Tadeusz Radzik
Administracja państwowa i
samorządowa Puław w latach 1918
-1939
Rocznik Lubelski 31-32, 199-210
A D M IN ISTRA CJA PA Ń STW O W A I SAM ORZĄDOW A PU ŁAW W LATACH 1918— 1939
O dzyskanie niepodległości spraw iło, iż koniecznością stało się u jed n o licenie a d m in istra c ji oraz dostosow anie jej s tr u k tu ry do now ych potrzeb niepodległego p ań stw a. D otyczyło to ta k ad m in istra c ji p ań stw o w ej jak i sam orządu. Proces form ow ania nowego m odelu ad m in istracji, rozpoczę ty w 1919 r., zakończony został dopiero w lata ch 30.
K ształtow an ie się polskiego a p a ra tu zarządzania na szczeblu p o w iatu początkow o zm ierzało w k ie ru n k u p o d p orządkow ania u rzędów po w iato w ych bezpośrednio poszczególnym m in isterstw o m , co pow odow ało jed n a k przeciążenie m in iste rstw sp raw am i szczegó ło w y m ii 2. Od lutego 1919 r. postępow ał proces u sam odzielniania się a d m in istra c ji pow iatow ej. Do k ie ro w ania nią pow ołano tzw . kom isarzy ludow ych, m ających praw o re p re zentow ania w ładzy c e n traln e j w teren ie, k iero w an ia p racą urzędów po w iatow ych oraz czuw ania z ram ien ia re s o rtu sp ra w w e w n ętrzn y c h nad bezpieczeństw em p o w iatu *.
W sierp n iu 1919 r. rozporządzeniem R ady M inistrów o tym czasow ej orga nizacji pow iatow ych w ładz ad m in istra c y jn y ch na obszarze byłego zaboru rosyjskiego, u rzę d y pow iatow e zostały p rzekształcone w staro stw a, ze s ta ro stam i na czele 3. S tarosto w ie m ian o w an i b y li przez M inistra S p raw W e w n ętrzn y ch i służbow o podlegali w łaściw ym w ojew odom , k tó rz y określali szczegółową organizację a d m in istra c ji sta ro stw 4. W pow iecie sta ro sta w y stępow ał w podw ójnym c h a ra k te rz e, stojąc na czele a d m in istra c ji p a ń stw ow ej i jednocześnie z u rzęd u , sam orządow ej 5.
Jak o przedstaw iciel w ładz p ań stw o w y ch rep re z en to w a ł je w oficjal nych w ystąp ien iach , k o o rd y n u jąc także p racę poszczególnych działów ad m in istra c ji rządow ej, głów nie na zw oływ anych zebraniach ad m in istra c ji niezespolonej. Jak o szef a d m in istra c ji ogólnej zarządzał poruczonym i m u działam i a d m in istra c ji (sta ro s tw o )6.
W p ra k ty c e sta ro sta często p rzek raczał swe kom peten cje, co zwłaszcza p rzy pró bach całkow itego podporządkow ania sobie policji napoty kało na opór k o m end an ta pow iatow ego 7. W in n y ch w yp ad k ach a u to ry te t u rzęd u
1 A. A j n e n k i e l , B. L e ś n o d o r s k i , W. R o s t o c k i, Historia u stroju Pol ski 1764—1939, Warszawa 1974, s. 206.
2 Historia pań stw a i p raw a Polski 1918—1939, red. F. Ryszka, t. V, cz. 1, War szawa 1962, s. 187; także: Okólnik M inisterstwa S p ra w W e w n ętrz n y ch z dn. 31 III 1919, „Monitor Polski” nr 76.
3 Rozporządzenie Rady Min istrów z 28 VIII 1919 r., Dz.U. RP, nr 72, poz. 426. 4 Art. 68 rozporządzenia Prezydenta RP z 19 I 1928.
5 W. K l o n o w i e c k i , Podział a dm in istracy jny w o j e w ó d z tw a lubelskiego, Mo nografia statysty czno-gospodarcza w o j e w ó d z tw a lubelskiego, red. J. Czuma, t. 1, Lublin 1932, s. 104.
6 F. R y s z к a, jw., s. 194.
7 Archiwum Państwowe w Lublinie (dalej: APL), Komenda Wojewódzka Policji Państwowej w Lublinie (dalej: KWPPwL), 21, s. 12.
spraw iał, iż w p ra k ty c e b y ł on osobą decyd u jącą o w szystkim , co działo się w powiecie. D otyczyło to zwłaszcza sam orządu pow iatow ego 8. Rzadko sam orząd p rzeciw staw iał się staroście. W P u ław ach w y pad ek ta k i m iał m iejsce w k w ietn iu 1925 r. S ejm ik 22 głosam i przeciw 4 odrzucił w niosek b u rm istrz a J a n a Toczyńskiego, dotyczący przy zn an ia staroście A ntonie m u B arn ato w i 67% d o d atk u do poborów na rok 1925. Chodziło o n ieb a gateln ą kw otę 3000 zł. U chw ała, na w niosek posła K upisza, zapadła w ta j nym głosow aniu 9. Możliwość o kreślania w ysokości tego d o d atk u daw ało sejm ikow i rozporządzenie P re zy d e n ta z 30 g ru d n ia 1924 r. (Dz.U. n r 118, poz. 1073, a rt. 22), zezw alające także na niep rzy zn aw anie d o d atk u 10 11.
P ierw szy m kom isarzem ludow ym , a n astęp n ie sta ro stą w pow iecie p u ław skim b y ł Z y g m u n t Skrzy ń sk i, k tó ry objął to stanow isko 6 gru d n ia 1918 r. z ram ien ia rząd u M oraczew sk ieg o u , zastęp u jąc p rzedstaw iciela au stria c k ic h w ładz o ku p acy jn y ch 12. M iał za sobą legionow ą przeszłość i wyższe w ykształcenie. N iejed n o k ro tn ie p rezen tow ał poglądy lewicowe, co spotykało się z k ry ty k ą u g ru p o w ań p raw icy 13 14. S ta ro stą p u ław sk im był do ro k u 1923, kiedy przeszedł do p rac y w U rzędzie W ojew ódzkim w Ł ucku, pełniąc następ n ie fu n k cję w icew ojew ody poleskiego u . W lata ch 30. ponow nie osiadł w P uław ach , nie angażu jąc się w działalność poli tyczną, aczkolw iek z a jm u ją c stanow isko prorządow e.
Jego n astępcą został A lek san d er W iszniew ski, b y ły in sp e k to r staro stw w U rzędzie W ojew ódzkim w L ublinie, a n a stęp n ie oddziału sam orządu m iejskiego w W ydziale Sam orządow ym tegoż U rzędu. P olitycznie u m ia r kow any nie w zbudzał w ty m względzie k o n tro w e r s ji15. W 1932 r. zastą piony został przez d r. M. L u tm a n a , byłego sta ro stę sokołow skiego, k tó ry z kolei w 1937 r .ustąpił na rzecz Alojzego K aczm arczyka, ostatniego s ta ro sty puław skiego w okresie m iędzyw ojennym .
A lojzy K aczm arczyk m iał za sobą dłu gą k a rie rę urzędniczą. B ył do 1928 r. naczelnikiem w ydziału U rzędu W ojew ódzkiego w W ilnie, a n a stępn ie sta ro stą białostockim , w ołkow yskim , suw alskim , w icew ojew odą stanisław ow skim , now ogrodzkim , a od października 1937 r. sta ro stą p u ław skim . U rodzony w 1896 r. w Paczółkow icach pow. C harków , w latach w ojny św iatow ej w alczył w legionach (dosłużył się stopnia sierżanta), a n astęp nie w w ojsku polskim , z którego odszedł w 1922 r. ju ż jako k a p itan . W n a stęp n y ch lata ch był ak ty w n y m działaczem Z w iązku S trze leckiego i prezesem w ileńskiego Z w iązku Legionistów , co było najlepszą rekom end acją do dalszej k a rie ry u rzęd n ik a państw ow ego 16.
Początkow o staro stw o m ieściło się w b u d y n k u pałacow ym , w lata ch 30.
8 A. B o g u s ł a w s k i , O samorządzie, Lwów 1923, s. 23.
9 WAPL, Wydział Powiatowy w Puławach (dalej: WPP), 2, s. 33.
10 Tamże, oraz: WAPL, Urząd Wojewódzki Lubelski (dalej: UWL), Wydział Ogólny, 896, s. 35.
11 Tamże, Wydział Ogólny, 865, s. 27.
12 Ostatnim komendantem powiatu z ramienia władz okupacyjnych był płk An toni Zawadzki, który w grudniu 1917 r. zastąpił na tym stanowiska płk. V. Weissa, „Dziennik Urzędowy c. i k. Komendy Obwodowej w Puławach” (dalej: Dz.U.c.ik.KOP) 1917, nr 6 (1 XII).
13 WAPL, UWL, Wydział Społeczno-Polityczny (dalej: WSP), 54, s. br. 14 „Ziemia Lubelska” 1923 (10 VIII), s. 2.
15 „Ziemia Lubelska” 1927 (12 I), s. 3. 16 WAPL, UWL, Wydział Ogólny, 272, s. br.
przeniesione zostało do w łasnego b u d y n k u p rz y Al. K rólew skich, róg G łębokiej.
S taro stw o p u ław sk ie sp raw ow ało w ładzę nad po w iatem obejm ującym i 1688,4 k m 2 pow ierzchni i liczącym 172 257 ludności (1931 r.), o n a jw ię kszym n a L ubelszczyźnie z a lu d n ien iu (102 osoby n a k m 2). N a tere n ie po w ia tu znajdow ało się 18 g m in w iejskich, 2 gm iny m iejsk ie, 288 grom ad w iejskich i 665 m iejscow ości. N a m ocy rozporządzenia w ojew ody s ta rostw o dzieliło się na n astę p u jąc e w ydziały: O gólny, B udżetow o-G ospo- d arczy, B ezpieczeństw a, O rgan izacy jn y , P o rząd k u Publicznego, A dm ini- stra c y jn o -P ra w n y , Przem y sło w y , W yznaniow y, W ojskow y, B udow lany, O chrony Lasów , O pieki Społecznej, S a n ita rn y , W e te ry n a ry jn y i K a m o - -A d m in istra c y jn y 1T.
P onad to sta ro sta z u rzę d u przew odniczył posiedzeniom S e jm ik u Po w iatow ego, nie m ając je d n a k głosu decydującego p rz y p od ejm ow aniu uchw ał. B ył także przew odniczącym w y d ziału pow iatow ego, w y w ie ra ją c du ży w pływ n a jego działalność. Szczególna pozycja sta ro sty w sam orzą dzie w y n ik ała stąd, iż an i S ejm ik P ow iatow y, ani W ydział P ow iatow y nie m iały w p ły w u na obsadę tego u rzę d u (tzn. staro sty ), do któ reg o n a leżało ponadto załatw ian ie sp ra w bieżących z dziedziny sam orządu po w iatow ego, przy g o tow yw anie w niosków pod o b rady sejm ik u i w y działu oraz w yko n yw an ie p o d jęty c h uchw ał. Co w ięcej, sta ro sta m ógł w nagłych w ypad k ach sam odzielnie podejm ow ać decyzje w spraw ach zastrzeżonych do kom p eten cji W ydziału Pow iatow ego, z obow iązkiem p rzed staw ien ia tego ro d zaju decyzji do późniejszego zatw ierd zen ia przez W y d z ia ł17 18.
SAMORZĄD POWIATOWY
Na tere n ie byłej K ongresów ki sam orząd p o w iato w y w prow adzili do p iero okupanci w czasie I w o jn y św iatow ej 19. N a nowo pow ołany został w Polsce niepodległej d e k re te m z 4 lutego 1919 r.20 O rg anam i ziem skiego sam orządu pow iatow ego były: S ejm ik P ow iatow y, W ydział P ow iatow y i przew odniczący tego w y d ziału 21.
S ejm ik i jak o organ y uchw ałodaw cze d ecvdow aly w e w szelkich s p ra w ach o b jętych tzw . w łasn y m zakresem d ziałania. B yła to rep re z en ta cja w szystkich gm in w iejsk ich i m iast niew ydzielonych. W ich skład wcho dziło po dw óch przedstaw icieli, delegow anych p rzez rad ę każdej z gm in w iejskich i m iast niew ydzielonych. S ejm ik u c h w a lał bu d żet p o w iatu , w y d a tk i pozabudżetow e, s ta tu ty i reg u lam in y p ra c y dla siebie i W ydziału Pow iatow ego oraz poszczególnych kom isji, u sta la ł e ta ty , płace pracow ni ków a p a ra tu sam orządow ego, o k reślał p o d a tk i i o p łaty pow iatow e, po dejm o w ał u ch w ały o zaciąganiu pożyczek i d okonyw ał w y b o ru członków W ydziału Pow iatow ego 22. K o n tro ln a fu n k cja se jm ik u polegała na s p ra
17 W. Z i n к i e w i c z, P u ła w y i okolice. Przewodnik , Puławy 1939, s. 93. 18 J. Z i e m b i ń s к i, Organizacja w ła d z pa ń stw o w yc h , w: Dzieje Lublina, t. II, red. S. Krzykała, Lublin 1975, s. 124.
18 Rozporządzenie z dn. 19 IX 1917 r., Dz.U.c.ik.KOP, 1917, nr 5, s. 8. 20 „Dziennik Praw Państwa Polskiego” nr 13, poz. 14.
21 Tamże, nr 19, poz. 51; nr 13, poz. 141. 22 Tamże, nr 19, poz. 141.
w ow aniu n adzoru nad działalnością organów w ykonaw czych sam orządu pow iatow ego, bądź to bezpośrednio, bądź za pom ocą kom isji k o n tro lu ją cej czy rew izy jn ej 23.
P rzew odniczącym S e jm ik u b y ł z u rzę d u sta ro sta , a posiedzenia po- w iny odbyw ać się co n a jm n ie j raz na k w a rta ł, p rzy udziale nie m niej niż połow y członków. Szczegółowe rozporządzenie dotyczące o rd y n acji w y borczej w ydano 5 paźd ziern ik a 1917 r .24 S ejm ik rozpoczął działalność w sty czniu 1918 r. D epu tow any ch w y b ran o w liczbie 25 w trz e ch grup ach: 13 z gm in w iejskich, 6 z m ia sta P u ła w y o raz 7 z g ru p y n ajw y żej opo datkow an ych , a w ięc w system ie k u ria ln y m . Z P u ła w d e p u to w a n y m i do S ejm ik u zostali: ks. R y szard Słabczyński, Leon Siw ecki, S tan isław P rz e d pełski, d r W itold U m iastow ski i Fiszel P e rć 2S.
Pierw sze posiedzenie S ejm ik u (Rady P ow iatow ej — w edług ówczesnej nazw y) odbyło się 5 sty czn ia 1918 r.; p rzew odnictw o obrad objął z ram ie nia w ładz o k u p acyjny ch p u łk o w n ik arm ii a u stria c k ie j A ntoni Zaw adzki. W jego k ad en cji do 29 paźd ziern ik a 1918 r., odbyło się 7 posiedzeń. P o cząw szy od 8. posiedzenia 6 g ru d n ia 1918 r. przew odnictw o obrad objął, ju ż z ram ien ia rzą d u polskiego, Z y g m u n t S krzyński, jako k o m isarz ludo w y na po w iat p u ław ski, p rzem ian o w an y n astęp n ie na kom isarza pow ia towego, a n astęp n ie staro stę. O statn ie dw a posiedzenia R ady, 7 i 31 g ru d n ia 1918 r., w yło niły W ydział P ow iatow y, dla któ reg o uchw alono także reg u lam in obrad 26 27. N a m ocy d e k re tu N aczelnika P a ń stw a z 5 gru d n ia 1918 r. o tym czasow ej o rd y n acji w y b o rc z e jэт, nowo w y b ra n y S ejm ik w P u ław ach zeb rał się na pierw sze posiedzenie 1 m arca 1919 r., a na po siedzeniu trzecim 22 czerw ca u chw alił k ilk a regulam inów , m .in. obrad sam ego S ejm ik u . U tw orzono n a stęp u jące kom isje: szkolną (od 17 w rześnia 1922 r. ośw iatow a), ap ro w izacy jn ą (zniesiona po u stab ilizow aniu się sy tu ac ji gospodarczej), opieki społecznej, robót publicznych, s a n ita rn ą i ro l ną (od 20 czerw ca 1920 r. rolno-gospodarcza). W lipcu 1921 r. utw orzono kom isję rew izy jn ą, a w czerw cu 1925 r. kom isję finansow o-budżetow ą 28 *. Skład S ejm ik u odzw ierciedlał m ozaikę polityczną ów czesnej Polski. W 1923 r. na 35 d e p u to w an y ch 19, a więc większość, w yw odziło się z P S L „W yzw olenie” , 3 ze Z w iązku Ludow o-N arodow ego, 2 rep rezento w ało chadecję, po jed nym P S L „ P ia s t”, P P S i S tro n n ictw o Chłopskie. O śm iu d ep u to w an y ch było b e z p a rty jn y c h M.
Pod w zględem społeczno-zaw odow ym większość, tzn. 32 d ep u to w a nych, rep rezen to w ało chłopów , ponadto b y ł 1 ziem ianin, 1 rzem ieśln ik i 1 urzęd n ik . 31 d ep u to w an y ch m iało w ykształcenie elem en tarn e, 3 ś re dnie, a jed en wyższe 30. S ejm ik b y ł więc odzw ierciedleniem s tr u k tu r y spo łeczno-zaw odow ej ludności pow iatu.
P rzew aga P S L „W yzw olenie” w sam orządzie pow iatow ym u trz y m a ła się w lata ch n astępny ch . Było to odbicie rzeczyw istych w pływ ów tego
23 M. J a r o s z y ń s k i , Samorząd te ryto ria ln y w Polsce, Warszawa 1923, s. 66. 21 Dz.U.c.i k.KOP, 1917, nr 6 (1 XII), s. 1.
25 Tamże, 1918, nr 1 (25 I). 26 WAPL, UWL, WO, 896, s. 26.
27 „Dziennik Praw Państwa Polskiego” 1918, nr 18, poz. 51. 23 WAPL, UWL, WO, 896, s. 27.
2* Tamże, s. 30. Sejmik liczył wówczas 35 deputowanych, gdyż rozwiązano rady gminne w Godowie i Opolu.
stro n n ictw a w pow iecie p uław skim . W 1929 r. spośród 29 d epu tow an ych poszczególne u g ru p o w an ia polityczne rep rezento w ało: P S L „W yzw ole n ie” — 11, BBW R — 4, ZLCh — 3, S tro n n ictw o N arodow e — 3 oraz po dw óch P S L „ P ia s t” , S tro n n ictw o C hłopskie i P P S (CKW). Dwóch d epu to w an y ch było b e z p a rty jn y c h 81. W lata ch 30. w raz z p olity czn ą ofensy w ą sanacji i jej dążeniem do opanow ania sam orządów s y tu a c ja uległa ra d y k a ln e j zm ianie. W 1933 r. spośród 39 d ep u to w an y ch BBW R rep rezen tow ało 30, a z p o zostałych 9 aż 5 zaliczano do sy m paty kó w B loku 31 32.
F re k w e n c ja na posiedzeniach S ejm ik u b y ła na ogół bardzo wysoka. T ylko raz, w okresie ofensyw y w o jsk bolszew ickich 15 sierp n ia 1920 r., zabrakło na posiedzeniu w ym aganej w iększości. R egulam in p rzew id yw ał k a ry pieniężne za n ieu spraw ied liw ion ą nieobecność, a za opuszczenie 3 po siedzeń usuw ano z se jm ik u 33. Mimo iż S ejm ik p ow inien zbierać się raz na k w a rta ł, nie zawsze odbyw ano w y m ag an ą liczbę posiedzeń, nie m niej jed n a k niż trz y w ro k u 34. Do n ajw ażn iejszy ch czynności należało u ch w a lanie b u dżetu . Także sp ra w y finansow e n iezw ykle ab sorbow ały sam orząd. Dochody sam orządu dzieliły się na zw yczajne i nadzw yczajne. Z w y czajne sta n o w iły d o d atk i do p ań stw o w y ch podatk ów bezpośrednich i po średnich (oraz udział w p ań stw o w y m p o d atk u bezpośrednim ), op łat p a ń stw ow ych, a tak że specjaln e składki, dochód z m a ją tk u kom unalnego, subw encje, zasiłki itp . Dochody n adzw yczajne pochodziły ze specjalnych składek, pożyczek i z a p o m ó g 35. Ogółem dochody te nie by ły m ałe. W 1925 r. w yniosły 965 784 zł, w ro k u 1926 — 899 485 zł, a w ro k u budżeto w y m 1927— 1928 — 1 526 111 zł.3®
P o trz e b y w y n ik ające z n iedorozw oju u rządzeń k o m un aln ych m iast i konieczności ich rozbudow y pozostaw ały je d n a k daleko w iększe. Przez cały okres m iędzyw ojennego d w udziestolecia sam orząd cierpiał na chro niczny b ra k kapitałów . Pow odow ało to jego zadłużenie. W y d atk i budże tow e w y n ik ały z rozlicznych obow iązków , nałożonych na organy sam o rządu. O bejm ow ały one ad m in istra c ję ogólną, ośw iatę, k u ltu rę i sztukę, opiekę społeczną, służbę zdrow ia, w e te ry n a rię , bezpieczeństw o, u trz y m a nie dróg, w sp ieran ie ro lnictw a, h a n d lu i p rze m y słu oraz św iadczenia na rzecz in nych zw iązków p u b liczn o -p raw n y ch 37.
N ajw iększym obciążeniem b u d ż e tu b y ły w y d a tk i zw iązane z budow ą i u trz y m an ie m dróg, k tó ry c h s ta n w pow iecie pozostaw iał w iele do ży czenia 38. Duże su m y w y d atk o w an o na szkolnictw o. S ejm ik finansow ał dw ie szkoły zaw odow e w pow iecie: Szkołę Rzem iosł w K azim ierzu Dol nym oraz podobną szkołę w D ęblinie. W 1925 r. w yd atko w ano na te n cel 74 866 zł, a w 1926 r. — 86 788 zł. Z asiłki S ejm ik u dla szkolnictw a ogól nokształcącego obejm ow ały d o finansow yw anie pow iatow ych i okręgow ych
31 E. Horoch, Działalność społeczno-polityczna Bezpartyjnego Bloku Współpra cy z Rządem na Lubelszczyźnie w latach 1928—1935, mpis pracy doktorskiej, Bi blioteka UMCS, s. 269.
32 WAPL, UWL, WSP, 106, s. 116. 33 WAPL, UWL, WO, 896, s. 31. 34 Tamże, s. 32.
35 S t a ty s ty k a Polski, seria C, t. XXXIX, z. 3, Warszawa 1930, s. 14—15. 36 Tamże, oraz t. XXXVII, Warszawa 1929, s. 14, 106.
37 S ta ty s ty k a Polski, seria C, t. XXXIX, z. 3, s. 4—5. 38 Tamże, t. XXXVII, s. 4—5.
rad szkolnych, przedszkoli i k u rsó w w ieczorow ych. P o n ad to k w o ty sięga jące kilkudziesięciu ty sięcy złotych rocznie p rzekazy w ano na u trz y m an ie i zasiłki d la szkół rolniczych. Stosunkow o m niejsze sum y p rzekazyw ano na u trz y m an ie szkół g ospodarstw a dom ow ego 39.
W yd atki na służbę zdrow ia obejm ow ały: szczepienia, dezynfekcję, u trz y m an ie łaźni, szp itali w łasn y ch oraz zasiłki d la szp itali obcych. Szcze gólnie dużo p ienięd zy pochłaniało u trz y m an ie szp itali w łasny ch tzn. szpi ta la św. K aro la i epidem icznego. W 1925 r. w y d atk o w an o n a te n cel 102 585 zł, a w ro k u n a stę p n y m 123 578 zł.40
W yd atki na opiekę społeczną obejm ow ały u trz y m a n ie p rzy tu łk ó w , za siłki dla d o broczynnych zakładów opieki społecznej oraz zapom ogi dla biednych i pow odzian. W 1928 r. w y d atk ow an o na te n cel 51 934 zł.41 Isto tn e zm iany fu n k cji sam o rządu w pro w adziła u sta w a z 1933r.42 Je j fu n d a m e n ta ln ą zasadą b yło dom niem anie k o m p ete n cji n a rzecz organów w y k o n a w c z y c h 43. W zakres k o m p etencji Rad P ow iatow ych (dotychczas sejm ików ) w chodziły jed y n ie sp ra w y w yliczone w ustaw ie, a w ięc za gadnienia u stro jo w o -org an izacy jn e, gospodarcze, finansow o-budżetow e i porządkow e. W szystkie inne podlegały k o m p etencji organów w yk o n aw czych. R ozbudow anie in sty tu c ji n ad zo ru pow iatow ego n ad działalnością w szelkich organów sam orządow ych niw elow ało ich pozorną przew agę, w y n ik ającą z u p ra w n ie ń uchw ałodaw czych w zak resie gospodarki i fin a n sów 44 45 46.
WYDZIAŁ POWIATOWY
W ydział P o w iato w y b y ł organem w y k onaw czym i zarządzającym s p ra w am i sam orządu pow iatow ego. W jego sk ład w chodził sta ro sta oraz 6 członków w y b ie ra n y c h p rze z S e jm ik n a okres 3 la t zw ykłą w iększością głosów S ejm ik m ógł w y b rać członków w y d ziału tak że spoza grona d e p u to w an y ch . Do zadań W ydziału przed e w szystkim należało p rzy g o to w yw anie sp ra w m ający ch w ejść pod o b rad y S ejm ik u, określenie sposobu w yk ony w an ia jego uchw ał oraz sp raw o w an ie n ad zoru n ad sam orządem gm in w iejskich i m iast niew y d zielo n y ch 4®.
P rzew odniczącym W ydziału Pow iatow ego b y ł z u rzę d u sta ro sta , p e r sonalnie niezależny od S ejm ik u i W ydziału. N a jego w y ją tk o w ą pozycję sk ład ały się tak że szczególne kom p eten cje, w m y śl k tó ry c h m iał on praw o załatw ian ia bieżących sp ra w z dziedziny sam orządu pow iatow ego oraz p rzy gotow y w ania w niosków pod o b rad y S e jm ik u i W ydziału 47. Posiedze nia W ydziału Pow iatow ego o d byw ały się co n a jm n ie j raz w m iesiącu, q u o ru m stan o w ili 3 członkow ie. U chw ały zap ad ły zw yk łą w iększością gło
38 Tamże, s. 5. 10 Tamże, s. 58—59. 208—209. 41 Tamże, s. 52—53. 42 Dz.U. RP, 1933, nr 35, poz. 294. 43 F. R y s z к a, jw., s. 206. 44 Tamże, s. 207.
45 „Dziennik Praw Państwa Polskiego” 1919, nr 13, poz. 141. 46 M. J a r o s z y ń s k i , jw., s. 66.
sów, w razie rów ności ro zstrzy g ał głos przew odniczącego, k tó ry jed n a k w cześniej nie głosow ał 48.
Po raz p ierw szy w pow iecie p u ław sk im W ydział P ow iato w y u k o n sty tu o w ał się w styczn iu 1918 r., podczas oku p acji a u stria c k ie j 49. W jego skład w eszli: F ran ciszek Scibor, Leon Siw ecki, A ntoni W ołk-Ł aniew ski, W acław K ruszew ski, S ta n isław K orzeniow ski i M aciej M adej 50.
P ierw szy w niepodległej Polsce W ydział W ykonaw czy (tak ą wówczas nosił nazw ę) został w y b ra n y na posiedzeniu R ady P ow iatow ej 7 g ru d n ia 1918 r. W jego skład w chodziło 6 członków i 3 zastępców . U chw alono w ów czas reg u lam in obrad, zm odyfikow any 25 lu tego 1923 r.51 P o stan a w iał on m .in., że posiedzenia W ydziału zw oływ ać będzie przew odniczący 2 raz y w m iesiącu lub na żądanie 2 członków. R egulow ał w zajem ne kom p e te n c je S ejm iku , W ydziału i sta ro sty jako przew odniczącego obu c ia ł 52 53.
U kład sił p o lity czn y ch w W ydziale P ow iatow y m b y ł podobny do u k ła d u w S ejm ik u. Do początku la t 30. zdecydow aną przew agę m iało w nim P S L „W yzw olenie”. W 1929 r. spośród 6 członków W ydziału 4 należało do „W yzw olenia” , 1 do S tro n n ictw a Chłopskiego, a 1 do B B W R 5S 56. S y tu a c ja zm ieniła się rad y k a ln ie w lata ch 30. W 1935 r. w p rzed ed n iu w y borów do S ejm u w szyscy członkow ie W ydziału należeli do B B W R 54. Na sam orządzie pow iato w ym spoczyw ał obow iązek delegow ania p rze d staw iciela do R ady W ojew ódzkiej w L ublinie, tzn. w ojew ódzkiego organu sam orządow ego. P ierw szy m deleg atem S ejm ik u Pow iatow ego P u ław sk ie go do pierw szej R ady W ojew ódzkiej b y ł W acław K ruszew ski.
SAMORZĄD MIEJSKI
O rganam i uchw ałodaw czym i i k o n tro lu ją c y m i sam orządu te ry to ria l nego w m iastach b y ły ra d y m iejskie. Pochodziły one z w yborów pięcio- przym io tnik o w y ch . C zynne p raw o w yborcze przy słu giw ało w szystkim p ełn o letn im (21 lat) członkom g m iny m iejsk iej, nie ograniczonym w p ra w ach o b y w a te ls k ic h 5S. Z akres działania gm iny obejm ow ał tzw . sp raw y „w łasn e” i „poruczone”. Te o statn ie stan o w iły ja k b y przedłużenie dzia łalności organów a d m in istra c ji p ań stw o w ej, głów nie w yższych stopni, za pom ocą organów w ykonaw czych sam o rząd u te ry to rialn e g o 5e.
R ada m iejsk a m iast niew ydzielonych liczących od 5 do 25 tys. m ie szkańców sk ład ała się z 24 rad n y c h S7. B ierne p raw o w yborcze p rzy słu g i w ało osobom posiadającym p raw o czynne, ukończony 25 ro k życia oraz u m iejącym czytać i pisać po polsku (była to p ew n a b a rie ra dla m niejszości narodow ych). Posiedzenia R ady M iejskiej b y ły jaw n e, zw oływ ano je
43 Tamże, s. 67; J. Z i e m b i ń s k i , jw., s. 124. 43 Dz.U.c.i k.KOP, 1916, nr 11 (25X1).
53 Tamże, 1918, nr 1 (25 I), s. 2. 51 WAPL, UWL, WO, 896, s. 27.
52 „Dziennik Urzędowy Sejmiku Puławskiego” 1923, nr 1 (1 VII). 53 E. Horoch, jw., s. 266.
54 WAPL, UWL, WSP, 106, s. 116.
55 „Dziennik Praw Państwa Polskiego” 1919, nr 13, poz. 140. 56 Tamże.
w razie p o trzeby , nie rzadziej jed n a k niż raz w m iesiącu 5S. O rgan w y konaw czy R ady, m a g istra t, skład ał się z b u rm istrz a, jego zastępcy i ław n i ków w liczbie stanow iącej 10% ogółu rad n y c h (ułam ki liczono za całość) 5e. Członków m a g istra tu w y b ie ra ła spośród siebie R ada na okres sw ej k a dencji, opłacając ich w edług u stalo n ych przez siebie norm . P rzew odniczył m ag istrato w i b u rm istrz . W szystkie u ch w ały zap ad ały w iększością głosów, w razie rów now agi ro zstrzy g ał głos b u rm istrz a. Do obow iązków m a g istra tu należało w y konyw anie uchw ał Rady, zarządzanie m ajątk iem , zak ład a mi, urządzen iam i m iejsk im i, m ianow anie i zw alnianie p ła tn y c h p raco w n i ków m iejskich w edług eta tó w uchw alo n ych przez Radę, a także przygo tow yw anie w niosków na posiedzenia R ady * 59 60 61 62 63 64.
P u ła w y zostały zaliczone w poczet gm in m iejskich na m ocy zam ie szczenia w w ykazie m iast załączonym do a rt. 1 d e k re tu z 4 lutego 1919 r.81 Z chw ilą uzysk an ia niepodległości w P u ła w a c h urzędo w ała R ada M iejska u k o n sty tu o w an a na po dstaw ie rozporządzenia c.k. G eneralnego G u b e rn a to ra z 14 listopada 1916 r.82 R adni i ich zastępcy zostali m ianow ani w czte rech k u ria c h po 6 rad n y c h i 6 zastępców w każdej *3. K o n sty tu c y jn e po siedzenie R ady M iejskiej P u ła w odbyło się 7 g ru d n ia 1916 r. B u rm istrzem w y brano F ran ciszk a C yfrackiego, a jego zastępcą M ichała Swiderskiego,, co zostało zatw ierdzone przez G e n e rał-G u b e rn a to ra . Ł aw n ikam i (aseso ram i) w ybrano: Tom asza Szm igielskiego, A dam a Z ad urę, Tom asza K orze niow skiego i Schachne K orngolda 84.
W styczniu 1918 r. n a stą p iła zm iana na stano w isku b u rm istrz a. Po F ran ciszk u C yfrackim , k tó ry złożył u rząd, w y b ran o K aro la K orzeniow skiego, dotychczasow ego asesora 65 66. O n też b y ł pierw szy m b u rm istrz e m P u ła w w Polsce niepodległej.
W ybory do R ady M iejskiej w P u ła w a c h odbyły się w m arc u 1919 r. na m ocy rozporządzenia M in istra S p raw W ew n ętrzn y ch z lutego tego r o k u 68. W ybrano wówczas n a stę p u jąc y c h rad n y ch : z listy n r 1 — Ż y dow ska S ocjald em okraty czn a P a rtia R obotnicza (P oaley-Syjon): C haim A. B rifm an (kraw iec), M ydrew ski (stolarz), M ordka M rifm an (czapnik); z listy n r 2 — O byw atele-G ospodarze: K arol K orzeniow ski i ks. R yszard Słabczyński; z listy n r 3 — P P S : Józef K lim kiew icz (kupiec), A ntoni A dam ski (robotnik), T y tu s Jem ielew sk i (agronom ), M ichał G em bal (m e chanik), J a n M arkow ski (w łaściciel dom u), Józef P e rn as (m echanik), Fran ciszek R um iński (robotnik) i A lek san d er M atraszek (kowal); z listy n r 4 — Z jednoczenie Izraelickich S tro n n ic tw N acjonalistycznych: Fiszel B erg rin (właściciel dom u), Icek G old farb (szewc), H ersz T arcic (kupiec) i M oszek Z y lb erb au m (kupiec); z listy n r 5 — Żydow ska: Aszel G olrajch (kupiec); z listy n r 6 i 7 (zblokowane): Szym on K orzeniow ski (kupiec), Leon M archlew ski (d y re k to r PIN G W) i R yszard T ren el (aptekarz). B u r m istrzem ponow nie w y b ran o K aro la K orzeniow skiego, a jego zastępcą
si Tamże, 1919, nr 13, poz. 141, art. 24, 25. 59 Tamże, art. 41.
60 Tamże, art. 46, 47, 50. 61 Tamże, 1919, nr 13, poz. 140. 62 Dz.U.c.i k. KOP, 1916, nr 11 (25 XI). 63 Tamże, 1916, nr 12 (15X11), s. 40. 64 Tamże, 1917, nr 1 (1 II), s. 6. 65 Tamże, 1918, nr 1 (11), s. 2.
S te fa n a Dziaczkowskiego. Ł aw n ikam i zostali: Fiszel B argrin, Szym on Ko rzeniow ski i C haim A. B rifm an , a se k re tarz em Józef K ołodziej e7.
P ierw sze w yb o ry p rzy nio sły w ięc sukces P P S , k tó ra na 21 m an dató w zdobyła 8. T yle sam o m an d ató w u zy sk ała ludność żydow ska, podzielona jed n a k na trz y u g rup o w an ia. P rzew ag ę w Radzie M iejskiej posiadały u g ru p o w a n ia lew icow e, tzn. P P S i „ P o a le j-S y jo n ” , jeszcze wówczas nie ro zbite na lew icę i praw icę ®8. R ezu ltatem takiego u k ład u sił b yła zm iana na stano w isk u b u rm istrz a, do k tó re j doszło 10 m aja 1919 r. K aro la Ko rzeniow skiego zastąp ił w ów czas so cjalista W itold K ra je w sk i 67 68 69 70. Do P u ław z in ic ja ty w y P P S p rzy je ch a ł z Radom ia, gdzie p racow ał jak o urzęd n ik w m agistracie, ju ż tam posądzony o sy m p atie zby t lew icow e. A ktyw nie zaangażow ał się w działalność p a rtii. W sie rp n iu 1919 r. policja przep ro w adziła w jego dom u i w m ag istracie rew izję w poszuk iw an iu lite ra tu ry kom u nisty cznej 7#.
W y b ran a w 1919 r. R ada b yła n a jb a rd zie j lew icow a w dziejach m ia sta. W okresie późniejszym P P S zdecydow anie ustępo w ała endecji, od g ry w ającej w życiu p o lity czn y m P u ła w d u żą r o l ę 71. N astępn e w yb o ry odbyć się m iały w 1922 r., je d n a k rozporządzeniem w ojew ody przedłużo no kadencję w ładz m iejsk ich i sejm ików pow iatow ych. Pow odem była spodziew ana zm iana p rzez S ejm U staw odaw czy o rd yn acji w yborczej do rad m iejskich. N astąp iła n ato m ia st zm iana n a stan ow isku bu rm istrza. W itold K ra je w sk i zas.tąpiony został w 1922 r. p rzez J a n a Tyczyńskiego (chadecja), k tó ry pozostaw ał na ty m stan o w isk u aż do ro k u 1933 72 73. Był on n a jd łu ż ej u rzęd u j ącym y b u rm istrz em P u ła w 7S.
W czerw cu 1924 r. 700 o by w ateli złożyło na ręce sta ro sty rezolucję, w k tó re j dom agali się rozpisania now ych w yborów . M otyw ow ano to fak tem , iż w ielu rad n y c h zaprzestało działalności, a ich zastępcy nie zawsze w y k azy w ali ko m p eten cje do p ra c y w kom isjach. R adnym żydow skim za rzucano ponad to b ra k znajom ości języ k a polskiego w m ow ie i piśm ie w sto p n iu w y starczający m do sp raw o w an ia fu n kcji. W yborów jed n a k nie rozpisano, a Rada M iejska u rzęd o w ała aż do czerw ca 1927 r., kiedy na m ocy zarządzenia w ojew ody lubelskiego odbyły się w y b o ry do rad m ie j skich 22 m iejscow ości w ojew ództw a 74.
K am pan ia w yborcza p rzebieg ała b u rzliw ie. N ajszerszą agitację rozw i nęły tra d y c y jn ie niech ętn e sobie u g ru p o w an ia: P P S i endecja, zbloko w ana z pozostałym i ug ru p o w an iam i p raw ic y w C hrześcijańskim K om i tecie W yborczym . K o m itet te n zorganizow ał 26 czerw ca w sali m iejsco wego k ina „V en u s” b u rzliw y w iec przedw yborczy. P rzem aw iali: W. D re
67 „Ziemia Lubelska” 1919, (19 IV), s. 4.
68 J. H o 1 z e r, Mozaika polityczna Drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa 1974, s. 271.
68 „Ziemia Lubelska” 1919, (15 V), s. 2.
70 WAPL, Komenda Wojewódzka Policji Państwowej w Lublinie, 26, s. 3. 71 W wyborach z marca 1919 r. ZLN uzyskał w Radzie Miejskiej 6 mandatów, o 2 mniej od PPC. Z pozostałych miast Lubelszczyzny, nie licząc Lublina, tylko w Krasnymstawie i Radzyniu uzyskała endecja więcej mandatów (po 8); por. Z. Łupina, Narodowa Demokracja w Lubelskiem (1919—1926). Zasięg organizacyj nych i politycznych wpływów na terenie województwa lubelskiego, mpis pr. doktor skiej, Biblioteka UMCS, s. 48.
72 „Exprès Lubelski 1923 (26 VIII), s. 4 oraz 1923 (3 IX), s. 4. 73 WAPL, WPP, 47 s. br.
w ien, prezes m iejscow ego oddziału Z w iązku R zem ieślników C h rześcijań skich, K. K otkow ski, prezes koła ZLN oraz p rzy b y ły z W arszaw y poseł J a n K ornecki 75. N ie doszło jed n ak do żadnych incydentów . J a k p o d k reśla ła m iejscow a p rasa , m im o gorącej p rzedw yborczej a tm o sfery nie z erw a no w m ieście żadnego w iecu 76.
W ybory nie p rzy n io sły absolutnego zw ycięstw a żadnem u z u g ru p o w ań politycznych. P ro p o rcjo n aln ie do oddanych głosów najw ięcej bo po 6 m a n d ató w u zy sk ały P P S i blok praw icy , 5 m an d ató w uzy sk ał Blok N arodo w y Żydow ski, 4 m a n d a ty „ P o lale j-S y jo n ” Lew ica, 1 b e z p a rty jn i Żydzi oraz 2 K lu b P ra cu ją cy c h Polaków 77. W yniki w yb oró w w P u ła w a c h po tw ierd z iły ogólną ten d en cję u ja w n ia ją c ą się w skali całego w ojew ództw a. N astąpiła p o lary zacja sił. Z m niejszyła się liczba rad n y ch b e z p a rty jn y c h oraz uw idocznił się w zro st św iadom ości ludności żydow skiej, k tó ra czę ściej głosow ała na w łasn y ch przed staw icieli.
B ezpośrednio po w y b o rach p rzed staw iciele ludności żydow skiej zło żyli w kom isji w yborczej w P u ła w a c h p ro te st, w skazu jąc na liczne nie praw idłow ości, jak ich m ian o się dopuścić nie w ciągając na listy w yborcze ok. 1000 osób i u p ra w ia ją c ag itację w sam ym lo kalu kom isji w yborczej 78.
Na k o n sty tu c y jn y m posiedzeniu R ady M iejskiej 12 w rześn ia 1927 r. b u rm istrz em obrano J a n a Tyczyńskiego, 13. głosam i przeciw l l . 79
W n a stęp n y ch lata ch w obliczu społeczno-politycznym R ady zaszły isto tn e zm iany. P ojaw iło się now e u g ru p o w an ie — BBW R, p o p iera n y p rzez w ładze ad m in istra c y jn e w szy stk ich szczebli. W 1929 r. po w ybo rac h do R ady M iejskiej u zy sk ał jeszcze ty lk o 3 m an d aty , p rz y 6 S tro n n ictw a N arodow ego i 4 PP S -C K W . Pięć u g ru p o w a ń żydow skich uzyskało w sum ie 6 m an d ató w (oraz 1 kom uniści), a ch adecja 2 80.
J a n Tyczyński p ełn ił fu n k cję b u rm istrz a do m arca 1933 r., k ied y to podczas k o n tro li w yszły na ja w isto tn e n adużycia popełnione przez u rz ę d ników m ag istra tu . Osiem osób znalazło się na ław ie oskarżonych 81. B u r m istrz odpow iadał za b ra k n ad zoru (było to na kilka m iesięcy przed jego p rzejściem na e m e ry tu rę ). W te j sy tu a c ji b u rm istrz e m został T adeusz G ąssow ski, b y ły p racow n ik W ydziału Pow iatow ego w P u ław ach , a n a stęp nie przez 5 la t zastępca b u rm istrz a (do tego p olitycznie u stosun ko w an y p ro rz ą d o w o )82.
W gru dn iow y ch w yb o rach 1934 r. do R ady M iejskiej w P u ła w a c h zde cydow aną przew agę uzy sk ał ju ż BBW R, zdobyw ając 11 spośród 24 m an datów . Po 3 m a n d a ty u zy sk ały: S tro n n ictw o N arodow e i Sjoniści ogólni, po 1 P P S d. F ra k c ja R ew o lucy jn a i A gudas Israel, a 5 m and atów b e z p ar ty jn i. W y b rano pięcioosobow y m a g istra t, w k tó ry m znalazło się 4 p rze d staw icieli BBW R i 1 b e z p a r ty jn y 83. Od tej chw ili aż do w y b u ch u w o jny sam orząd m iejsk i w P u ła w a c h pozostaw ał zdom inow any p rzez zw olenni
75 „Głos Lubelski” 1927 (2 VII), s. 3. 76 „Głos Prowincji” 1927 (16 VII). 77 „Ziemia Lubelska” 1927 (6 VII), s. 2. 78 „Głos Prowincji” 1927 (30 VII).
79 WAPL, Starostwo Powiatowe w Puławach, 2, s. 39. 80 E. Horoch, jw., s. 175, 177.
81 „Głos Lubelski” 1933 (5 III), (11 III), (21 III), (31 III).
82 WAPL, UWL, Wydział Samorządowy, 11, s. 12, 263—264; Wydział Przemy słowy, 875, s. br.
ków sanacji. N a tle innych m iast Lubelszczyzny P u ła w y niczym się pod ty m w zględem nie w yróżniały. N a 666 m an d ató w w rad ach m iejskich L ubelszczyzny w y b ran y ch w 1934 r. BBW R posiadał 391, a np. S tro n nictw o N arodow e ty lk o 43. P rzed staw iciele BBW R zyskali bezw zględną większość w rad ach 32 m iast L u b e lsz c z y zn y 84.
In teresu jąco p rzed staw iała się s tr u k tu ra narodow ościow a i społeczno- -zaw odow a pu ław sk iej R ady M iejskiej. W śród 24 rad n y ch było 20 P ola ków i 4 Żydów, ale ty lko 1 z nich d ek laro w ał w yznanie m ojżeszow e. D w u n a stu rad n y c h posiadało jedy n ie w y kształcenie elem en tarn e, 10 średnie, a 2 wyższe. W śród rad n y ch było 10 u rzędn ik ó w (wśród nich BBW R m iał n ajw iększe w pływ y), 4 kupców i sam odzielnych rzem ieślników , 3 chałup ników oraz 7 o nieznanym zawodzie 8S. N ow ym b u rm istrz em P u ła w zo sta ł Eugeniusz R ychłow ski, w y b ra n y 1 g ru d n ia na pierw szym posiedzeniu Rady, a dotychczasow y b u rm istrz Tadeusz_ G ąssow ski został jego za stępcą 86.
O statn ie w okresie m iędzyw o jen n y m w y b o ry do R ady M iejskiej zosta ły rozpisane na 21 m aja 1939 r. M iasto podzielono na 5 okręgów w y b or czych 87. Nie b y ły to jed n a k w y b o ry w p ełn ym tego słow a znaczeniu, bo w iem w sk u te k w ycofania się opozycji w ystaw iono ty lko jed n ą listę. Po stanow iono, iż do R ady w ejdzie 20 Polaków i 4 Żydów 88. B u rm istrzem obrano ponow nie E ugeniusza Rychłow skiego, a pierw sze posunięcie now ej R ady polegało na w y słan iu hołdow niczych teleg ram ów do P re zy d e n ta R.P. Ignacego Mościckiego, p rem iera F elicjan a S ław oj-Składkow skiego i m i n istra Józefa Becka 89.
L a ta 30. to okres rozw o ju gospodarczego P u ław , już w 1930 r. ich bu d żet zw iększył się przeszło trz y k ro tn ie w p o ró w nan iu do 1926 r.90 Ra d y k aln ie zm ienił się w ygląd m iasta i sta n jego urządzeń kom unalnych. W dużej m ierze postęp te n zn ajdow ał odbicie w zadłużeniu m iasta, k tó re w 1931 r. w ynosiło 568 tys. zł, co stanow iło d w u letn i budżet m ia s ta 91. B yła to sy tu a c ja typ o w a dla całej gospodarki sam orządow ej tego okresu.
84 E. Horoch, jw., s. 261.
85 Materiały dotyczące działalności p a ń s tw o w e j na terenie w o j e w ó d z tw a lu bel skiego za okres 1933—1934, Lublin 1935, s. 96.
86 WAPL, UWL, WS, 11, s. 273—274. 87 „Głos Lubelski” 1939 (25 IV), s. 5. 88 „Głos Lubelski” 1939 (12 V), s. 6. 89 „Exprès Lubelski” 1939 (11 VI), dodatek.
90 S ta ty s ty k a Polski, seria B, z. 14, Warszawa 1933, s. 66—67. 91 Tamże.
Wykaz starostów powiatu puławskiego Nazwisko i imię Data objęcia stanowiska starosty Data odejścia ze stanowiska starosty Uwagi
Zygmunt Skrzyński 6 XII 1918 3 V III1923 Początkowo jako ko misarz rządu ludo wego
Antoni Barnat 3 VIII 1923 10 I 1927 Aleksander Wisz- 10 1 1927 4 V I1932
niewski
dr M. Lutman 4 V I1932 11X1937
Alojzy Kaczmarczyk 11 X 1937 IX 1939 Wykaz burmistrzów miasta Puław Nazwisko i imię Data objęcia stanowiska burmistrza Data odejścia ze stanowiska burmistrza Uwagi
Franciszek Cyfracki 7 XII 1916 1 1918
Karol Korzeniowski 1 1918 10 V 1919 Ponownie wybrany 9 III 1919 r. Józef Witold Kra
jewski 10 V 1919
? Był jeszcze na stano wisku 6 V II1921 r. Jan Tyczyński ? 18 III 1933 Był już na stanowi
sku 28 VIII 1923 r. Tadeusz Gąssowski 18 III 1933 1 X II1934 Początkowo p.o. bur
mistrza Eugeniusz Rychłow-
