Materiały o stanie zatrudnienia w wydawnictwach prasowych w Polsce : ankieta organizacyjna Polskiego Związku Wydawców Dzienników i Czasopism z 22 kwietnia 1939 r.

Materiały o stanie zatrudnienia w

wydawnictwach prasowych w Polsce

: ankieta organizacyjna Polskiego

Związku Wydawców Dzienników i

Czasopism z 22 kwietnia 1939 r.

Rocznik Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego 12/3, 385-399

1973

R o czn ik H istorii C zasopiśm ienn ictw a P olsk ie go X I I 3

M ATERIAŁY O STANIE ZATRUDNIENIA W W YDAW NICTW ACH PRASOW YCH W POLSCE.

ANKIETA ORGANIZACYJNA POLSKIEGO ZW IĄ ZK U W YDAW CÓW DZIENNIKÓW I CZASOPISM Z 22 KW IETNIA 1939 R.

O p ra cow a ł A n d rze j N o t k o w s k i

P olsk i Z w ią zek W y d a w c ó w D zien n ik ów i C zasopism (dalej P Z W D z i Cz) działał od początk u 1928 r. do w rześnia 1939 r. S iedzibą w ładz n aczeln ych Z w ią zk u była W arszaw a. P rob lem a ty k a działalności, struktura w ew n ętrzn a i charak ter Z w ią zk u n ie b y ły dotąd om a w ian e w literatu rze h isto ry cz n o -p ra s o w e j, m im o że orga n izacja ta stan ow iła w a żn y czyn n ik system u p ra so w eg o P olski m ięd zy w o je n n e j. D latego też w arto, c h o ćb y w og óln y sp osób, p rzed staw ić te zagadnienia.

P Z W D z i Cz ja k o g łó w n e cele sw eg o działania staw iał w e d łu g § 1 statutu Z w ią z ­ ku — „r o z w ó j i u d osk on alen ie” p ra cy w P olsce, „r e p reze n ta cję i ob ro n ę in te resów ”

w y d a w n ic tw p ra s o w y ch oraz „u n o rm ow a n ie ich w za je m n y ch stosu n k ó w ” .

W ładze Z w ią zk u u zysk iw ały różn e u lgi i k o n ce s je na rzecz zrzeszon y ch w y d a w ­ n ictw , n iek iedy o b e jm u ją ce także prasę nie zrzeszoną. O siągano je na drodze r o k o ­ w ań i o fic ja ln y c h u m ó w z w ładzam i p a ń stw ow y m i (np. c zęścio w e obn iżen ie opłat za p rzesy łk ę czasopism , og ra n iczen ie działa ln ości re k la m o w e j P olsk ieg o R adia) lub też zw iązkam i p rzed sięb iorstw p ry w a tn y ch (np. k ilk a k rotn e obn iżen ia cen na papier g azetow y przez Z w ią zek P ap iern i P olsk ich , u zysk an ie dla cz ło n k ó w P Z W D z i Cz b o n ifik a ty przy za k u pie p a p ie ru w n iek tórych fa b ry k a ch p a p iern iczy ch , ustalanie ze zrzeszeniam i w ła ścicie li drukarń o b o w ią zu ją cy ch w ca ły m k ra ju c e n n ik ó w za u słu gi p o lig ra ficzn e dla prasy). P Z W D z i Cz czyn n y b y ł na p olu o rg a n iz a cji k o lp o r ­ tażu prasy w y d a w a n e j przez sw oich człon k ów , m. in. w latach 1931— 1935 działała w W arszaw ie założon a przez Z w ią zek S p ółk a K o lp orta ż o w a „C z y ta jcie ” . P ow a żn y b y ł u dział P Z W D z i Cz w 'spraw ach o g łoszen iow ych , sferze n iezw yk le w ażn ej dla ek on om ik i k ap ita listyczn ych p rzed sięb iorstw p rasow ych . Z w ią zek stale p row a d ził p ou fn ą k o n tro lę i o b s e rw a cję p rzed sięb iorstw og łosze n iow y ch ostrz eg a ją c w razie k o n ieczn ości sw y ch cz ło n k ó w przed k orzystan iem z u słu gi fir m d op u szcza ją cy ch się n adu żyć w o b e c k lien tów , r e g u lo w a ł sp ra w y o g łoszen iow e w śród człon k ó w , m. in. służąc m e d ia cją w sp ora ch p o w sta ją cy ch na tym tle m ięd zy w y d a w n ictw a m i, o rg a ­ n izow a ł (n iek ied y p rzy w sp ółu d ziale w ład z p a ń stw ow y ch ) m a sow e kam pan ie o g ło ­ szeniow e, stw a rza ją ce m o ż liw o ści zy sk ów dla zrzeszon ych w y d a w n ictw . Istotn ą dzie­ dziną działa ln ości P Z W D z i Cz b y ły z a k rojon e na dużą skalę a k c je p ro p a g u ją ce c zyteln ictw o prasy w śród społeczeństw a. P on ad to P Z W D z i Cz stale w sp ó łp ra co w a ł ze Z w ią zk iem D zien nikarzy R P na fo ru m k ilk u w sp óln y ch k o m isji czu w a ją cy ch nad przestrzegan iem zasad ety k i dzien n ik arsk iej oraz postan ow ień u kładu zb io row eg o p ra cy w za w od zie dzienn ik arskim (z 11 II 1938 r.). W toku sw e j b ieżą cej d ziałalności

w ładze Z w ią zk u o p r a c o w y w a ły różn e m a teriały szczeg ółow e d otyczą ce w szystkich dziedzin życia prasy, g łów n ie sp ra w ek on om iczn ych (opła ty p o czto w e i p rzew ozow e za przesy łk ę gazet, cen y pa pieru i usłu g druk arsk ich itp.), sp ra w k olp orta żow y ch oraz zagadnień p oziom u czyteln ictw a prasy. M ateriały te n a jczęściej sta n ow iły d o - k u m etn a cję m ery tory czn ą do m e m o ria łó w przed k ła d an ych przez P Z W D z i Cz w ła ­ dzom p a ń stw ow y m . W m em oriała ch zaw arte b y ły postu laty Z w ią zk u p od adresem org a n ów rzą d ow y ch , fo rm u ło w a n e w zw iązk u z tru dną sy tu acją prasy. P od k reślić należy, że r ó żn e a k c je P Z W D z i Cz n abiera ły szczególn ej w agi w okresie w ielk ieg o k ryzysu lat 1929— 1935, d otk liw ie od czu w a n e g o przez o g ół ów cze sn ej prasy p olsk iej.

S zeroka i a k tyw n a d ziałalność P Z W D z i Cz w y m ag ała od p o w ie d n ie j orga n izacji w ew n ętrzn ej. W 1939 r. w strukturze Z w ią zk u istn iały n astępu jące orga n y : O góln e Z ebran ie C złon k ów — g łów n a in sta n cja u ch w a łod a w cza , zb iera ją ca się raz do roku, sk u pia ją ca rep rezen ta n tów w szy stk ich w y d a w n ic tw człon k ow sk ich (z re g u ły każde d esyg n ow a ło na zeb ra n ie po 2 osob y : przed staw iciela i je g o zastępcę); R ada N a­ czelna — działa jąca w p rzerw a ch m ięd zy og óln y m i zebraniam i, złożona z p rezyd iu m (prezes F eliks M ro zow sk i z „K u rie ra W a rszaw sk ieg o” ), c z ło n k ó w stały ch (n a jw ię k ­ sze w y d a w n ictw a ) i cz ło n k ó w z w y b o ru ; Z arząd G łów n y — p ro w a d zą cy sp ra w y b ieżące organ w y k o n a w cz y sk ła d a ją cy się z p rezyd iu m w łasn eg o (prezes Stefan K rzy w osze w sk i z m iesięczn ik a P Z W D z i Cz „P ra s a ” ), p rezyd iu m R a d y N aczelnej oraz człon k ów ; K o m is ja R ew izy jn a ; Sąd Z w ią zk u oraz k om itety rob ocze : Prasy C odzienn ej S tołeczn ej, P rasy C odzien n ej P r o w in c jo n a ln e j (oba k om itety posiadały k om isje: red a k cy jn ą , k olp orta żow ą , ogłoszen iow ą, ra d iow ą , p a p iern iczą i drukarską) oraz P rasy P erio d y czn e j (w 1939 r. w stadium orga n iza cji b y ły se k cje: prasy te c h ­ n iczn ej, prasy o g ó ln e j, prasy g osp od a rczej, prasy lek a rsk iej, prasy o rg a n iz a cji p ra ­ c o w n ik ó w u m y słow ych ). T ak rozb u d ow a n a struktura w ew n ętrzn a za pew n ia ła a k ty w ­ n y u dział w p racach Z w ią zk u k ażdego n iem al człon ka, ch o ć oczy w iście głos d e c y ­ d u ją cy, fa k ty czn ie i form a ln ie, m iały w y d a w n ictw a n a jw ięk sze i n ajp iln iejsze f i ­ nan sow o. T ech n iczn ą stroną p ra cy P Z W D z i Cz za jm o w a ło się p ra cu ją ce ciągle i p osia d a ją ce stały lok a l B iuro Z w ią zk u (d y rek tor Stan isław K au zik) złożon e z eta­ tow eg o fa c h o w e g o person elu u rzęd n iczeg o1.

W m a ju 1939 r. do P Z W D z i Cz należało 161 w y d a w n ic tw p ra sow y ch . W y d a ­ w a ły on e 294 czasopism a polsk ie (w tym 90 dzienn ik ów ), 2 r o sy jsk ie (dzienniki) oraz 11 ż y d ow sk ich (w tym 9 dzien n ik ów )2. S ta n ow iło to szacu n k ow o o k o ło 12i0/o g lo b a l­ n ej liczb y ty tu łó w p ra s o w y ch u k a zu ją cy ch się w ów cza s w P olsce8. Z a u w a ży ć n a le­

1 O góln y p rzegląd d ziałalności P Z W D z i Cz, d ok ła d n y skład w ład z i w ykaz czło n k ó w Z w ią zk u w ra z z obszern y m i in fo rm a cja m i o zrzeszon ych w y d a w n ictw a ch (dane z dru giej p o ło w y 1938 r.) p o d a je o p ra cow a n y przez P Z W D z i Cz In fo rm a to r

p ra so w y 1938— 1939, W a rszaw a 1938. S z czeg ó łow e in fo rm a c je o d ziałalności b ieżącej,

m . in. sp ra w ozd an ia z zebrań i czyn n ości w ładz Z w iązk u , zob. m iesięczn ik P Z W D z i Cz „P ra s a ” , R. 1: 1930— R. 10: 1939.

2 W edłu g listy o b ecn ości na X o g ó ln y m zeb ra n iu c z ło n k ó w P olsk ieg o Z w iązk u W y d a w c ó w D zien n ik ów 'i C zasopism 25 m a ja 1939 r., A rch iw u m A k t N ow ych w W arszaw ie (A A N ), zesp. 64/1 P Z W D z i Cz, O góln e Z eb ra n ie C złon k ów — P r o to ­ k oły , sygn. 1/29.

3 O statnim ro k iem w dw u d ziestoleciu m ię d zy w ojen n y m , dla k tórego m ożna p o ­ dać w m iarę dokładn ą liczb ę ty tu łó w p ra sow y ch w P o lsce (na 31 X II), jest 1937 r. — 2547 ty tu łó w ; zob. M. C z a r n o w s k a , I lo ś cio w y r o z w ó j p o ls k ie g o ru ch u w yd a w n i­

ży, że Z w iązek , zrzesza ją c w szy stk ie n ajw ięk sze polsk ie w y d a w n ic tw a prasow e, w ie le zn aczące p od w zględ em p olity czn y m i ek on om iczn ym , b y ł orga n izacją r e p re ­ zentatyw ną, z k tórą liczy ły się za rów n o w ładze pa ń stw ow e, ja k i k o ła g ospoda rcze zw iązan e z ry n k ie m w yd a w n iczy m , oraz zw iązk i dziennikarskie.

W y d aw riictw a zrzeszon e w P Z W D z i Cz p od zielon e b y ły na 15 klas w zależności od w y sok ości stałej sk ładki, p ła co n e j c o m iesią c przez każde w yd a w n ictw o, na rzecz Z w iązk u . P od staw ą za k w a lifik ow a n ia do o d p o w ie d n ie j klasy b y ł stan zatrudnienia w w y d a w n ictw ie w styczn iu danego roku . W edłu g w y ty czn y ch w ład z zw ią z k ow y ch liczb a p r a c o w n ik ó w p r z y ję ta ja k o p od sta w a dla określen ia w y s o k o ści sk ładk i c z ło n ­ k o w sk ie j o b e jm o w a ła stały ch p r a c o w n ik ó w r e d a k cy jn y ch , a d m in istra cy jn y ch i r o ­ b otn ik ów , za tru dn ion ych w danym p rzed sięb iorstw ie p ra sow y m w zw iązk u z w y ­ daw aniem dziennika lub czasopism a. D o stałych p r a c o w n ik ó w r e d a k c y jn y ch w y ­ d a w n ictw a p ow in n y b y ły za liczać także p r a c o w n ik ó w n ieeta tow ych , p o b ie ra ją cy ch w yn a g rod zen ie u zależnion e od w y k o n a n y ch prac, lecz p osia d a ją cy ch p rzy tym z a ­

g w a ra n tow a n e m in im u m za rob k ów ; do p r a c o w n ik ó w ad m in istra cy jn y ch — rów n ież rozn o sicieli gazet, p o b ie ra ją cy ch stałe p en sje od w y d a w n ictw a ; do r o b o tn ik ó w — za­

ró w n o p ra cu ją cy ch w a d m in istra cji, ja k i w drukarni, w zw iązk u z w yd a w n ictw em p eriod y czn y m , je ż e li p rzed sięb iorstw o p osia d a ło w łasną drukarn ię. Z a spraw dzian stanu zatrudn ien ia p rzy ję to liczb ę p r a c o w n ik ó w zg łoszon y ch przez w y d a w n ictw o w U b ezpieczaln i S p ołeczn ej oraz d e k la ra cję tego p rzed siębiorstw a o 'liczbie p r a c o w ­ n ik ó w nie p o b ie ra ją cy ch stałej p e n sji, ale m a ją cy ch zagw aran tow an e m in im u m z a ­ ro b k ó w 4.

W y d a w n ictw a człon k o w sk ie P Z W D z i Cz dzieliły się w ed łu g w y sok ości składek m iesięczn ych na k la sy n astępu jące: klasa 1 — w y d a w n ictw a za tru d n ia jące 1— 5 p r a ­

c o w n ik ó w , składka 12 zł; kla sa 2 — 5— 10 p ra co w n ik ó w , sk ładk a 24 zł; k la sa 3 — 10— 15 p ra cow n ik ów , sk ładka 36 zł; klasa 4 — 15— 20 p ra cow n ik ów , sk ładka 48 zł; klasa 5 — 20— 25 p ra cow n ik ów , sk ładk a 60 zł; klasa 6 — 25— 30 p ra cow n ik ów , składka 72 zł; klasa 7 — 30— 35 p ra co w n ik ó w , sk ładk a 84 zł; kla sa 8 — 35—40 p r a ­ cow n ik ów , sk ładk a 96 zł; klasa 9 — 40— 45 p ra co w n ik ów , składk a 108 zł; klasa 10 — 45— 50 p ra co w n ik ó w , składka 120 zł; klasa 11 — 50— 60 p ra cow n ik ów , składka 132 zł; klasa 12 — 60— 70 p ra co w n ik ó w , sk ładk a 144 zł; k la sa 13 — 70— 80 p ra co w n ik ó w , sk ła d k a 156 zł; k la sa 14 — 80— 100 p ra co w n ik ó w , sk ładka 168 zł; k'lasa 15 — pon ad

100 p ra cow n ik ów , składka 180 zł.

P rzed staw ion y p od zia ł czło n k ó w P Z W D z i Cz na 15 klas w sp osób istotn y w p ły ­ w a ł na stosunki w ew n ętrzn e i działalność Z w iązk u . Otóż w zależn ości od k lasy, do k tóre j dane w y d a w n ic tw o zaliczono, rozp orząd za ło on o od p o w ied n ią ilością g ło só w (od 1 d o 15) n a O g óln y m Z eb ra n iu C złon k ów . P roce d u ra taka czyn iła w y d a w n ic tw a w ięk sze u p rzy w ilejo w a n y m i, sta w ia ją c jed n o cześn ie m n iejsze w y d a w n ic tw a w p o ­ z y c ji u zależn ia ją cej je od siln iejszych p a rtn e ró w z w ią z k o w y ch i p o z b a w ia ją c e j je m o ż liw o ści re a ln e go w p ły w u na d e c y z je in sta n cji Z w iązk u . W y d a w n ictw a n a jw ię k ­ sze, należące do kla sy 15, m iały jeszcze d od a tk ow e u p ra w n ien ie zw ią z k o w e — na m o cy statutu za gw aran tow an e m ia ły stałe m ie jsc a w R a dzie N a czeln ej P Z W D z i Cz. P od a n y w y że j p ro ce n t (w stosunku do ty tu łó w w 1939 r.) ob licz o n o szacu n k ow o p rzy założen iu, że w latach 1938— 1939 n astęp ow ał w P olsce stały w zrost ilo ś cio w y ty tu łó w p ra sow y ch , ch a ra k tery zu ją cy się szyb k im tem pem . P or. tak że A . P a c z ­ k o w s k i , P rasa D ru g iej R z e c z y p o s p o lite j 1918— 1939. Z a ry s h istorii p ra sy p o ls k ie j

(M a teria ły do d y sk u sji na p raw ach r ęk op isu ), Cz. 9, W a rszaw a 1972, s. 432.

4 W edłu g ob ja śn ien ia na ta beli klas sk ładek m iesięczn ych P Z W D z i Cz., A A N , zesp. 64/1 P Z W D z i Cz, O rgan izacja, sygn. 1/76, t. 1.

O ne to w łaśn ie sta n ow iły gru pę absolutnie d e cy d u ją cą w Z w ią zk u i w yty cza ją cą k ieru n k i jeg o działalności. W latach 1938— 1939 na p o d sta w ie zaliczenia do kla sy 15 tabeli składek m ie js c a stałe w R adzie N aczelnej P Z W D z i Cz m ia ło 14 w y d a w ­ n ictw — z w arsza w sk ich : „D o m P rasy S .A .” (3 dzienn ik i i 2 czasopism a) oraz d zien ­ n iki: „G azeta P olsk a” , „K u rie r P ora n n y ” , „K u rie r W a rszaw sk i” , „P olsk a Z b r o jn a ”

i „W ieczór W a rszaw sk i” ; z w o je w ó d z tw a w arsza w sk ieg o: „R y ce rz N ie p o k a la n ej” (N iep oka la n ów k oło S och aczew a, 1 dzien n ik i 2 czasopism a); z łód zk ich : „R e p u b li­ k a ” (3 dzienn ik i i 3 czasopism a); z k ra k o w sk ich : „Ilu strow a n y K u rier C od zien n y ” (2 dzienniki i 5 czasopism ); z p ozn ań sk ich : „K u rie r P ozn ań sk i” (1 dzienn ik 'i 5 cza ­ sopism ) oraz „D ru k arn ia i K sięgarn ia św . W o jcie c h a ” (Y czasopism ); z k a tow ick ich : „Ś lą sk ie Z a k ła d y G ra ficzn e i W y d a w n icze »P olo n ia « S .A .” (3 dzienniki) oraz d zien ­ nik „P olsk a Z a ch o d n ia ” ; z b y d g osk ich : „D zien n ik B y d g osk i” 5. W p ra k ty ce P Z W D z i Cz b y ł w ię c orga n iza cją służącą o b r o n ie in teresów ek o n o m iczn y ch n ajw ięk szych w y d a w n ic tw człon k ow sk ich , działa jącą w w ielu w yp a d k a ch m etodam i ty p o w y m i dla p o w o ły w a n y ch w p o d o b n y ch celach k a rtelow y ch zrzeszeń p rzed sięb iorstw k a p ita li­ styczn ych.

W k w ietn iu 1939 r., przed X O g óln y m Z eb ra n iem C złon k ów P Z W D z i Cz, B iuro Z w ią zk u rozesła ło do zrzeszon ych w y d a w n ic tw an k ietę orga n izacyjn ą . Ce'lem an k ie­ ty b y ła a k tu a liza cja d a n y ch o w y d a w n ictw a ch człon k ow sk ich . O d p ow ied zi p o s zcze ­ g óln y ch ad resatów na tę ankietę zn a jd u ją się w śró d m a teria łów zespołu P Z W D z i Cz w A rch iw u m A k t N ow y ch w W arszaw ie6. C zy p od o b n e ba dan ia an k ietow e b y ły orga n izow a n e przez B iu ro Z w ią zk u przed 1939 r., nie u dało się stw ierd zić.

D atow ana na dzień 22 IV 1939 r. an kieta składała się z pism a p rzew od n ieg o B iura Z w ią zk u (ża dn ego egzem pla rza pism a a u torow i n ie u dało się od n aleźć, p r a w ­ d o p od ob n ie za trzy m y w a ły je u siebie w y d a w n ic tw a -a d re s a c i an kiety) oraz 2 za­ łą czn ików . Z a łą czn ik p ierw szy za w iera ł n astęp u jące ru b ry k i: 1) ty tu ły czasopism danego w y d a w n ictw a , 2) n azw a i adres p rzed siębiorstw a lu b n azw isko i adres w y ­ da w cy, 3) n azw iska p rzed staw iciela w y d a w n ictw a na O góln e Z ebran ie C złon k ów Z w ią zk u i je g o zastępcy. R u b ry k i b y ły w y p ełn io n e przez B iu ro Z w ią zk u w edłu g stanu z m a ja 1938 r., w y d a w n ictw a p o tw ierd za ły zg od n ość tych danych , g d y żadne zm ian y w stosunku do 1938 r. nie zaistniały, a w w y p a d k u zm ian — n an osiły o d p o ­ w ied n ie in fo r m a c je w e w ła ś ciw y ch m iejscach . Z ałą czn ik dru gi stan ow iła odbitka p ow ie la czow a ta b e li klas sk ładek m iesięczn ych , na k tó re j w y d a w n ictw o m iało p o d ­ k reślić od p o w ied n ią dla siebie k lasę, w y s o k o ść sk ładk i i liczb ę p r a c o w n ik ó w w ed łu g

stanu na styczeń 1939 r. W y d a w n ictw a p rzesyła ły o d p ow ied zi w różn e j form ie , nie zaw sze ściśle stoisując Mę do zaleceń n a d a w cy ankiety. Z reg u ły nie n adsyła ły d ru ­ giego załączn ika, za m ieszcza ją c in fo r m a c je o liczb ie p r a c o w n ik ó w w sw y ch pism ach p rzew od n ich (n a jczęściej p isan ych na bla n k ieta ch firm o w y ch ), p rzy k tó ry ch z n a j­ d ow a ł się p ierw szy za łączn ik z o d p ow ied n im i ad n otacjam i. N iekiedy też w y sy ła ły tylk o p ierw szy za łączn ik (bez pism a p rzew od n iego), nanosząc nań także dane o za­ tru dnieniu 7.

6 W edłu g listy cz ło n k ó w R a d y N a czeln ej P Z W D z i Cz w okresie 1938— 1939, [w :]

In fo rm a tor P r a so w y 1938/1939, u zupełnienia, s. 36— 37. D ok ładn iejsze in fo rm a c je

o w y m ien ion y ch w y d a w n ictw a cfi> eob . tam że, s. (w ed łu g k o le jn o ś ci poda n ia w n i- nieszym tekście) 54 (pod „D o b r y W ie c z ó r -K u r ie r C zerw on y ” ), 65, 74, 76, 88, 93, 151, 89, 68— 69, 75, 123 (p o d „M ło d y P r zy ro d n ik ” ), 86, 87, 55.

6 A A N , zesp. 64/1 P Z W D z i Cz, O rgan izacja, sygn. 1/76, t. I.

7 Jak się w y d a je, B iu ro P Z W D z i Cz n ajw ięk szą w ag ę p r zy w ią zy w a ło do in fo r ­ m a cji o stanie zatrudn ien ia, słu żą cy ch do za k w a lifik o w a n ia w y d a w n ic tw a do danej

W spuściżnie PZWDz i Cz w Archiwum Akt Nowych znajdują się odpowiedzi na ankietę nadesłane przez 74 wydawnictwa zrzeszone; odpowiedzi od pozostałych 87 członków Związku autor nie odnalazł. Spośród wydawnictw, które udzieliły od­ powiedzi na ankietę, informacje, o liczbie pracowników podało 578. Ankieta organi­ zacyjna PZWDz i Cz z 22 IV 1939 r. jest więc najobszerniejszym znanym dotąd źródłem zwartym ilustrującym stan zatrudnienia w wydawnictwach prasowych Polski międzywojennej.

W publikowanych niżej materiałach ankiety uwzględnione zastały jedynie w y­ dawnictwa, które podały informacje o zatrudnieniu. Objętość materiału nadesła­ nego przez te wydawnictwa wynosi łącznie około 70 kart różnego formatu. W ydaw ­ nictwa wyszczególniono z zachowaniem porządku układu materiałów w teczce w Archiwum, tzn. w kolejności alfabetycznej tytułów czasopism. W przypadku, gdy dane wydawnictwo wydawało tylko jeden periodyk, przyjęto następujący układ elementów opisu: tytuł, miejsce wydawania, częstotliwość ukazywania się (stosując przyjęte skróty), rok założenia, nazwa wydawnictwa lub nazwisko wydawcy, na­ zwisko redaktora naczelnego (oznaczone gwiazdką, gdy wiadomość pochodzi z opra­ cowania informacyjnego łub bibliograficznego; nazwiska nie oznaczono·, gdy redak­ tor naczelny był wymieniony w „stopce” czasopisma), w nawiasie nazwiska przed­ stawiciela wydawnictwa na Ogólne Zebranie PZWDz i Cz i jego zastępcy, z poda­ niem, w miarę możności ustalenia, pełnionych przez nich funkcji w wydawnictwie, ogólna liczba pracowników wydawnictwa (w przypadku nadesłania danych szczegó­ łowych o zatrudnieniu według grup pracowników i według działów wydawnic­ twa — informacje te podano w nawiasie, po liczbie ogólnej), data wysłania odpo­ wiedzi przez wydawnictwo (odpowiedzi n.ie datowane oznaczono symbolem „br.d.” umieszczonym w nawiasie). Nieco odmienny układ zastosowano przy wydawnic­ twach wydających więcej niż jeden tytuł. Przyjęto tu następującą kolejność: tytuły klasy wysokości składek. Z punktu widzenia gospodarki finansowej PZW Dz i Cz aktualna orientacja w tych sprawach była o tyle ważna, że w budżecie Związku składki stanowiły jedną z głównych pozycji po stronie dochodów, np. w 1937 r. do­ chody wykazane PZW D z i Cz z tytułu składek miesięcznych wyniosły około 51 000 zł, co stanowiło około 25·°/ο ogólnej sumy dochodów. Szczegółowe zestawienie dochodów Związku na 1937 r. zob. S praw ozd anie o rg a n iza cy jn e i fin a n so w e na I X O góln e Z e ­

bran ie C złon k ów P Z W D z i C z w dniu 24 m a ja 1938 r., s. 30, Zestawienie prelimina­

rza dochodów i wydatków na 1937 rok. A A N , zesp. 64/1 PZW Dz i Cz, Zarząd Głów­ ny, Prezydium.. I X Ogólne Zebranie Członków, sygn. 1/28, t. 1.

8 Danych o zatrudnieniu nie podały: „ABC. Nowiny Codzienne” (Warszawa), „Autobus” (Warszawa), „Czasopismo Księgowych w Polsce” (Warszawa), „Dom i Szkoła Powszechna, d. Rodzina i Dziecko” (Warszawa), „Dziennik Bydgoski” (Byd­ goszcz), „Dziennik Kresowy” (Grodno), „Gazeta Polska” (Warszawa), „Gazeta Stra­ żacka” (Warszawa), „Głos Leszczyński” (Leszno Wlkp.), „Głos Narodowy” (Wilno), „Łowiec Polski’’ (Warszawa), „Posłaniec Serca Jezusowego” i in. pisma wydawnictwa „Apostolstwo Modlitwy” (Kraków), „Przegląd Graficzny, Wydawniczy i Papierniczy” (Poznań), „Reklama” (Warszawa), „Robotnik” wraz z mutacjami terenowymi i in. organy „Zespołu Czasopism Polskiej Partii Socjalistycznej” (Warszawa), „Rycerz Niepokalanej” i in. wydawnictwa Milicji Niepokalanej w Polsce (Niepokalanów koło Sochaczewa), „Wiadomości Turystyczne” (Warszawa). W przypadku „Dziennika Bydgoskiego”, „Gazety Polskiej” oraz. „Rycerza Niepokalanej” stwierdzić można, że każde z tych wydawnictw zatrudniać musiało ponad 100 pracowników, ponieważ należały one do grupy członków stałych Rady Naczelnej PZWDz i Cz.

czasopism z zaznaczeniem przy każdym częstotliwości, roku założenia i redaktora naczelnego (w przypadku, gdy wydawnictwo miało redaktora naczelnego wspólnego dla wszystkich swych czasopism nazwisko jego umieszczono po nazwie miejscowo­ ści— siedziby), nazwa wydawnictwa lub nazwisko wydawcy, miejscowość— siedziba wydawnictwa, pozostałe elementy opisu 'jak przy wydawnictwach jednotytułowych. Podając informacje o zatrudnieniu, obok ogólnych danych liczbowych, w niektórych przypadkach zamieszczano cytaty z odpowiedzi wydawnictw, spełniające tam rolę objaśnień szczegółowych (miejsca, gdzie cytowane są odpowiedzi, ujęto w cudzy­ słów). Materiał opatrzony został przypisami objaśniającymi.

1. „Antena” . Warszawa. Tyg. 1927. S-ka Wydawnicza „R a” z o. o. Jan Piotrowski. (Wanda Filipowiczowa, Stanisław Serwin — dyrektor wydawnictwa). Prac.: 17. 29 IV 1939.

2. „A rs Medici” . Polskie W ydawnictwo Lekarskie. Właśc. B-cia Lew — W ydawnictwo Miesięcznika „Klinika Współczesna” . Warszawa. 1933. Redaguje zespół9. (Józef Lew — współwłaściciel i dyr. Wydawnictwa,

Szoel Lew — współwłaściciel wydawnictwa). Prac.: 4. 25 IV 1939.

3. „Bluszcz” . Tyg. 1865. Stefania Podhorska-Okołów. „Kobieta w Świecie i w Domu” . Dwutyg. 1925. Maria Dobrowolska. „Dziecko i Mat­ ka” . Dwutyg. 1926. Wanda Borudzka*. „Ja to Zrobię” . Dwutyg. 1933. He­ lena Gawrońska. Praktyczna Pani — Dobra Obywatelka” . Tyg. 1935. Anto­ nina Dembińska. W yd.: Towarzystwo W ydawnicze „Bluszcz” , Sp. z o. o.10 Warszawa. (Marian Artem ski— dyr. wydawnictwa). Prac.: 71. 24 IV 1939.

4. „Czytanki Różańcowe” . Mies. 1931. „Czytanki Różańcowe dla Dzie­ ci” . Mies. 1931. „Przegląd Różańcowy” . Dwumies. 1932. Wyd.: Instytut Różańcowy. Toruń. Ks. Franciszek Nowakowski — jednocześnie red. nacz. i przedstawiciel na Ogólne Zebranie Członków PZW Dz i Cz — dyr. w y ­ dawnictwa. Prac.: 4. 25 IV 1939.

5. „Dziennik Kujawski” Dzień. 1893. Stefan Przybylski. „Kujawiak” . 3 x tyg. 1937. Zygmunt Gałkowski. Wyd.: Drukarnia Kujawska, S. A. Inowrocław. (Kazimierz Ziętowski — dyr. wydawnictwa). Prac.: 9— 10

.

6. „Dziennik Polski” . Lwów. Dzień. 1935. Małopolskie W ydawnictwo we Lwowie, Sp. z o .o . (Stanisław Starzewski*— jednocześnie dyr. w y­

dawnictwa. S. Starzewski, Mieczysław Piszczkowski — członek redakcji). Prac.: 34. 4 V 1939.

7. „Gaz, Woda i Technika Sanitarna” (d. „Przegląd Gazowniczy” ). Kraków. Mies. 1921. Polskie Zrzeszenie Gazowników, W odociągowców

s Zespół Redakcyjny „Kliniki Współczesnej” : prof. prof. Malanowski, Pieńkow­ ski, Straszyński, Walter, doc. doc. Beck, Rutkowski, Sterling, dr dr Fingerhut, Fle- derbaum, Karbowski, Mikułowski, Szour, Szpidbaum (In form ator P ra so w y 1938/1939, 6. 116).

i Techników Sanitarnych, Związek Gospodarzy Gazowni i Zakładów W o­ dociągowych w Państwie Polskim, Polski Komitet Techniki Sanitarnej i Higieny Miast. Jarosław Doliński. (J. Doliński, Józefa Czaplicka). Prac.: 3. 28 IV 1939.

8. „Gazeta Ludowa d. Gazeta Grudziądzka” , wyd. I (na Pomorze), II (na w oj. centralne, Małopolską i woj. wschodnie), III (na woj. poznańskie i śląskie), wyd. tańsze. 3 x tyg. (pismo posiadało także wydanie tygodnio­ we „Gazeta Grudziądzka — Tygodnik” ). 1894. Zdzisław Poszwiński*. „G oniec Nadwiślański” . Dzień. 1925. Antoni Sarzyński*. Wyd.: Towarzy­ stwo Prasowe „Oświata” Sp. z o. o.11 Poznań. (W ojciech Droździk — czł.

zarządu wydawnictwa, Marta Kulerska). Prac.: 9. (br. d.).

9. „Gazeta Rolnicza” . Warszawa. Tyg. 1861. „Gazeta Rolnicza” Sp. z o. o. Jan Lutosławski. (J. Lutosławski, Eugeniusz Kłoczawski). Prac.: 7.

24 IV 1939.

10. „G łos Pomorza” (d. „G łos Wąbrzeski” )” . Wąbrzeźno. 3 x tyg. 1920. W ydawnictwo „G łos Pomorza” , właśc. Bolesław Szczuka. Aleksander Ledwochowski* (B. Szczuka). Prac.: kl. 1 tabeli składek PZW Dz i Cz (1— 5 prac.), (br. d.),

11. „G oniec Częstochowski” . Częstochowa. Dzień. 1906. W ydawnictwo „G oniec Częstochowski” , Franciszek Wilkoszewski. F. Wilkoszewski (F. Wilkoszewski, Halina Łodzińska — dyr. wydawnictwa i czł. redakcji). Prac.: 15. 1 V 1939.

12. „G oniec Warszawski” . Warszawa. Dzień. 1935. W ydawnictwo „G o­ niec Warszawski” Sp. z o. o. Stanisław Majewski. (S. Majewski, Czesław Krassowski — dyr. wydawnictwa). Prac.: 63 (umysłowych: w redakcji 16, w administracji 30; fizycznych: w redakcji i administracji 17). 25 IV 1939.

13. „Ilustrowany Kurier Codzienny” . Dzień. 1910. „Tem po Dnia” . Dzień. 1933. „A s” . Tyg. 1935. „Na Szerokim Świecie” . Tyg. 1928.

„Raz-11 Do maja 1938 „Gazetę Grudziądzką” i Gońca Nadwiślańskiego” wydawały Zakłady Graficzne i Wydawnicze w Grudziądzu (założyciel i właściciel Wiktor K u - lerski); po śmierci W . Kulerskiego w 1935 r. Zakłady przeszły na własność jego syna, Witolda. Wydawnictwa Zakładów ideologicznie związane były z PSL-„Piast” , następnie SL. Wskutek trudności finansowych na przełomie 1937 i 1938 r. Zakłady znalazły się na granicy upadłości. Wówczas Witold Kulerski, nie chcąc dopuścić do wystawienia „Gazety Grudziądzkiej” na licytację (do zlicytowania i wykupienia w y­ dawnictwa dążyły koła sanacyjne, usiłujące przejąć pismo), 17 V 1938 przekazał prawo własności Zarządowi Wojewódzkiemu SL w Poznaniu, który dla kierowania „Gazetą” i „Gońcem Nadwiślańskim” utworzył spółdzielnię Towarzystwo Prasowe „Oświata” . W . Kulerskiemu powierzono funkcję dyrektora administracyjnego Towa­ rzystwa. Jednocześnie oba pisma przeniesiono do Poznania oraz zmieniono tytuł „Gazety Grudziądzkiej” na „Gazeta Ludowa d. Gazeta Grudziądzka” (w listopadzie 1938). Por. A. P a c z k o w s k i , Prasa polityczna ruchu lu dow ego (1918—1939), W ar­ szawa 1970, s. 341— 343.

Dwa-Trzy” . Tyg. 1930. „W róble na Dachu” . Tyg. 1929. Wyd.: Koncern W ydawniczy „Ilustrowany Kurier Codzienny” , Marian Dąbrowski i S-ka12. Kraków— Warszawa. M. Dąbrowski. (M. Dąbrowski, Henryk Paschalski — dyr. wydawnictwa). P.rac.: 73113. 28 IV 1939. (Por. poz. 49 „Św iato­ wid” ).

14. „Ilustrowany Kurier Pałucki” . 3 x tyg. 1927 oraz mutacje: na P o­ morze: „Ilustrowany Kurier Pomorski” . 3 x tyg. 1936 i Poznańskie: „Ilu ­ strowany Kurier Powszechny” . 3 x tyg. 1936. „M oja Przyjaciółka” . Dwu­ tyg. 1934. „M oje Powieści” . Tyg. 1933, „Orędownik Powiatu Znińskiego” . Tyg. 1888. Wyd.: Zakłady Wydawnicze Alfred Ksycki. Żnin. A. K sycki14. (A. Ksycki, Henryk Cyankiewicz — kier. działu ogłoszeń wydawnictwa). Prac.: 203«. 24 IV 1939.

15. „K urier Bałtycki” . Gdynia. Dzień. 1937. Spółka Wydawnicza z o. o. Henryk Tetzlaff* — jednocześnie dyr. wydawnictwa i kier. działu kul­ turalnego redakcji. (Józef Dobrostański — kier. działu krajowego reda­ kcji). Prac.: 19. 5 V 1939.

16. „K urier Łódzki” . Dzień. 1898. Czesław Gumkowski. (dodatki sa­ moistne w 1939 r.: m łodzieżowy „M ały Kurier” , „K urier Film owy” ,

12 Do 1937 r. formalnym i faktycznym jedynym właścicielem koncernu „Ilustro­ wany Kurier Codzienny” był Marian Dąbrowski. W kwietniu 1937 r. forma wła­ sności koncernu została oficjalnie przekształcona w spółkę złożoną z M. Dąbrow­ skiego, jego żony Michaliny Dąbrowskiej i Henryka Paschalskiego. Kapitał zakła­ dowy spółki wynosił 180 000 zł, składały się nań trzy równe udziały współwłaścicieli po 60 000 zł. Wysokość kapitału zakładowego spółki dalece odbiegały od faktycznej, znacznie wyższej wartości koncernu „IK C ”, utworzenie spółki było więc manewrem mającym na c elu częściowe zmniejszenie opodatkowania przedsiębiorstwa na rzecz Skarbu Państwa. Mimo ustanowienia w spółce równości udziałów Marian Dąbrow­ ski zachował nadal pozycję głównego właściciela i zwierzchnika koncernu, co zo­ stało wyraźnie określona w statucie spółki. Por. J. P e l c z a r s k i , N ie k tó r e fa k ty

z h istorii K o n ce r n u „Ilu s tr o w a n y K u rie r C od zien n y” , „Prasa Współczesna i Dawna” ,

1958, nr 2, s. 130— 170; E. R u d z i ń s k i , In fo r m a c y jn e a g en cje p r a so w e w P o ls ce

1926— 1939, Warszawa 1970, s. 92— 93.

13 Prawdopodobnie jest to tylko stan zatrudnienia w dzienniku „Ilustrowany Kurier Codzienny” i drukarni koncernu, bez uwzględnienia redakcji i administracji pozostałych wydawnictw „IK C ”. W grudniu 1935 r. np. cały koncern liczył około 1400 pracowników, a w 1936 r. sam tylko dziennik „Ilustrowany Kurier Codzienny” zatrudniał około 300 pracowników umysłowych i około 500 fizycznych (wraz z dru­ karnią). Por. A. P a c z k o w s k i , Prasa D ru g ie j R z ec z y p o s p o litej 1918— 1939, s. 178. 14 Z wyjątkiem „Mojej Przyjaciółki” redagowanej wówczas przez żonę Alfreda Ksyckiego, Annę Ksycką.

is Wydawnictwo, mimo iż zatrudniało ponad 100 pracowników i z tej racji winno być zaliczane do klasy 15 tabeli skłsdek PZW Dz i Cz, w latach 1938— 1939 nie zajmowało należnego mu z tego tytułu stałego miejsca w Radzie Naczelnej Związku, wchodząc do Rady jedynie jako członek z wyboru. Zob. In fo rm a to r p ra ­

„Łódź w Ilustracji” 16). „E cho” Dzień, (wydanie popołudniowe „Kuriera Łódzkiego” ). 1924. Franciszek Probst. „Echo Polskie” . Dzień, (wydanie „Echa” dla Warszawy). 1931. Roman Furmański. Wydawnictwa Jana Sty- pułkowskiego. Łódź. (J. Stypułkowski, Władysław Stypułkowski — kier. drukarni i kolportażu). Prac.: 13517. 2 V 1939.

17. „K urier Polski” . Warszawa. Dzień. 1897. W ydawnictwo „Kurier Polski” S. A. Zygmunt Łempicki. (Jan Iwasiewicz, Henryk Wołowski). Prac.: 79. 28 IV 1939.

18. „K urier Poranny” . Warszawa. Dzień. 1877. Stołeczna Spółka W y­ dawnicza Sp. z o.o. Ryszard Piestrzyński. (Mieczysław Orłowski — dyr. wydawnictwa, Roman Pytlasiński — kier. d/s kolportażu i prenumeraty, Antoni Śliwiński — kier. d/s ogłoszeniowych). Prac.: kl. 15 tabeli składek PZW D Z i Cz (ponad 100 prac.). 24 IV 1939.

19. „K urier Warszawski” . Warszawa. Dzień. (2 wydania: poranne i wieczorne). 1821. Spółka Firmowa „K urier Warszawski” 18. Ferdynand Hoesick i Konrad Olchowicz jr. (Feliks Mrozowski — administrator na­ czelny wydawnictwa, K. Olchowicz jr., Tadeusz Olchowicz — II wicedyr. wydawnictwa). Prac.: 320. 25 IV 1939.

20. „K urier Wileński” . Wilno. Dzień. 1924. „K urier Wileński” Sp. z o.o. Józef Święcicki*. (J. Święcicki, Marian Pruba — dyr. wydawnic­ twa). Prac.: wg danych wydawnictwa — kl. 1 tabeli składek PZWDz i Cz (1-5 prac.)19. 24 IV 1939.

21. „Lech— Gazeta Gnieźnieńska” . Gniezno. Dzień. 1901. Drukarnia 18 Dane szczegółowe o dodatkach do „Kuriera Łódzkiego” zob. W . K a s z u b i ­ li a, B ib liogra fia p ra sy łó d zk iej 1863— 1944, Warszawa 1967, poz. 451, 355, 447.

17 Sytuacja była tu podobna jak w przypadku Zakładów Wydawniczych A. Ksyckiego. Wydawnictwa Jana Stypułkowskiego, mimo iż z racji zatrudniania ponad 100 pracowników zaliczały się do klasy 15 tabeli składek Związku, nie zaj­ mowały stałego miejsca w Radzie Naczelnej. Por. przypis 15 niniejszej pracy.

18 Na własność Spółki Firmowej „Kurier Warszawski” przeszedł dziennik w la­ tach 1923— 1924, po śmierci poprzednich właścicieli pisma — Hortensji Loewentalo- wej i Konrada Olchowicza-seniora. W skład spółki wchodzili przedstawiciele spo­ krewnionych z nimi rodzin Gubrynowiczów, Hoesicków, Mrozowskich, Mińskich, Olchowiczów i Sobańskich. Pełny skład Spółki Firmowej i Zarządu Wydawnictwa zob. In fo rm a tor p ra so w y 1938/1939, s. 76.

10 Według In fo rm a to ra p ra so w eg o 1938/1939, s. 79, „Kurier Wileński” zatrudniał co najmniej 8 pracowników. In fo rm a to r, publikujący dane na podstawie wiadomo­ ści otrzymanych od właściwych wydawnictw, wymienia przy „Kurierze” 4 pracow­ ników umysłowych i redakcyjnych i 4 administracyjnych; dodać do tego należy nie wymienionych w In fo rm a to rz e pracowników czterech oddziałów terenowych pisma, pomocniczy personel biurowy i pracowników fizycznych (woźni, gońcy dtp.). Jednak odpowiadając na ankietę wydawnictwo zwróciło się do Zarządu Głównego PZWDz ■i Cz z „o pozostawienie [...] ze względu na sytuację finansową w dotychczasowej grupie składkowej ze składką zł 6 miesięcznie” , co stanowiło 50,0/o zniżki od składki klasy 1 tabeli składek PZW Dz i Cz (1— 5 pracowników).

„L ech ” S. A. Stanisław Niklejewski *. (Edward Peters, Zbigniew K ule­ sza — dyrektorzy wydawnictwa). Prac.: 18 (tylko „przy wydawnictwie pisma” ). 25 IV 1939.

22. „Mathesis Polska” . Warszawa. Mies. 1926. W ydawnictwo „M athe- sis Polska” , właśc. Stanisław Warhaftman — jednocześnie red. nacz. i dyr. pisma. (S. Warhaftman, Walentyna Warhaftmanowa — sekr. red., współwłaśc. i kier. administracyjny wydawnictwa). Prac.: 4 (br. d.).

23. „M edycyna” . Warszawa. Dwutyg. 1927. Józef W. Grott z ramienia Warszawskiego Towarzystwa Lekarskiego. Ludwik Dydyński i Henryk Gromadzki. (J. W. Grott, H. Gromadzki). Prac.: kl. 1 tabeli składek PZW Dz i Cz (1-5 prac.), (br. d.).

24. „M łody Polak” . Dwutyg. 1925. Maria Niklewiczowa. „Dzwonki” . Dwutyg. 1937. M. Niklewiczowa. „Nauczyciel Polski” . Dwutyg. 1919. K o­ mitet Red. pod przewodnictwem Kazimierza Próchnika *. „Kwartalnik Pedagogiczny” . Kwart. 1929. Komitet Red. pod przewodnictwem Z y ­ gmunta Ziembińskiego. „Szkoła” . Mies. 1870. Komitet Red. pod przewod­ nictwem Michała Sicińskiego. Wyd.: Stowarzyszenie Chrzęścijańsko-Na- rodowego Nauczycielstwa Szkół Powszechnych. Warszawa. (Stanisław Bańkowski, Antonina Tyszkowska — czł. Komitetów Red. wydawnictw), Prac.: 4 (2 redakcyjnych, 2 administracyjnych), 28 IV 1939.

25. „D er Moment” . Dzień. 1910. S. H. Pryłucki. „Warszawer Radio” . Dzień, (wydanie popołudniowe „Der Moment” ). 1924. S. H. Pryłucki. „Sport Cajtung” . Tyg. 1931. I. Bozensztejn. Wyd.: upadłość firm y „Na­ sza Prasa” , Spółdzielnia z odp. udziałami. Warszawa. (Markus Kahan — adwokat, syndyk masy upadłości wydawnictwa, Adam Swisłocki — pre­ zes wydawnictwa). Prac.: 12120 (um ysłowych 59 — w redakcji: 34, w ad­ ministracji: 24, w drukarni: 1; fizycznych 62 — w drukarni: 40, w admi­ nistracji: 1, w ekspedycji: 7, woźnych i gońców: 10, roznosicieli: 4). 27 IV

1939.

26. „Na Tropie” . Dwutyg. 1928. Maria Kapiszewska. „Brzask” . Mies. 1937. H. Kempisty. „Harcerstwo” . Kwart. 1934. M. Wierzbiański. „Skrzy­ dła” . Mies. 1930. Marta Dobrzyńska. „W Kręgu W odzów” . Mies. 1933. Komitet Red. pod kier. Władysława Szczygła. W yd.: Harcerskie Biuro W ydawnicze „Na Tropie” Sp. z o.o. Warszawa. (M. Kapiszewska). Prac.:

5 (tylko „zatrudnieni wyłącznie przy wydawaniu czasopism” ). 24 IV 1939. 27. „Obrona Ludu” . Toruń. 3 X tyg. 1926. Drukarnia Robotnicza Sp.

z o.o. Karol Popiel. (Antoni Antczak — dyr. wydawnictwa). Prac.: 10

(tylko „zatrudnieni wyłącznie przy wydawaniu czasopisma” ). 24 IV 1939. 20 Wydawnictwo, zaliczające się do klasy 15 tabeli składek PZWDz i Cz, nie tylko nie zajmowało stałego miejsca w Radzie Naczelnej Związku, ale również nie było reprezentowane w żadnych władzach związkowych. Por. In form ator p ra sow y

28. „Orędownik Ostrowski” . 3 X tyg. 1851. „Posłaniec Niedzielny” . Tyg. 1927. Wyd.: Drukarnia i W ydawnictwo „Orędownika Ostrowskiego” , Józef Dwornik, właśc. Wacław Suszycki. Ostrów Wlkp. (W. Suszycki). Prac.: 5. 28 IV 1939.

29. „O rlę” . Warszawa. Dwutyg. 1925. Zjednoczenie Polskiej Młodzie­ ży Pracującej „O rlę” . Stanisław Skwara. (Stanisław Dąbrowski — prez. Zarz. Gł. ZPMP „O rlę” , Tadeusz Lechowicz — sekr. Zarz. Gł. ZPMP „O rlę” ). Prac.: 2 (br. d.).

30. „Oświata Polska” . Warszawa. Dwumies. 1924. Zjednoczenie P ol­ skich Towarzystw Oświatowych. Józef Stemler. (J. Stemler). Prac.: pismo „nie posiada pracowników płatnych, jest prowadzone siłami bezintere­ sownymi” . (br. d.).

31. „Pielgrzym ” . Pelplin. 3 X tyg. 1869. „Dziennik Starogardzki” . Starogard Gd. Dzień. 1919. „Goniec Pomorski” . Tczew. Dzień. 1919. Wyd.: Drukarnia i Księgarnia Sp. z o.o. W ydawnictwo „Pielgrzym ” . Pelplin. Ks. Jerzy Chudziński (Jan Antkiewicz — dyr. wydawnictwa, ks. J. Chu­ dziński). Prac.: 9 (w redakcji: 4, w administracji: 3, w ekspedycji: 2)21. 27 IV 1939.

32. „P olacy Zagranicą” . Mies. 1930. „Polska” . Tyg. 1935. Wyd.: Biuro Prasowe Światowego Związku Polaków z Zagranicy22. Warszawa. W ła­ dysław Oszelda. (Jerzy Grabowski — szef Biura Prasowego SZP z Z, W. Oszelda). Prac.: 10 (tylko w Biurze Prasowym). 26 IV 1939.

33. „Polska Zachodnia” . Katowice. Dzień. 1926. „Polska Zachodnia”

21 Dane zaniżone; nie uwzględniają pracowników drukarni wydawnictwa za­ trudnionych przy druku czasopisma. Co prawda, wydawnictwo „Pielgrzym” w odpo­ wiedzi na ankietę oświadczyło, iż „własnej drukarni nie posiada, lecz drukuje swe wydawnictwa w drukarni firmy »Drukarnia i Księgarnia Sp. z o.o.« w Pelplinie za opłatą obliczoną według objętości stron”, jednak w rzeczywistości „Pielgrzym” , „Dziennik Starogardzki” i „Goniec Pomorski” wraz z Drukarnią i Księgarnią w Pel­ plinie stanowiły jedno przedsiębiorstwo wydawnicze. Opłaty, o których mowa w cy­ towanym fragmencie pisma, były rachunkami wewnętrznymi przedsiębiorstwa. Wydaje się więc, że podając zaniżony stan zatrudnienia i opatrując te dane powyż­ szym oświadczeniem, wydawnictwo „Pielgrzyma” ze względów „oszczędnościowych” dążyło do zakwalifikowania przedsiębiorstwa do grupy niskich składek członkow­ skich (klasa 2, składka 24 zł.). Warto zaznaczyć, że stwierdzenia „Pielgrzyma” o stanie zatrudnienia i nieposiadaniu własnej drukarni wzbudziły wątpliwości w warszawskim Biurze PZWDz i Cz, gdzie odnośne fragmenty pisma, nadesłanego przez wydawnictwo w odpowiedzi na ankietę, opatrzono dużym znakiem zapytania.

22 Obok wymienionych czasopism Biuro Prasowe Światowego Związku Polaków z Zagranicy wydawało wówczas także biuletyny prasowe do użytku redakcyjnego: „Codzienny Biuletyn Prasowy dla Pism Polskich za Granicą”, „Tygodniowy Biule­ tyn Prasowy dla Pism Krajowych” , „Tygodniowy Biuletyn Gospodarczy” , „Dwuty­ godniowy Biuletyn Książki” oraz „Miesięczny Biuletyn Kobiecy »Nasza Praca«”.

Sp. Wydawnicza z o.o. Edward Rumun. (Jerzy Czoponowski — dyr. w y ­ dawnictwa, Marian Mayer). Prac.: 11923. 10 V 1939. ,

34. „Prasa Lekarska” . Mies. 1932. Jakub Węgierko, (dodatki samoist­ ne w 1939 r.: „Monografie Lekarskie dla lekarzy praktyków” , „Polskie Piśmiennictwo Lekarskie” ). „Prasa Prawnicza” . Mies. 1938. Adam D. Szczygielski. „Spraw y Podatkowe — Przegląd Skarbowy” . Mies. 1936. Rudolf Langrod. Wyd.: W ydawnictwo Lekarskie „Eskulap” Sp. z o.o. Warszawa. (Władysław Opatowski — dyr. wydawnictwa, Mieczysław Różogórski — kier. działu ogłoszeń). Prac.: 4 (br. d.).

35. „Prosto z Mostu” . Warszawa, Tyg. 1935. W ydawnictwo Tygodni­ ka Literacko-Artystycznego „Prosto z Mostu” . Stanisław Piasecki — jed­ nocześnie dyr. wydawnictwa. (S. Piasecki, Irena Piasecka — kier. admi­ nistracyjny). Prac.: 3. 1 V 1939.

36. „Przegląd Gospodarczy” . Warszawa. Dwutyg. 1920. Centralny Związek Polskiego Przemysłu, Handlu i Finansów. Edward Rose. (Rudolf Pastucha — red. działu gospodarczego, Mieczysław Gładkowski — kier. administracyjny). Prac.: 5. 25 IV 1939.

37. „Przegląd Katolicki” . . Tyg. 1863. Ks. Józef Zawidzki*. „Apostoł wśród Świata” . Kwart. 1928. Ks. Stanisław Czapla*. „K rólow a Apostołów” . Mies. 1908. Ks. Tomasz Mącier. „M ały Apostoł” . Mies. 1923. Br. Franci­ szek Chytry. „Posiew ” . Tyg. 1906. Ks. Tomasz Sobieraj. „Rodzina Polska” . Mies. 1927. Ks. J. Zawidzki*. Wyd.: Zgromadzenie Księży Pallotynów. Warszawa. (Ks. Franciszek Pauliński — dyr. wydawnictwa, ks. Albin Łu- kiewski). Prac.: kl. 1 tabeli składek PZW Dz i Cz (1-5 prac.), (br. d.).

38. „Przegląd K obiecy” . Warszawa. Mies. 1927. W ydawnictwo „P rze­ gląd K obiecy” , właśc. Jakub Pożarik. Henryk Tałłan-Tałłandziewicz. (J. Pożarik, H. Tałłan-Tałłandziewicz). Prac.: 4 (w redakcji — 2, w admini­ stracji — 2). 26 IV 1939.

39. „Przegląd Księgarski” . Warszawa. Dwutyg. 1910. Ignacy Rzepecki w imieniu Związku Księgarzy Polskich. Adam Szymański. (I. Rzepecki, Feliks Pieczątkowski — dyr. wydawnictwa). Prac.: 3. 30 IV 1939.

. 40. „Przegląd Organizacji” . Warszawa. Mies. 1926. Instytut Naukowej Organizacji i Kierowania. Władysław Baliński. (Wacław Milewski — dyr. Inst. Nauk. Organiz. i Kier., W. Baliński). Prac.: 2 zatrudnionych „całko­ wicie” , 2 w ykonujących „częściowo ;[...] czynności w administracji miesię­ cznika” . 24 IV 1939.

23 w oryginale odpowiedzi „Polski Zachodniej” stan zatrudnienia określono liczbą 19 pracowników. Jest to prawdopodobnie błąd przy wypełnianiu ankiety. Wydawnictwo posiadało stałe miejsce w Radzie Naczelnej PZWDz ,i Cz jako zali­ czające się do klasy 15 tabeli składek Związku, musiało włęc zatrudniać ponad 100 pracowników. Por. In form ator p ra sow y 1938/1939, uzupełnienia, s. 36. Opuszczo­ no tu chyba cyfrę 1, pisząc 19, zamiast 119; przypuszczenie to nasuwa się z tego względu, że jest to liczba najbliższa opisowi „Polski Zachodniej” , jaki przedstawia I. R e n i к (Od kaszty do pióra, Katowice 1967).

41. „Przegląd Powszechny” . Mies. 1884. Ks. Edward Kosibowicz. „S o - dalis Marianus” . Mies. 1902. Ks. Stanisław Wawryn. „M isje Katolickie” . Mies. 1882. Ks. Jan Piwiński. „W iara i Życie” . Mies. 1921. Ks. S. Wawryn. „M oderator” . Dwumies. 1929. Ks. Władysław Rejowicz. „M yśl Rekolekcyj­ na” . Kwart. 1937. Ks. Edmund Elter. Wydawnictwa Księży Jezuitów. Warszawa. (Ks. E. Kosibowicz — dyr. wydawnictwa, ks. Jan Urban — czł. redakcji „Przeglądu Powszechnego” ) Prac.: w odpowiedzi na ankietę w y­ dawnictwo zwróciło się do PZW Dz i Cz „o zaliczenie <[...] do kl. 1-szej i pozostawienie przy dotychczasowej składce miesięcznej, tj. zł 6. Wskutek dużego zadłużenia i małych obrotów byłoby nam trudno wywiązać się z naszych zobowiązań” 24. 25 IV 1939.

42. „Przem ysł Metalowy” . Warszawa. Dwutyg. 1922. Polski Związek Przem ysłowców Metalowych. Antoni Dunin — jednocześnie dyr. w ydaw ­ nictwa i przedstawiciel na Ogólne Zebranie Członków PZW Dz i Cz. Prac.: 3. 28 IV 1939.

43. „Przegląd Naftowy” . Lwów. Dwutyg. 1926. Krajowe Towarzystwo Naftowe. Stanisław Schaetzel. (S. Schaetzel, Tadeusz Mikulski). Prac.: kl.

1 tabeli składek PZW Dz i Cz (1-5 prac.). 28 IV 1939.

44. „Przewodnik Katolicki” . Tyg. 1895. Ks. Franciszek Forecki. „T ę­ cza” . Mies. 1927. Józef Kisielewski. „Nowa Biblioteka Kaznodziejska” . Mies. 1906. Ks. Jan Kiciński. „M łody Technik” . Mies. 1932. Leon Rudaw­ ski. „M łody Przyrodnik” . Mies. 1937. Helena Szafranówna. „Parametr” . Mies. 1930. Antoni M. Rusiecki. „Teologia Praktyczna” . Kwart. 1939. Ks. Kazimierz Kowalski. Wyd.: Drukarnia i Księgarnia św. W ojciecha Sp. z o. o. Poznań. (Szczepan Jeleński, Karol Szott — czł. dyrekcji wydawni­ ctwa). Prac.: 130 (w redakcji: 15, w administracji: 50, w drukarni: 65). (br. d.).

45. „Przyroda i Technika” . Lwów-Warszawa. Mies. 1922. „Książnica ■—Atlas” . Zjednoczone Zakłady Kartograficzne i W ydawnicze Towarzy­ stwa Nauczycielstwa Szkół Średnich i W yższych S. A. Anna d’Abancourt- Keczwarowa*. (Jan Piątek, Józef Wąsowicz — członkowie zarządu w y ­ dawnictwa). Prac.: 2 (w administracji). 2 V 1939.

46. „Republika” . Dzień. 1923. Adam Szenberg*. „Express Ilustrowany” . Dzień. 1923. Władysław Polak*. „Express W ieczorny Ilustrowany” . Dzień. 1923. W. Polak*. „Gazeta 5 Groszy dla Wszystkich” . Dzień. 1931. A. Szen­ berg*. „Panorana” , Tyg. 1933. Ignacy Winter*. „Karuzela” . Tyg. 1936. Ry^ szard Manugiewicz*. „W ędrow iec” . Tyg. 1937. Tadeusz Żeromski* „Co Tydzień Powieść” . Tyg. 1933. Edmund Bartoszek*. W ydawnictwo „R epu­

24 Inform ator p ra sow y 1938/1939 przy wydawnictwach Księży Jezuitów, za­ mieszczając tylko samych pracowników redakcyjnych, wymienia 6 osób. Czy w y­ dawnictwa zatrudniały ponadto jeszcze inny personel etatowy, nie udało się stwier­ dzić (Inform ator pra sow y 1938/1939, s. 122, 125, 127, 144, 155, 164).

blika” Sp. z o. o. Łódź Red. nacz. wydawnictw: Marian Nusbaum-Ołta- szewski. (M. Nusbaum-Ołtaszewski, W. Polak). Prac,: „ponad 100” . 24 IV 1939.

47. „R olnictw o” . Warszawa. Mies. 1928. Towarzystwo Oświaty Rol­ niczej — „Księgarnia Rolnicza” . Mieczysław Grabowski. (Władysław Sa­ wicki — dyr. wydawnictwa). Prac.: 3. 16 V 1939.

48. „Słow o Pomorskie” . Toruń. Dzień. 1921. Drukarnia Toruńska S. A. Stanisław Cieślak — jednocześnie dyr. wydawnictwa. (S. Cieślak, Mieczysław Sulecki — kier. administracyjny). Prac.: 34 (umysłowych: 20, fizycznych: 14). 24 IV 1939.

49. „Światowid” . Kraków. Tyg. 1922. „Światowid — Ilustrowany K u­ rier Tygodniowy” Sp. z o. o. Marian Dąbrowski. (M. Dąbrowski, Henryk Paschalski — dyr. wydawnictwa). Prac.: 14. 28 IV 193925.

50. „Technika Lotnicza” . Warszawa. Mies. 1933. Związek Polskich Inżynierów Lotniczych. Jan Tuszyński. (J. Tuszyński, Stanisław Piąt­ kowski). Prac.: 4. 28 IV 1939.

51. „Technika Samochodowa” . Warszawa. Mieś. 1933. Koło Inżynierów Samochodowych Stowarzyszenia Inżynierów Mechaników Polskich. K. Studziński. (Jerzy R. Werner, Bronisław Mrozowski). Prac.: 4. 5 V 1939.

52. „Tygodnik Ilustrowany” . Tyg. 1859. Wacław Czarski. „Naokoło Świata” . Mies. 1924. Bronisław Brenert — jednocześnie dyr. wydawni­ ctwa. Towarzystwo Prasowe „Droga” Sp. z o. o.26 Warszawa. (B. Brenert, Irmina Dzierżęcka). Prac.: 427. 9 V 1939.

53. „W ieczór Warszawski” . Warszawa. Dzień. 1928. Spółka W ydawni­ cza „Zjednoczenie” Sp. z o. o. Stanisław Strzetelski. (Bolesław Biega — dyr. wydawnictwa, S. Strzetelski). Prac.: 195. 19 V 1939.

26 „Światowid”, oficjalnie występujący jako samodzielne przedsiębiorstwo, w rzeczywistości należał do koncernu „Ilustrowany Kurier Codzienny”, będącego faktyczną własnością Mariana Dąbrowskiego. Formalnie „Światowid” działał jako spółka akcyjna, a Dąbrowski, występując jako członek spółki (miał 65ю/о akcji), płacił w ten sposób na rzecz Skarbu Państwa mniejszy podatek dochodowy niż gdyby był oficjalnym jedynym właścicielem pisma. Podany w odpowiedzi na ankie­ tę stan zatrudnienia dotyczy prawdopodobnie tylko redakcji „Światowida”, bez uwzględnienia osób pracujących przy druku pisma w drukarni koncernu „IK C ” . Por. poz. 13 — „Ilustrowany Kurier Codzienny” oraz przyp. 4 i 5.

26 Oba czasopisma od czasów swego założenia do .1937 r. należały do znanej, firmy wydawniczej „Gebethner i Wolff. Księgarnia i Skład Nut Muzycznych”. W 1937 r. zostały wydźielone z firmy macierzystej i przekształcone w odrębne przedsiębiorstwo występujące kolejno pod nazwami Wydawnictwo Czasopism Pol­ skich Sp. z o.o. i Towarzystwo Prasowe „Droga” Sp. z o.o.

27 Podając stan zatrudnienia Tow. Prasowe „Droga” zwróciło się jednocześnie do Zarządu Głównego PZWDz i Cz o zniżenie miesięcznej składki związkowej O 50i0/o (z 12 na 6 zł), ponieważ „stan [...] Wydawnictwa jest w dalszym ciągu jeszcze bardzo ciężki".

54. „Wiedza i Życie” . Warszawa. Mies. 1926. Wydawnictwo „Wiedza i Życie” — Jan Feldman, Stefania Kudelska, Stanisław Podwysocki. S. Podwysocki — jednocześnie dyr. wydawnictwa i przedstawiciel na Ogól­ ne Zebranie Członków PZW Dz i Cz. Prac.: 3. 25 IV 1939.

55. „Ż ycie Lekarskie” (d. „N ow iny Społeczno-Lekarskie” ). Warszawa — Poznań. Dwutyg. 1927. Związek Lekarzy Państwa Polskiego. Franciszek Rodziewicz — jednocześnie przedstawiciel na Ogóle Zebranie Członków PZW Dz i Cz. Prac.: 4. 25 IV 1939.

56. „Ż ycie Rolnicze” . Tyg. 1926. Witold Staniewicz. „Przegląd Hodo­ wlany” . Mies. 1927. Stanisław Wiśniowski. Wyd.: Związek Izb i Organi­ zacji Rolniczych RP. Warszawa. (Zygmunt Domański — dyr. w ydawni­ ctwa i sekr. red. „Ż ycia Rolniczego” , Tadeusz Pietkiewicz). Prac.: „Podać ściśle ilości pracowników \[...] nie możemy, gdyż zatrudnieni [...] są jedno­ cześnie pracownikami Związku Izb i Organizacji Rolniczych RP i tylko częściowo czas swój poświęcają bądź redakcji, bądź administracji wydaw ­ nictwa. Jedynie na etacie wydawnictwa są 2 osoby” . 25 IV 1939.

57. „Ż y cie Techniczne.” Lwów. Mies. 1921. W ydawnictwo „Ż ycie Te­ chniczne” . (Tadeusz Tymiński, Janina Schmidtowa). Prac.: 2. 25 IV 1939.