formy występujące w tekstach rusko-cerkiewno-słowiańskich uznałbym za cerkiewizmy, a nie za wyrazy staroruskie wobec rozpowszechnienia omawianego wyrazu na południu Sło­ wiańszczyzny i jego braku na wschodzie w znaczeniu ‘dodatek przy handlu’8.

Przytoczone wyrazy południowo-słowiańskie zauważone zostały już przez Miklo­ sicha, który umieszcza je w swym słowniku etymologicznym pod hasłem deti. Znajdują się także w słowniku Bemekera, gdzie figurują pod damb dati. Mają one odpowiedniki na gruncie bałtyckim: litewskie priedas (z wtórną metatonią gwarowe priedas)9 ‘doda­ tek’, łotewskie prieds ‘dodatek, dopłata przy handlu’10.

Polski wyraz gwarowy kontynuuje prasłowiańskie pridb gen. prida, która to forma, jak wskazuje archaiczność jej budowy słowotwórczej i nawiązanie bałtyckie, jest relik­ tem epoki dawniejszej11.

7 Z zabytku cytowanego jako Zlatostruj bez podania chronologii. Przypuszczalnie chodzi

o kopię z XII w. o której pisze Sriezniewski w: Древние памятники русского письма и языка (Х-Х1Х веков), СПб. 1882, s. 80-81 oraz Сведения и заметки о малоизвестных и неизвест­ ных памятниках, 1 .1, вып. 3, СПб. 1867, s. 6 -2 7 .

8 Białoruskie gwarowe прід пріду ‘kraj w dnie naczynia* notowane w słowniku Nosowicza

traktuję ze względów znaczeniowych jako odrębną jednostkę leksykalną (o tym wyrazie zob. O.H. Трубачев, Ремесленная терминология в славянских языках, Москва 1966, s. 236).

9 Со do różnic akcentuacyjnych między bałtyckim i słowiańskim zob. J. Kuryłowicz,

L ’accentuation des langues indoeuropeenes, Wrocław 1958, s. 354.

10 E. Fraenkel, Litauisches etymologisches Wórterbuch, Heidelberg 1955, s. 112, 652.

11 Co do budowy słowotwórczej por. np. rosyjskie gwarowe поды pl. ‘rodzaj podatku, dani­

ny: poduszne, pogłówne*, M. Vasmer, Russisches etymologisches Wórterbuch, t. II, Heidelberg

Gwarowe

s k r z y ż a l

Wyraz ten jest znany słownikom języka polskiego, jednak dotychczas ani nie dano wyczerpującego opisu jego historii i geografii na gruncie polskim, ani nie przedstawio­ no wyrazu polskiego na tle słowiańskim. Zasługuje więc na uwagę z powodów wyżej wymienionych, a także ze względu na interesujący zasięg geograficzny i archaiczną budowę słowotwórczą.

W Słow niku ję z y k a p o lsk ieg o pod red. W. Doroszewskiego pod hasłem skrzyżal m.

gw a ro w e podane zostały dwa zupełnie różne znaczenia: 1. skrzyżowane belki, pale sta­ nowiące podstawę (nogi) stołu; krzyżak (z Zegadłowicza); 2. płyta, tafla najczęściej z piaskowca (dokumentacja z P opiołów Żeromskiego: „Zbliżała się ku progowi, żeby boso i tak jak stała iść cicho, zrazu po kamiennych skrzyżalach za progiem, a potem wskroś tej łąki”). W uwadze etymologicznej czytamy: <ruskie: skriżal, skryżat>. Więcej informacji znajdujemy w Słow niku warszawskim t. VI, s. 193-194: skrzyżal gen. skrzy- ża la , skry żal, skrzyżałka w Karpatach ‘piaskowiec dający się taflowato łupać, używany do budowy, na podłogi itp.’, ‘płyta kamienna, pokrywka na garnek z cienkiego kamie­ nia’ (w tym znaczeniu także formy skrzyżala, skrzyżałka, dokumentacja z Orkana: „Podtym [sic!] bukiem jest garnek, przykryty skrzyżalą, a w tym żeleźniaku pełno okrą­ głych dukatów”), ‘płyta, tafla’ {skrzyżal lodu ‘kra płynąca rzeką na wiosnę’). Słow nik w ileński odsyła skrzyżal gen. skrzyżalu do hasłap lo sk u r, gdzie czytamy między innymi: „góm. nazwa dawana kamieniom mającym postać płaską, czyli taflowatą, zwanym u mieszkańców zachodnich Karpat skrzyżalamC\ Jako „podhalskie” określa wyraz Bruckner (SE 497 s. v. skrzydło). Wyjątkowo u Karłowicza SGP i w Słow niku w ar­ szawskim występuje forma bez s- krzyżal zapisana jako krzyzale pl. tantum ‘kamień chroniący od ognia przy ognisku w izbicy na polanie’ (Łopuszna koło Nowego Targu; co do form z 5- i bez s- zob. niżej). Z faktu użycia wyrazu skrzyżal przez Żeromskiego nie wyciągam żadnych wniosków co do geografii tej formy.

Danych do historii wyrazu w polszczyźnie nie posiadam (Linde i Słow nik starop ol­ ski nie notuje). Szczegółową geografię wyrazu podają dopiero autorzy Atlasu języ k o w e­ g o p o lsk ieg o P o d k a rp a cia na mapie 332 zatytułowanej ‘tafla kamienna’ (dalej: AJPP). Według AJPP wyraz zna 16 wsi: cztery w okolicach Nowego Targu, po dwie koło Wa­ dowic, Żywca, Czacy, po jednej koło Cieszyna, Makowa, Myślenic, Limanowej, Trzciany (Trśtena), Kieżmarku (Keżmark, wieś Żdiar na Spiszu). Do tego można dodać za słownikiem Karłowicza podhalańskie skrzyżal ‘płyta kamienna’, ‘pokrywka na gar­ nek z cienkiego kamienia’, skrzyzale ‘pokłady piaskowca’, skrzyzalka ‘płyta kamienna do wykładania chodnika’, skrzyzal : skrzyzala ‘kamień gładki, cienki’ oraz za Kucałą

formę skrzyżałka ‘cienki kamień nadający się np. do wyłożenia chodnika koło domu’ (wieś Więciórka koło Myślenic) i skśyzal (bez podania rodzaju, wieś Sidzina niedaleko Suchej)1. Jeśli chodzi o zapisy fonetyczne, to AJPP notuje skriźal (Wysoka koło Czacy), sk^ sizal, skśizale, sfdyzou, skśyzoułd, s Idy zola, skśyźol. W pięciu punktach przy wyrazie zaznaczono rodzaj żeński. Znaczenia zgodne są z tytułem mapy z wyjątkiem wsi Tyl­ manowa koło Nowego Targu, gdzie skśyzol znaczy ‘kra lodu’.

Porównawczy materiał słowiański wskazuje, że wyrazowi polskiemu odpowiada budową i znaczeniem tylko scs. skriźalb\ w Kodeksie supraskim czytamy: Sb góry къ

патъ [...] sbśedb pokaza пать і ґь bogomb napisany jeg o skriżali2. Z tekstu* wynika, że skriźali jest formą acc. pl. wyrazu oznaczającego ‘tablice Mojżesza’, co słownik tłuma­ czy pod hasłem skriźalb f. ‘tabula’3. Postacie skriżalb, skryźalb poświadczone są także w późniejszych tekstach w znaczeniu ‘kamień; płyta kamienna’, często także w znacze­ niach przenośnych4.

Wyrazy identyczne znaczeniowo, ale różne słowotwórczo występują w czeskim dialekcie homiackim5 6: śkriźla ‘płaski kamień’, skriźlica ‘łupek’ i na terenie słowackim derywat śkriżlovy kamen6 (bez podania znaczenia). Z kolei w gwarach słowackich ist­ nieje wyraz identyczny z polskim pod względem budowy morfologicznej, ale różniący się znaczeniem: skriźal ‘pól hlavky zelne’ (Oravska żupa, również ze słownika Kotta), także bez s-: kriżala, kriźalka ‘kawałek obranego ziemniaka lub jabłka’, ‘jabłko roz­ krojone i ususzone’, czes. kriżala ‘owoce krojone na plasterki i suszone’. Do powyż­ szych form nawiązuje pod względem znaczeniowym, różne budową słowotwórczą, ukr. dial. скрижівка капусти ‘odcięty kawałek główki kapusty’ (Żelechowski, Hrinczenko) i bez ł-: крижалка ‘cała główka w kiszonej kapuście’ (ibidem). Różnica znaczeń nie wyklucza jednak związku formy słowackiej i ukraińskiej z wyrazem polskim: wspólne znaczenie dla obu wyrazów to prawdopodobnie ‘coś rozciętego’, skąd z jednej strony ‘wycięta płyta kamienna, łupek’, z drugiej ‘ucięty kawałek główki kapusty’.

Znane na całym południu i wschodzie Słowiańszczyzny odpowiedniki dla wyrazu polskiego są oczywistymi cerkiewizmami wprowadzonymi do języków literackich dro­ gą książkową: słoweńskie skriźal f. ‘tabela’ (wg Pleterśnika z cerk.), sch. dawne skriźal f. ‘tablica’, ‘płyta’, ‘kamień’, w znaczeniu ‘tablica, płyta, na której jest coś napisane’ poświadczone już u XIII-wiecznego pisarza według kopii z w. XVII: napiśita na

1 M. Kucała, Porównawczy słownik trzech wsi małopolskich, Wrocław 1957, s. 32.

2 С. Северянов, Супрасльская рукопись, СПб. 1904, s. 2 7 7 -2 7 8 .

3 L. Sadnik und R. Aitzetmuller, Handwórterbuch zu den altkirchenslavischen Texten, Hei­

delberg 1955, s. 120; Slovnik jazyka staroslovenskeho, z. 37, Praha 1985, s. 94. Por. także

K.H. Meyer, Altkirchenslavisch-griechisches Worterbuch zum Codex Supraśl iens is, Gluckstadt

1935, s. 228.

4 Slovnik..., loc. cit. (tylko w postaci z -/-). И.И. Срезневский, Материалы для словаря древнерусского языка, СПб. 1893-1912, s.v.

5 F. BartoS, Dialekticky slovnik moravsky, Praha 1906, s. 3 8 1 ,4 2 6 .

6 M. Kalal, Slovensky slovnik z literatury aj nareći, v Banskej Bystrici 1924, s. 966 (z cze

skriżali srbdbca vaju (Rjećnik Akad., t. XV, s. 337), dziś skriżaljka ‘tabela’, bułg. prze- starz. tylko w terminologii religijnej скрижали pl. ‘tablice Mojżesza’, przen. ‘testa­ ment’, ros. książkowe скрижаль8 f. ‘tablica, płyta’, przen. ‘złota księga; skarbiec, skarbnica’, ukr. książkowe скрижаль = ros. скрижаль, białorus. скрыжаль f. ‘ts’.

Za prasłowiańskością formy * skriźalb f. ‘płyta kamienna, łupek’ przemawia iden­ tyczność znaczenia wyrazu polskiego i cerkiewnego. Zasięg wyrazu polskiego mógłby przywodzić na myśl zapożyczenia z gwar słowackich, gdyby nie fakt, że właśnie w tych gwarach nie ma formy odpowiadającej mu dokładnie. Naturalnie można by przypuścić, że wyraz istnieje na południe od Karpat, ale nie znamy go po prostu wskutek braku od­ powiednich słowników gwarowych. Nie wydaje się to jednak prawdopodobne, skoro nie ma go w kilku poważnych źródłach, które przeglądnąłem. Ostatecznie, jeśli chodzi o geografię formy skriźalb, trzeba przyjąć, że wyraz ten istnieje tylko w cerkiewszczyź- nie i na polskim Podkarpaciu, a jedynie formy pokrewne bądź budową, bądź znacze­ niem znajdujemy na terenie czesko-słowackim i ukraińskim. Nie od rzeczy będzie do­ dać, że skriźalb w Kodeksie supraskim jest jednym z licznych przykładów niezwykle ciekawego słownictwa, jakie reprezentuje ten interesujący, ale od strony leksykalnej nie opracowany zabytek.

Budowa słowotwórcza wyrazu jest przejrzysta: jest to temat na rodzaju żeńskie­ go, utworzony za pomocą przyrostka -еіь (jak np. prasłow. gybelb, kępelb, pećalb, scs. svirelb, obitelb itd.7 8 9 od pierwiastka czasownikowego *sk-rig- występującego w czasow­ nikach tylko w postaci bez s- (jest to jeden, z licznych przykładów na tzw. s- mobile w językach słowiańskich10): sch. kriźati kriźam ‘krajać (np. tytoń, chleb, jabłko)’ (Vuk Karadżić) i liczne derywaty typu kriśka ‘kromka’ 11. Etymologia pozwala na dalszą ana­ lizę wyrazu: element -g- w *skri-g- uważany jest za determinant, za czym przemawia, jeśli zestawienie jest trafne, jego brak w innych formach, zawierających ten sam rdzeń

*skri~, np. czes. dial. kri-dla, kri-dle ‘pokrywka, nakrywka’, ludowe kridlice ‘łupek’ oraz skri-dlice ‘ts.’, słowackie dial. śkri-dla, śkri-dlica ‘dachówka’, sch. śkri-lja ‘płaski kamień’, ‘kamienna płyta’ (poświadczone od XVII w., znane i gwarom np. na wyspie Cres), wyjątkowo w jednym słowniku z XVIII w. śkri-lja ‘wiór, drzazga’, ros. dial.

7 Co do pochodzenia wyrazu w sch. zob. P. Skok, Etimologijski rjećnik hrvatskoga iii srpskoga jezika, t. II, Zagreb 1972, s. 202: „Neologizam na -ala = -aljka skriżaljka (iz rus.), stvo-

ren je prema stcslav. i rus. skriźalb f. ‘tabula’”.

8 Już С. Младенов, Етимологически и правописен речник на българския книжовен език,

София 1941, s. 586 pod hasłem скрижаль f. słusznie zaznacza, ze wyraz rosyjski pochodzi z cerkiewszczyzny; tak samo M. Vasmer, Russisches etymologisches Wór ter buch, t. II, Heidel­

berg 1955, s. 650.

9 Co do suf. -ćlb zob. np. A. Meillet, Etudes sur l'etymologie et le vocabulaire du vieux- slave, 2. ed., Paris 1961, s. 4 1 6 -4 1 7 ; W. Doroszewski, Monografie słowotwórcze, II. Form acje z podstawowym -/- w części sufiksalnej, Prace Filologiczne XIV , 1929, s. 7 3 -8 1 ; Ж.Ж. Варбот, Древнерусское именное словообразование, Москва 1969, s. 7 6 -7 7 .

10 Inne przykłady zob. np. G .Y. Shevelov, A prehistory o/Slavic: the historical phonology o f Common Slavic, Heidelberg 1964, s. 2 3 1 -2 3 3 ; por. też J. Łoś, Gramatyka polska, t. I, Lwów

1922, s. 211.

скрыль ‘kromka chleba’, ‘szczapa, drzazga, trzaska’12 13. Wspólną praformą dla wymie­ nionych ostatnio wyrazów byłoby więc * (s)k ri-d la n, czyli formacja bez determinantu -g- występującego w *sk ri-g-elb . To, co tu zostało powiedziane o etymologii wyrazu, ujął trafnie już Bruckner (o. c. 497): „Pień skri- o ‘locie’ i ‘cięciu’ [ten sam co w k ro ić,

T. Sz.J, u Słowian tylko w urobieniach np. skriżal (z *sk rig el) ‘o wyciętej, wyciosanej tablicy, płycie’, podhalskie s k rz y ż a r.

Na końcu nasuwa się marginesowa uwaga co do materiału cytowanego w Słow niku języ k a p o lsk ieg o na samym początku; znaczenia wskazują, że mamy tu do czynienia

z dwiema całkiem różnymi jednostkami leksykalnymi, które przez autorów słownika zostały połączone. Znaczenie 1. ‘skrzyżowane belki, pale stanowiące podstawę (nogi) stołu: krzyżak’ to oczywiście derywat odrzeczownikowy od krzyż (synonim krzyżak)

z rzadkim w tym typie derywacyjnym przyrostkiem -a /14, podobnie jak np. krzyżal

‘sprzęt, część mechanizmu, sprzętu lub konstrukcji, składająca się z dwóch elementów przecinających się pod kątem (najczęściej) prostym’ (SJP, t. XI, s. 260).

12 M. Vasmer, op. cit., s. 652 ze słownika Dala.

13 V. Machek, Etymologicky slovnik jazyka ćeskeho, Praha 1968, s. 301.

Kaszubskie

ś u lą ła

Cytowany w tytule wyraz kaszubski jest notowany jedynie przez słownik F. Lo­ rentza1 w formie śuląta ‘grosse Eier, Hoden, Hodenbruch’, czyli ‘duże jądra’, ‘przepu­ klina worka jądrowego’, z następującą dokumentacją: Preciv sulętom (velgim jajom) uu yecka treba trd raze hic p yo beźpcp w^odą, a vedno ргэ vsx^oje а№о zcox^ojc słoniśka, uod tó same strużki treba też prdńesc trd kamiśki, xterć są rozpwli d v tą wbdą vruci. Protem-u ńp są p-olev^co do trecć rize te jęderka. Ргэ tim vsdtkim ńe treba ńick gadać. Cytat ów pochodzi jednak nie z badań własnych Lorentza, ale ze zgromadzonych przez F. Hinzego kaszubskich materiałów z F. Cenowy2.

To wyjątkowe poświadczenie wyrazu mogłoby wzbudzić pewną nieufność, gdyby nie ów przykład wyżej przytoczony, wskazujący, że wyraz rzeczywiście istniał w ka-szubszczyźnie i był związany z pewnego rodzaju magicznymi zabiegami. Powyższy materiał kaszubski, choć znany dzięki Cenowie już w połowie X IX wieku, nie został dotąd wciągnięty do badań nad słownictwem słowiańskim, choć wielokrotnie pisano o identycznych postaciach na wschodzie Słowiańszczyzny: ros. dial. шулята pl. (sg. шуля, por. i z suf. -ко шулятко) ‘testiculi’ (w słowniku Dala), шуляты pl. ‘ts.’3, w innym znaczeniu шуле sg. n. ‘tylna część ciała ludzkiego’4 oraz białoruskie gwaro­ we, znane mi tylko ze słownika Kosowicza5, шуляты gen. шулят pl. tantum ‘testiculi’ (wg Kosowicza fem. i z dokumentacją wskazującą na niewątpliwe istnienie wyrazu

1 F. Lorentz, Pomoranisches Wórterbuch, t. II, 3, fortgefiihrt von Friedhelm Hinze [...], Ber­

lin 1970, s. 524. Brak jakichkolwiek innych danych w znakomitym Słowniku gwar kaszubskich

B. Sychty, jak i w materiałach Zakładu Słowianoznawstwa PAN w Warszawie (obecnie Instytut Slawistyki PAN).

2 W dziele F. Cenova, Zares do grammatikj kasebsko-slovjinskje move, Poznań 1879, s. 16,

podana jest tylko sama forma, zaś cytat pochodzi z: Образцы кашебского наречия, собранные

Ф.С. Цейновой и приготовленные к изданию И. Срезневским, СПб. 1862, s. 25. Por. też Н. Popowska-Taborska, Rosyjsko-kaszubski słownik Floriana Ceynowy widziany oczyma jązyko- znawcy, Wejherowo 2001, s. 195, gdzie wyraz jest odnotowany.

3 Г.Г. Мельниченко, Кратки ярославский областной словарь, Ярославль 1961, s. 220.

4 А.В. Миртов, Донский словарь, Ростов на Дону 1929 (według przedruku fototypicznego

w Lipsku 1971), s. 370.

5 Nie notują wyrazu słowniki gwarowe, brak też u M. Federowskiego, Lud białoruski, Uzu­ pełnienie do tomu VI, Pieśni frywolne i taneczne, Warszawa 1960, gdzie terminologia obscenicz­

w żywym języku: Шуляты выпусцщъ треба жеребцу. Схваців яго за шулятыь. Już powyższy materiał pozwala na rekonstruowanie dla języka psł. śulę gen. śulęte, przy czym można przypuszczać, na podstawie realnie poświadczonego materiału, że wyraz był prawdopodobnie używany głównie w pl. lub w dualu. Widzimy, że wyrazy te są dobrze zaświadczone na gruncie ruskim. Poza już wymienionymi istnieją dziś również formy różniące się od poprzednich pod względem morfologicznym: ros. gwarowe шуло: z rozszerzeniem sufiksalnym шульнб n., шулы pl. ‘ testiculi’6 7, też шулъни pl. 4 s.’8.

Wyrazy wschodniosłowiańskie, jak już zostało wspomniane, były niejednokrotnie przedmiotem zainteresowania etymologów. Miklosich w słowniku etymologicznym (s. 344) zestawia je jedynie z sch. śulj m., używanym zwykle w pl. suljevi ‘hemoroidy’ (znane poza językiem literackim także dialektom Istrii, Sławonii i słownikowi Vuka Karadżicia)9 10, stąd zapożyczone w bułg. gwarze w Banacie шул ’а, шуйа'°. Zestawienie to jest przez niektórych etymologów podtrzymywane11, choć związku tych wyrazów nigdy nie udowodniono. Wyraz sch. (zresztą izolowany, jak widać z materiału) można równie dobrze, czy może równie bezzasadnie zestawiać z sch. gwarowym (np. z Liki i z Vuka Karadżicia) śulj m. ‘odcięty pień’ (w języku literackim śuljak śuljka ‘pień’, gwarowe chorwackie śuljak ‘ts’.), słoweńskie śulj m. ‘obcięty piłą kawałek pnia drze­ wa’, gwarowe styryjskie śuljek -Ijka, śćuljek -Ijka ‘ts’. Można by też dodać bliskie zna­ czeniowo czeskie dial. morawskie śul’, śulek ‘mały okrągły kamyk’, ‘węzeł, sęk’ 12. Brak formalnej bądź znaczeniowej zgodności między przytoczonymi tu wyrazami a prasło­ wiańskim śulę, gen. śulęte, pl. śulęta zmusza nas do uznania interesującego nas tu wy­ razu za jednostkę izolowaną.

Nie wskazano też dotychczas możliwych do przyjęcia nawiązań pozasłowiańskich; wszelkie próby objaśnień, jak słusznie stwierdza M. Vasmer, są nieprawdopodobne. Odnosi się to więc do etymologii Bemekera13, który jeszcze w ubiegłym wieku próbo­

6 Jak wspomniałem, wyraz ros. i brus. znany jest od dawna etymologom, zob. F. Miklosich,

Etymologisches Wórterbuch der slavischen Sprachen, Wien 1886, s. 344, a także M. Vasmer, Russisches etymologisches Wórterbuch, t. III, Heidelberg 1958, s. 435 (także w rosyjskim prze­

kładzie i z uzupełnieniami O.N. Trubaczewa, t. IV, Moskwa 1973, s. 486).

7 U Dala oraz jako pskowskie i twerskie w: Дополнение к Опыту областного великорус­ ского словаря, СПб. 1858 (wg fototypicznego przedruku w Lipsku 1970), s. 309.

8 Г.Г. Мельниченко, loc. cit.

9 Brak dla wyrazu śuljevi nowego objaśnienia i w wydanym po śmierci autora słowniku (no­

szącym cechy dzieła nie ukończonego) P. Skoka, Etimologijski rjećnik hrvatskoga iii srpskoga jezika, t. III, Zagreb 1973, s. 422, gdzie powtórzono jedynie zdanie Miklosicha i Peterssona. Póź­

niej o wyrazie w dialektach serbochorw. W. Borys, J. Vlajić-Popović, Iz reliktne leksike praslove- skog porekla u srpskohrvatskim dijalektima, Zbornik za filologiju i lingvistiku 31/1, 1988, s. 2 3 -

- 2 5 ; W. Borys, Czakawskie studia leksykalne: dziedzictwo prasłowiańskie w słownictwie czakaw- skim, Warszawa 1999, s. 51.

10 С. Стойкое, Лексиката на банатския говор, София 1968, s. 279.

11 Np. J. Pokorny, Indogermanisches etymologisches Wórterbuch, t. I, Bern 1959, s. 588.

Brak również przekonującej etymologii i tych wyrazów, zob. P. Skok, op. cit., s. 4 2 1 -4 2 2 . 12 F. Bartoś, Dialekticky slovnik moravsky, Praha 1906, s. 434.

13 E. Bemeker, Von der Vertretung des idg. ёи im baltisch-slavischen Sprachzweig, Indo-

wał łączyć wyrazy wschodniosłow. z łac. cóieus ‘moszna’ i sprowadzał wyraz do hipo­ tetycznego ie. *k'eu/~. Próba ta spotkała się z krytyką H. Peterssona14, który z kolei, również bez przekonywających argumentów, przytoczył tu rzekomo odpowiadające wyrazowi słowiańskiemu ormiańskie xoyl, gen. xuli ‘struma, scrofula’, staroind. kholaka- ‘kopiec mrówek, mrowisko’ 15 sprowadzając omawiane przez siebie wyrazx do ie. rdzenia *qheul-. Także nic nie wnosi jeszcze późniejsza próba J. Loewenthala16. który rekonstruował na podstawie wyrazów wschodniosłow. ie. prapostać *k'eul/ent- ‘nabrzmiały’ i przytaczał tu ormiańskie soił ‘pieczara’, staroind. sima- ‘opuchnięty, na­ brzmiały’ 17, staroislandzkie haull ‘przepuklina’18, a nawet polską nazwę rzeki Sulewni- ca\ Wszystkie powyższe propozycje nawiązań indoeuropejskich dla wyrazu prasłowiań­ skiego są tylko całkiem dowolnym zestawianiem wyrazów, których związek genetyczny nie został nigdy udowodniony. Zanalizujemy więc wyraz prasłowiański pod względem morfologicznym, i to wyłącznie na gruncie słowiańskim. W rosyjskim zwracają uwagę dwie postacie: шуло, pl. шулы i identyczne z wyrazem kaszubskim шуля, pl. шулята. Są to więc kontynuanty dwóch różnych deklinacji: śulo w realnie poświadczonym mate­ riale reprezentuje deklinację na -ó- (wobec braku śladów oczekiwanego przy nazwie części ciała tematu na -es-, jak np. w psł. oko oćese, ucho uśese, lice, celo, telo, itd.19) oraz śulę śulęte, czyli deklinację na -ęt-. Przynależność wyrazu do dawnego tematu na -ęt- do którego np. w scs. należały tylko nazwy istot młodych20 jest zrozumiała, bo ten sam element -ęt- występował już w prasł. również w drugiej funkcji, rozwiniętej z poprzedniej, a mianowicie służył do tworzenia deminutywów i hipokorystyków21, a więc formacji o charakterze ekspresywnym. Wyraz śulę -ęte miał więc pierwotnie zapewne charakter derywatu ekspresywnego na -ęt, utworzonego od podstawy śulo,

14 H. Petersson, Beitrage zur armenischen Wortkunde, Zeitschrift f. vgl. Sprachforschung

(=Kuhn’s Zeitschrift) XLV1I, 1916, s. 217. Przeciw też A. Walde, Lateinisches etymologisches Wórterbuch, 3. Aufl. von J.B. Hofmann, t. 1, Heidelberg 1938, s. 244. Uwzględniający zwykle

dobrze materiał słowiański A. Ernout, A. Meillet, Dictionnaire etymologique de la langue latine,

Paris 1951, nie przytacza s. v. cóieus (s. 235) wyrazów słowiańskich. Należy więc przypuszczać,

że autorzy słownika nie przyjmują również starego zestawienia proponowanego przez Bernekera 15 Wyraz staroindyjski jest izolowany i nie ma w ogóle żadnych odpowiedników, zob.

M. Mayrhofer, Kurzgefafites etymologisches Wórterbuch des Altindischen, t. I, Heidelberg 1956,

s. 312.

16 J. Loewenthal, Etymologien, Zeitschrift f. slavische Philologie VIII, 1931, s. 129.

17 O wyrazie staroindyjskim M. Mayrhofer, op. cit., t. III, Heidelberg 1970, s. 399, a ’ : bez.

wskazania na związek ze słowiańskim.

18 Również ten wyraz nie może mieć ze względów głosowych związku z psł. śulę, zob.

F. Holthausen, Vergleichendes und etymologisches Wórterbuch des Altwestnordischen, Góttingen

1948, s. 108.

19 Zob. np. F. Sławski, Zarys słowotwórstwa prasłowiańskiego, [w:] Słownik prasłowiański

t. II, Wrocław 1976, s. 2 9 -3 1 .

20 Zob. np. Граматика на старобългарския език (Главен ред. Иван Дуриданов), София 1 9 9 1 ,s. 164.

21 Zob. В.И. Георгиев, Основни проблеми на славянската диахронна морфология, Со­ фия 1969, s. 1 3 2-133.

poświadczonej, jak to wynika z naszego materiału, w gwarach rosyjskich. Element -ę -ęta w funkcji tworzenia zdrobnień i spieszczeń od nazw części ciała produktywny jest dziś w kaszubszczyźnie, np. nosą < nos, uuśą < и их Ho, rąćą < rąka, vlosą < vłosy

uoćą < uokUo, pcolćą < pcolc22.

22 Zob. F. Lorentz, Gramatyka pomorska, t. II, Wrocław 1959, s. 747. O podobnych forma­

cjach deminutywno-hipokorystycznych w dzisiejszej polszczyźnie B. Kreja, Słowotwórstwo rze­ czowników ekspresywnych w języku polskim, Gdańsk 1969, s. 101, 103-107, por. też W. Do­

brzyński, Z badań nad rozwojem polskich deminutywów. I. Historyczny rozwói rzeczowników z formantem -ę na tle słowiańskim, Wrocław 1974, s. 4 3 -4 5 .

Gwarowe

s ie w io r e c z k a

W języku prasłowiańskim rzeczownik severb (gen. severa) występował w znacze­ niach ‘północ’ (jako strona świata) i ‘wiatr wiejący z północy’ 1. Te dwa znaczenia są znane we wszystkich trzech słowiańskich grupach językowych (także w zabytkach ka­ nonu języka staro-cerkiewno-słowiańskiego)2. Nie będziemy przytaczać całego obfitego materiału słowiańskiego, który zebrany został przy opracowywaniu hasła severb dla Słownika prasłowiańskiego. Podawanie tej całej dokumentacji nie jest tutaj niezbędne; fakty te można łatwo sprawdzić, zaglądając chociażby do paru słowników etymologicz­ nych (np. M. Vasmera, V. Machka, P. Skoka) i dodatkowo do szczegółowych opraco­ wań3. Bliżej omówimy jedynie ślady wyrazu severb na gruncie polskim. Uważa się zwykle, że kontynuanty tego wyrazu zachowała polszczyzna jedynie w materiale topo-nomastycznym4: dokładnie prasłowiańskiemu severb odpowiada staropolska nazwa miejscowa Siewior poświadczona już w XII w., później wtórnie przekształcona w dzi­ siejszą postać Siewierz5. Pewnego materiału apelatywnego na razie brak, przytaczane przez J. Łosia6 bez dokumentacji źródłowej staropolskie siewior ‘strona północna’ nie znalazło jak dotąd potwierdzenia wobec braku wyrazu w Słowniku staropolskim.

1 Takie znaczenia rekonstruowane są również dla pie. *k'euero-y zob. J. Pokorny, Indoger- manisches etymologisches Wórterbuch, Bern 1959, s. 597: ‘Nord, Nordwind’.

2 L. Sądni к und R. Aitzetmuller, Handwórterbuch zu den altkirchenslavischen Texten, Hei­

delberg 1955, s. 119, podają severb m. ‘Norden, Nordwind’ z Kodeksu mariańskiego, Assema-

niego, Psałterza synajskiego, Księgi Sawy i Kodeksu supraskiego. Slovnik jazyka staroslovenske- ho, z. 41, Praha 1987, s. 380 w znaczeniu ‘północ’ (strona świata) i ‘północny wiatr’ dodaje też

jeden raz poświadczoną w Psałterzu synajskim postać СбК бРЪ ‘północ’ (strona świata).

3 Np. H. Schuster-Śewc, Beitrage zum sorb. etym. Wórterbuch

,

1963, s. 5 3 -5 4 ; A. Erhart, Baltoslovanske nazvy severu, Sbornik prąci filosof. fak. Bmenskć univ.

VI, 1967, s. 5 -7 ; Н.П. Ковачев, Принос кьм названията на ветровете в Бьлгария, Трудове

на ВП Инст. В. Търново V, 1968, s. ЗО; V. Koseska, Bułgarskie słownictwo meteorologiczne na tle ogólnosłowiańskim, Wrocław 1972, s. 22.

4 A. Bruckner w Słowniku etymologicznym s. v. Siewierz (s. 4 90) pisze: „u nas tylko w naz­ wach miejscowych”, podobnie V. Koseska, op. cit.: „w języku polskim jedynie w nazwie topo-nomastycznej Siewierz”.

5 Zob. K. Rymut, Nazwy miejscowe dawnego księstwa siewierskiego, Onomastica XV , 1970, s. 21, por. też W. Taszycki, Rozprawy i studia polonistyczne III, Wrocław 1965, s. 9.

Bliższego omówienia wymaga jednak hasło *siew ier w słowniku Lindego, gdzie czytamy (t. V, s. 367): „Wiatr północny przodkowie nasi zwali siew ierem , Nordwind\ to dlatego przypisuję, iż tego słowa, jako i innych, wiele Polacy zapominają, tak iż już nie mają czym wiatrów zwać”. Źródłem tego cytatu ma być Budn. Eccles. 4, 16 et Prov. 25, 32. Jednak w Biblii nieświeskiej (r. 1573), przełożonej przez Szymona Budnego, ten fragment wygląda nieco inaczej niż podaje Linde. W P ieśn i n a d p ie ś n ia m i 4, 16 (karta 344b, cytuję z egzemplarza Biblioteki Jagiellońskiej, sygn. Cim. Qu. 5163) czytamy: „Wstań śiew ierze a przyidzi połudzienny wiatrze” (paralelny tekst Wujka brzmi: Wstań, w ietrze p ó łn o cn y ! a przyjd ź wietrze z p o łu d n ia ). Tymczasem Szymon Budny na margi­ nesie pisze: S iew ier iest wiatr s p o łu d n ia (sic!) to d la teo (sic!) przyp isu ją iż tego słow a iako у inych w iele naszy p o la c y zapom inaią tak iż iuż n ie m aią cżem wiatrów zw ać. Jak więc widzimy, cytat Lindego jest błędny.

Drugiego miejsca (Prov. 25, 32) nie podaje Linde w ogóle z dokumentacją, a w tek­ ście oryginalnym Przypowieści (karta 336b) czytamy: Wiatr p ó łn o cn y ro zpą dza deszcż a oblicża o b ru szo n e ięzyk taiem ny. Na marginesie zaś Budny dodaje: T en wiatr p r z o d ­ kowie naszy iednym słow em zwali S iew ierem stą d у teraz S iew iersk ą siem ią zow ą. Tak więc dla tłumacza Biblii nieświeskiej siew ier jest raz wiatrem z południa i raz wiatrem z północy. Nasuwałby się z tego wniosek, że wyraz ten nie był znany Budnemu z użycia i że mógł to być dla niego jakiś archaizm. A może po prostu określenie wiatr z p o łu d n ia

jest zwykłą pomyłką: w tekście biblijnym jest przecież mowa równocześnie o dwu róż­ nych wiatrach, północnym i południowym. Nie można wreszcie wykluczyć, że wyraz

siew ier u Budnego jest rusycyzmem. Nie dysponując innym materiałem z XVI wieku, trudno odpowiedzieć na te pytania. Zresztą nie jest to dla niniejszego artykułu rzeczą najważniejszą. Niewątpliwym rusycyzmem jest natomiast przymiotnik siew iern y ‘pół­ nocny’ podany przez Lindego z Sakowicza (XVII w.) z przykładem: W cerk w i u ołtarza drzw i siew iern e.

Tyle o materiale historycznym, który nie wydaje się być pewny, jeśli chodzi o jego rodzimość. Nie jest pewna również podawana przez Karłowicza w SGP z ziemi do­ brzyńskiej forma

Siewierz

sowjer

sowjerja

sever

severja

*severjb

severb.

Tak więc wydawałoby się, że jedynym niewątpliwym kontynuantem psł. s e v e rb

w języku polskim jest nazwa miejscowa S iew ior8. Czy tak jest istotnie? Uwagę zwraca notowany przez K. Dejnę ze wsi Sułoszowa koło Olkusza rzeczownik śev o reck a , umiesz­ czony na mapie noszącej tytuł ‘deszcz drobny, mżawka’9, a w indeksie A tlasu sprowa­ dzony zgodnie z przyjętą zasadą do postaci literackiej siew ioreczka . Mamy więc wyraz, w którym po odrzuceniu części sufiksalnej otrzymamy postać siew ior-, identyczną głosowo z psł. seven>. Do wyjaśnienia pozostaje nam jedynie znaczenie ‘drobny deszcz, mżawka’, różniące wyraz polski od psł. s ev erb ‘północ’ : ‘wiatr wiejący z północy’. W po­

7 Zob. zastrzeżenia K. Nitscha, Wybór pism polonistycznych, t. III. Pisma pomorzoznawcze,

Wrocław 1954, s. 408, 410.

8 Nie dysponuję materiałem do Słownika polszczyzny XVI wieku.

szczególnych językach powtarza się też znaczenie ‘zimny północny wiatr’, np. w słowackim, w gwarach rosyjskich i ukraińskich10. Objaśnienie rozwoju znaczeniowe­ go ‘północ’ (strona świata) : ‘wiatr północny’ > ‘deszcz, mżawka’ nie nastręcza trudno­ ści. Posiadamy dokładną paralelę semantyczną w dialektach polskich, a mianowicie wyraz morka, który występuje w powyższych trzech znaczeniach ‘północ’, ‘wiatr z pół­ nocy’, ‘drobny deszcz’11. W podobnych znaczeniach występują także formy mora, za- morka, morszczyzna, zamorszczyzna (też na cytowanej mapie Atlasu K. Dejny wystę­ pują wyrazy morka, pomorka, morscyzna, pomorscyzna). H. Horodyska-Gadkowska wymieniając formy mora, morka, zamorka, zamorszczyzna uważa, iż „kierunek rozwoju zmian znaczeniowych był prawdopodobnie taki, że pierwotnie oznaczały one północ, wiatr z północy, wiatr z deszczem, a wreszcie sam deszczyk, mżawkę”12 13.

Nie wdając się w rozważania na temat tych wyrazów, stwierdzimy jedynie, że ich semantyka przemawia zdecydowanie za zaproponowanym tutaj objaśnieniem etymolo­ gii wyrazu siewioreczka, który wyprowadzać trzeba z rodziny psł. seven>. Bezpośrednią podstawą derywacyjną tej formy była prawdopodobnie postać *siewiorka, na którą na­ warstwił się drugi przyrostek zdrabniający -ka,3. Rodzaj żeński derywatów *siewiorka, siewioreczka (wobec seven> masc.) tłumaczyć trzeba wpływem licznych rzeczowników fem. oznaczających drobny deszcz, mżawkę (por. wyżej np. morka itp.).

10 Por. też np. ros. dial. w słowniku Dala сиверы pl. ‘chłody, mrozy’, сёверкий ‘chłodny’ .

11 Szczegółowo o geografii i znaczeniu tego wyrazu wraz z derywatami zob. H. Horodyska-Gadkowska, A. Strzyżewska-Zaremba, Atlas gwar mazowieckich, t. I, Wrocław 1971, mapa 3,

i cz. II, s. 8 1 -8 2 ; por. też W. Kupiszewski, Słownictwo meteorologiczne w gwarach i historii j ę ­ zyka polskiego, Wrocław 1969, s. 28, 113-114 i szczególnie s. 40, przypis 90, mapa 7; B. Sychta, Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej, t. III, Wrocław 1969, s. 114.

12 H. Horodyska-Gadkowska, Z wędrówek dialektologicznych. O najstarszych drogach wod­ nych na Mazowszu, Notatki Płockie, Płock 1969, z. 1, s. 30. Autorka cytuje między innymi formę morszczyzna ‘północ’, zamorszczyzna ‘słota’ i z Flisa Sebastiana Klonowica nazwę wiatru po- morszczyzna.

13 O tym typie derywacyjnym zob. B. Kreja, Słowotwórstwo rzeczowników ekspresywnych w języku polskim, Gdańsk 1969, s. 168.

Gwarowe

w y d u d n ia ły , w y d u d la ly , w y d u c z n ia ły

Przymiotnik wydudniały znany jest dobrze w polskich dialektach, zwykle w połą­ czeniu z rzeczownikiem, np. wydudniałe drzewo ‘wygniłe drzewo; wypróchniały otwór w pniu drzewa’ 1 2. Formy synonimiczne wydudlałe (: wydudłałe)1 drzewo, wyduczniałe drzewo notuje Dej na w podanych wyżej pracach.

Wymienione tu trzy synonimiczne przymiotniki odczasownikowe wskazują na bezpośrednie podstawy wy dud nieć, wyducznieć, wydudleć (: wydudłać), które nie są jednak poświadczone w wyzyskanych przeze mnie źródłach. Nie jest mi także znany podstawowy czasownik ducznieć3. Również w semantyce naszych wyrazów brak jest ogniw pośrednich, co niżej zostanie omówione.

Głównym celem niniejszych rozważań jest objaśnienie rozwoju semantycznego wymienionych form oraz wskazanie na związane z nimi etymologicznie rzeczowniki.

Związek wyrazu wydudniały ‘wygniły, wypróchniały’ z czasownikiem dudnieć ‘wydawać głuchy odgłos, dźwięczeć głucho, huczeć, o grzmocie’ nie wydaje się na pierwszy rzut oka oczywisty ze względu na różnicę znaczeń. Inaczej jest z przymiotni­ kiem wydudlaly (: wydudłaly), obok którego stoją czasowniki bliskie znaczeniem, np. dudłać ‘wydłubywać, czynić wydrążenie w drzewie’4 5, dudlić ‘wydłubywać w drzewie’ (np. dzięcioł dudli), ‘rżnąć tępym narzędziem’ (np. chleba się nie d u d lef. Dobrze są

1 Zob. K. Dej na, Atlas gwarowy województwa kieleckiego, z. 4, Łódź 1965, mapa 497; idem, Słownictwo ludowe z terenu województw kieleckiego i łódzkiego, Rozprawy Komisji Językowej

ŁTN X X I, 1975, s. 261, s. v. ducza; A. Zaręba, Atlas językowy Śląska, t. II, Kraków 1970, mapa

221 i cz. 2, s. 64. Również w innych gwarach znane w tym samym znaczeniu (np. ze wsi Lipnica Górna z okolic Jasła).

2 U J. Karłowicza w SGP z Zakopanego tylko wydudławiony ‘wyżłobiony’, co wskazuje na

czasownik wydudławić utworzony od znanego dobrze w poi. dial. adi. dudławy ‘dziurawy; wy-

gniły, o drzewie’ (zob. np. A. Zaręba, loc. cit.).

3 O czasowniku dudnieć zob. F. Sławski, Słownik etymologiczny języka polskiego, t. I, Kra­

ków 1 9 52-1956, s. 178. W formach *wyducznieć, *ducznieć występuje przyrostek -nieć derywu-

jący tu od podstaw czasownikowych (o genezie przyrostka zob. R. Grzegorczykowa, Czasowniki odimienne we współczesnym języku polskim, Wrocław 1969, s. 3 2 -3 3 ). W czasownikach dudlać, dudłać jest przyrostek -lać (: -lać) znany z formacji ekspresywnych (zob. F. Sławski, Zarys sło- wotwórstwa prasłowiańskiego, [w:] Słownik prasłowiański, 1 .1, Wrocław 1974, s. 5 3 -5 4 .

4 J. Karłowicz SGP z okolic Kielc i Cieszyna. 5 K. Dej na, Słownictwo ludowe..., s. 262.

znane również znaczenia dudlać dudle ‘dłubać, robić coś z mozołem, powoli’6, dudłać ‘robić coś powoli i długo’, ‘robić coś niezgrabnie, nieudolnie, nieumiejętnie’7. Znacze­ nie ‘wolno, powoli coś robić’ rozwinęło się z ‘krążyć, dłubać’, por. dłubać ‘drążyć, ro­ bić dziurę’ i ‘wolno coś robić’ . Prócz tego czasownik dudlić występuje też w zupełnie różnych znaczeniach: ‘grać na fujarce’8, ‘grać nieumiejętnie’, ‘popłakiwać’, ‘pić po­ mału’9. Również podstawowy dla wyżej wymienionych czasownik dudać znaczy ‘grać nieudolnie’, ‘grać na dudach’ : ‘żłobić, drążyć’, np. wydudać ‘wyżłobić, wydrążyć we­ wnątrz’10. Taka oboczność znaczeń u wyrazów pochodzenia onomatopeicznego nie jest, jak niżej pokażemy, czymś niezwykłym. Wskazywał na nią już Bruckner (Słownik ety­ mologiczny, s. 102) objaśniając trafnie rzeczownik duda i wyrazy pokrewne: „Dudnieć i dudnić, o ‘głuchym, przytłumionym odgłosie’ [...]. Przeniesiono na ‘wydrążone rze­ czy’, ‘rury’ ; dudło, dudławy, o ‘spróchniałym, dziurawym drzewie’, dudlić i dudlać ‘dłubać’”. Częste w czasownikach znaczenie ‘dłubać, drążyć’ stoi więc obok rzeczow­ nikowego ‘spróchniałe, dziurawe drzewo’ . Podobna oboczność znaczeń występuje nie­ rzadko przy wyrazach pochodzenia onomatopeicznego, por. np. psł. *bućati ‘wydawać niski, przeciągły głos, ryczeć, beczeć, o bydle; brzęczeć o owadach’ : ‘pęcznieć, na­ brzmiewać od wilgoci’, ‘psuć się, butwieć’ 11. Przykładów takich można przytoczyć więcej, zob. choćby u Brucknera op. cit. (s. 649 s. v. zbuk ‘zepsute jajko’): zbucznieć ‘zbutwieć’, „aby ciało w grobie nie zbucznialó\ staropol. zbuczał ‘uwiądł’ (wszystko odesłane trafnie do czasownika buczeć), dziś dial. ze Śląska zbuczały ‘wygniły, o drze­ wie’ 12 itd. Znajomość znaczeń czasowników dudać, dudłać, dudlić oraz wymienione już dotąd paralele semantyczne pozwalają na objaśnienie dużej rodziny wyrazów. Dla przykładu wymienimy tu takie rzeczowniki jak dial. dudło ‘naczynie z wydłubanego pnia’ 13, ‘krężołek u przęślicy’ 14, dudła ‘rdzeń drzewa’ 15. Z przytoczonego dotąd mate­ riału widać, że wymieniony na wstępie czasownik dudnieć ma w języku polskim uboż­ szą semantykę niż dudłać, dudlić. Inaczej jest np. w czes. dial. laskich, gdzie dudhet', vydudhet’ znaczy ‘spalić się, wypalić się’ (np. chałupa уydudnela)16. Pol. dial.

wydud-6 Np. Karłowicz, loc. cit. z okolic Przasnysza; A. Tomaszewski, Gwara Łopienna i okolicy w północnej Wielkopolsce, Kraków 1930, s. 117.

7 K. Dej na, Słownictwo ludowe...; M. Szymczak, Słownik gwary Domaniewka w powiecie łęczyckim, cz. I, Wrocław 1962, s. 153.

8 J. Karłowicz SGP z okolic Augustowa.

9 A. Tomaszewski, loc. cit. Szczegółowo o czasownikach dudać, dudkować, dudlić, dudlać

w znaczeniach ‘grać’ itp. zob. B. Szydłowska-Ceglowa, O kilku staropolskich czasownikach oznaczających g rę na instrumentach muzycznych, Język Polski XLIII, 1963, s. 180-182.

10 M. Kucała, Porównawczy słownik trzech wsi małopolskich, Wrocław 1957, s. 31.

11 Słownik prasłowiański, 1.1, Wrocław 1974, s. 433 (s. v. bućati), por. też na s. 342 bot et i.

12 A. Zaręba, op. cit., cz. 2, s. 64.

13 M. Małecki, K. Nitsch, Atlas językowy polskiego Podkarpacia, Kraków 1934, mapa 86

(z Żywca).

14 K. Dej na, op. cit.

15 M. Małecki, K. Nitsch, op. cit., mapa 3 15 (ze Spiszą).

niały ma się więc tak do (wy)dudnieć jak wydudlały do (wy)dudlić, (wy)dudleć. Iden­ tyczny rozwój znaczenia obserwujemy w należącym do rodziny czasownika dudnieć rzeczowniku dudniawa cytowanym przez Karłowicza w SGP (s. v. dudiawa): „Jaskółki zimują [...] w wypróchniałem drzewie”, czyli dudniawie17.

Pozostaje do omówienia trzeci z synonimicznych przymiotników, wyduczniały. Wyżej wspomniałem już, że bezpośrednia podstawa wyducznieć nie jest mi znana. Naj­ bliżej pod względem semantycznym stoi tu dial. dukać ‘dłubać’, np. ńe dukej v rtojśe18, dukać w źymi = duczki robić ‘robić w ziemi dziury’ 19. Poza tym znów występują tu tak­ że znaczenia przypominające semantykę omówionego wyżej dudłać, dudać, np. dukać ‘czytać, mówić nieudolnie, niewyraźnie, jąkając się; sylabizować, bąkać’, przestarz. ‘powtarzać coś ciągle, do znudzenia’, dawne z XVIII w. ‘siedzieć uporczywie nad ro­ botą’, dziś dial. dukać nad cęm ‘ślęczeć, mozolić się, zwykle nad książką, nauką’20, ‘dłubać w papierach, siedzieć uporczywie nad robotą’21, dawne z XVII w. dukać ‘w róg trąbić’, ‘skrzeczeć, o żabie’ (Linde), dziś dial. ‘niewyraźnie mówić’, ‘gderać’, ‘nalegać; ciągle się upominać o coś; popędzać do roboty’, ‘narzekać’, ‘z trudem czytać, sylabi­ zować’22. Znane jest też dobrze dial. duczeć ‘płakać ustawicznie’23. Przytoczę jeszcze duknąć ‘popchnąć coś lub kogoś’, ‘szturchnąć w bok’, ‘uderzyć’, duknąć się ‘uderzyć się’24, nawiązujące w tym znaczeniu do ros. dial. дукнутъся ‘uderzyć się, stuknąć się o coś’, ‘rozbijać’ oraz ‘pić łapczywie, chciwie wodę lub mleko’25, w ukraińskich dial. z Polesia дукать ‘stukać dziobem w drzewo, o dudku, dzięciole’26. Kompletnego mate­ riału wraz z derywatami od psł. dukati nie podaję. Wyjaśnić jeszcze trzeba, że ros. dial. znaczenie ‘pić’ nie jest czymś zaskakującym, por. np. należące do tego samego rdzenia czes. dial. dudati, dudlati ‘ssać’27, ros. dial. дудолить : дудолить ‘ts.; pić, zwykle dużo’, sch. dial. dudati, dudliti, dudlat ‘ssać’ . Przykładów z podobnym rozwojem zna­ czenia można podać sporo.

Psł. czasowniki *dukatiy *dućati kontynuowane przez poi. dukać, duczeć stały się podstawami derywacyjnymi dla licznych rzeczowników z dobrze zachowanym znacze­

17 Jako paralela semantyczna nasuwa się górnołużyckie dudawa ‘pusta (próżna wewnątrz)

łodyga’.

18 F. Steuer, Dialekt Sulkowski, Kraków 1934, s. 81. To samo również w laskim dialekcie

Baborowa, por. idem, Narzecze baborowskie, Kraków 1937, s. 82.

19 R. Olesch, D er Wortschatz der polnischen Mundart von Sankt A nnaberg, t. I, Wiesbaden

1958, s. 46.

20 W. Kosiński, Słownik okolic Czchowa, MPKJ VII, 1915, s. 36.

21 J. Karłowicz, loc. cit. z Krakowskiego.

22 M. Szymczak, op. cit., s. 156; A. Tomaszewski, op. cit., s. 1.18.

23 Np. F. Steuer, loc. cit. To samo też np. w dial. czes., por. idem, Branicke podreći, Ćasopis

Vlast. spolku mus. v Olomouci X LV , z. 1-2, Olomouc 1932, s. 29. Zob. także A. Tomaszewski, op. cit., s. 117.

24 F. Pluta, Słownictwo Dzierżysławic w powiecie prudnickim, Wrocław 1973, s. 34.

25 Словарь русских народных говоров, z. 8, Ленинград 1972, s. 2 6 2 -2 6 3 .

26 П.С. Лисенко, Словник поліських говорів, Київ 1974, s. 70.

niem ‘wypróchniały, wybutwiały, wydrążony pień’ . Podanie pełnego materiału sło­ wiańskiego wykraczałoby poza ramy niniejszego artykułu; ograniczę się więc do paru, głównie polskich przykładów. W dial. poi. znany jest dobrze rzeczownik duka ‘dziupla, wypróchniały otwór w pniu drzewa’28, ‘zagłębienie, np. w ziemi, sienniku, pościeli, chlebie’29, ducza (z mazurzeniem duca) ‘wypróchniały otwór w pniu drzewa’, ‘przerę­ bel, otwór wyrąbany w lodzie’, ‘wgłębienie na ziarno w blacie żaren obok kamienia’, ‘wgłębienie w stępie’, ‘naczynie, w którym tłucze się ziemniaki dla świń’, ‘umocowanie żamówki’30, duczyna ‘dziupla’31, ducka (z mazurzeniem) ‘wgłębienie na ziarno w blacie żaren’, ‘przerębel, otwór wyrąbany w lodzie’32, z Wielkopolski duczka ‘dziura w chle­ bie, w którą się wkłada smarowanie’33, z Małopolski też ducia, dukla, ‘przerębel, otwór wyrąbany w lodzie’34, ze Śląska dukla ‘dół na ziemniaki’35, dial. także duk ‘stary, wy­ próchniały pień’, ‘rodzaj gołębnika w kształcie skrzynki’, ‘kubeł; paka’ (Słownik war­ szawski), stąd derywat duczek ‘beczka z wiekiem do przechowywania mąki i kaszy’ (Słownik wileński, Słownik warszawski) itd. Podobne lub identyczne formy przytaczane są i z innych języków słowiańskich36, np. słowackie duća ‘jamka, dołek’, ukr. дуча ‘otwór w górnym kamieniu żaren’, ‘dołek w ziemi służący dzieciom do różnych zabaw’ (to też w dial. ros.), dial. дучка ‘otwór w żarnach, którym wypada mąka’37, ros. dial. дучай ‘otwór w środku górnego kamienia żaren’ itd. Analiza formalna i semantyczna tych rzeczowników nie jest celem niniejszego przyczynku. Chodzi mi tylko o zwrócenie uwagi na to, że przyjmowana zwykle38 licząca z górą sto lat etymologia Matzenauera39 według którego powyższe wyrazy są pożyczkami z włoskiego doccia ‘rura, rynna’ jest z gruntu błędna. Przeciwko takiemu objaśnieniu przemawia przede wszystkim fakt, że w języku polskim, z którego wyraz miałby się dostać do gwar rosyjskich40, są to rze­

28 K. Dejna, Słownictwo ludowe..., s. 263; idem, Atlas gwarowy..., mapa 497.

29 R. Olesch, op. cit., s. 46.

30 K. Dejna, Atlas gwarowy..., s. 2 6 1 -2 6 2 i mapa 497; K. Moszyński, Kultura ludowa Sło­ wian, Warszawa 1967, t. I, s. 2 7 1 -2 7 2 . Też w innych znaczeniach duca, ducka, por. A. Zaręba, Słownictwo Niepołomic, Prace i Mat. Etnogr., X, z. 1, 1952-1953, s. 179, 217.

31 Ibidem, mapa 221. 32 K. Dejna, Atlas gwarowy...

33 A. Tomaszewski, Mowa ludu polskiego w powiecie leszczyńskim, odbitka z II zeszytu

Ziemi Leszczyńskiej, Leszno 1932, s. 12. Autor podając z pow. leszczyńskiego w tym znaczeniu wyrazy dyba, dypka stwierdza: „gdzieindziej w Wlkp. duda, duczka, dźudźa".

34 K. Dejna, Atlas gwarowy...

35 A. Zaręba, op. cit., cz. 2, s. 33.

36 F. Sławski, Słownik etymologiczny..., s. 170.

37 Studia nad dialektologią ukraińską i polską (Z materiałów b. Katedry Języków Ruskich UJ), Zeszyty Naukowe UJ 376, Prace Językoznawcze, z. 44, Krakowi 975, s. 53.

38 Np. M. Vasmer, Russisches etymologisches Wórterbuch, I, Heidelberg 1953, s. 383.

Ostatnio przytacza to objaśnienie, ale z rezerwą, F. Bezlaj, Etimolośki slovar slovenskega jezika,

I, Ljubljana 1977, s. 120.

39 A. Matzenauer, Cizi slova ve slovanskych rećech, Bmo 1870, s. 149.

czowniki typowo ludowe i tak szeroko rozpowszechnione w dialektach (nie tylko połu­ dniowych, ale jak wyżej wskazałem i w Wielkopolscc), że nie ma żadnych podstaw do kwestionowania ich rodzimości. Nic więc dziwnego, że objaśnienie Matzenauera nie było brane pod uwagę przez Brucknera, który w Słowniku etymologicznym (s. 102) słusznie określa rzeczownik ducza jako wyraz rdzennie słowiański, a jak się dowiadu­ jemy z artykułu Trubaczowa41 za rodzimością i niezależnym od siebie powstaniem wy­ razów poi., ros., ukr. opowiadał się również Iljinskij w przygotowywanym, ale nie ukończonym i nie opublikowanym Słowniku etymologicznym języków słowiańskich. Nie będziemy tu jednak omawiać próby etymologicznej Iljinskiego (innej niż Brtickne-rowa) ani też kwestii stosunku poi. ducza, duczka do wyrazów ros. i ukr. mających zna­ czenie ‘jamka, otwór w ziemi, do którego dzieci wtaczają w czasie zabawy piłkę’ . Sprawa ta wymaga odrębnego zbadania choćby ze względu na zestawienia proponowa­ ne dla ros. dial. дук przez Abajewa42.

Słów kilka o samych czasownikach dźwiękonaśladowczych, które stały się pod­ stawą dla wyrazów wyżej wymienianych. Podstawą derywacyjną dla czasowników psł. kontynuowanych przez poi. dudnieć ‘wydawać głuchy odgłos, dźwięczeć głucho, hu­ czeć’, dudlić ‘grać nieumiejętnie’, ‘popłakiwać’, dukać ‘niewyraźnie mówić’ itd., du- czeć ‘płakać ustawicznie’ są wykrzykniki du!, du-du!. Postać reduplikowana wykrzyk­ nika jest widoczna w dud-nieć, dud-lić, bez reduplikacji w du-kać, du-czeć.

41 O.H. Трубачев, Из истории языкознания. Этимологический словарь славянских язы­ ков Г.А. Ильинского, Вопросы языкознания, VI, z. 6, 1957, s. 95.

42 В.И. Абаев, Историко-этимологический словарь осетинского языка, I, Москва

1958, s. 376 і 406. Autor zestawia ros. dial. duk w znaczeniu ostatnio cytowanym z identycznym