View of The Term "Eucharistia" in Clement of Alexandria's Works

TERMIN „EUCHARISTIA" W PISMACH

KLEMENSA ALEKSANDRYJSKIEGO

W n in ie js z y m opracowaniu pragniemy z a ją ć s i ę w y łą c z n ie rzeczow ­ nikiem i zw iązaną z nim problem atyką, a n ie zagadnieniem e u c h a r y s tii w o g ó le . Mówiąc w s p ó ło z e ś n ie o e u c h a r y s t ii mamy zazw yczaj na tńładze zarówno o f i a r ę e u c h a r y sty c z n ą , mszę ś w ., jak i pokarm eucha r y sty c z n y , C h rystu sa obecnego pod p o sta c ia m i Chleba i w ina. Na o k r e ś­ le n ie tak rozum ianej e u c h a r y s t ii Klemens A le k sa n d r y jsk i używa różnych oznaczeń. Mówiąc np. o C h le b ie eu charystycznym , używa m .in . ta k ic h o k reśleń ja k : " ch leb n ie b ia n " * , "mleko n ie b ia ń s k ie " ^ , "mleko m lło - śo l" 3 , "pokarm niem ow ląt"^, "chleb Boży"^, "pokarm P ański" ^ , "winne grono" . D la te g o ś le d z e n ie t y lk o jed n eg o term inu "EĆx^P'-CT^ot" 1 zw iązanego z n ią k o n te k s tu , n ie w yczerp u je w żadnym wypadku c a ł e j tem atyk i. Z z a ło ż e n ia w ięc n i n i e j s z y a r ty k u ł przyjm uje t a k ie zaw ęże­ n ie p r o b le m a ty k i. Gdyby nawet dodatkowo z a ją ć s i ę a n a liz ą m ie j s c , g d zie w y stę p u ją formy czasownikowe od wyrazu s&x<xpLCTŹM oraz p rzy­ miotnikowe i przysłów kow e od EUX<%pn7Toę t o i tak n ie udałoby s i ę zrekonstruow ać c a ł e j Klemensowej nauki o e u c h a r y s t ii. Autor bowiem n ie podaje c a ło ś c io w e g o wykładtu t e j p r o b le m a ty k i, cytowane z a ś p rzez niego w ypow iedzi s ą n a j c z ę ś c ie j o k a z jo n a ln e , w w ie lu wypadkach dysku­ syjn e i n ie j a s n e .

W opracowaniu n in ie jsz y m g łó w n ie b ę d z ie c h o d z ić o u s t a l e n i e z a ­ kresu sem antycznego p o sz c z e g ó ln y c h terminów EÓxotpt.CT(ct, k tó r e w za­ le ż n o ś c i od k o n te k stu b liż s z e g o 1 d a ls z e g o przyjm ują d o ść n ie o c z e k i­ wane z n a c z e n ia . O p iera ją c s i ę na ty c h badaniach zajmiemy s i ę t e ż sp r a ­ wami doktrynalnym i na t y l e jednak t y lk o , na i l e będą one w ynikały

P aidagogos / c y t u j ę : P a ed / I 4 7 , 1,GCS 12, 118: f) odp^ Tou KupCou, ó &p*toę TÓ!v ovpav(3v. 2 Hymnus 'lT)OOU , C h r is t l S a lv a t o r is , oupdvt.ov. 3 Paed 1 43, 4 , GCS 12, 116: 4 Paed 1 43, 2 , GCS 12, 116: 5 Paed 1 4 6 , 2 , GCS 12, i l 7 : 6 Paed 1 45, 1, GCS 1 2 , i i 6 : 7 Paed 1 47: 2 - 3 , GCS 12, 11 & &ptoę to u 8 so u .

74

b e z p o ś r e d n io z badań se m a n ty c z n y c h . P rzy tym z a ł o ż e n i u p r o b le m a ty ­ k a e u c h a r y s ty c z n a w y s t ą p i d r u g o r z ę d n ie , na p ie r w s z y z a ś p la n w ysu­ n ie s i ę k w e s t ia m o d litw y d z ię k c z y n n e j i d z i ę k c z y n i e n i a w o g ó l e , j a ­ ko s t a ł e j d y s p o z y c j i p s y c h i c z n e j , w y r ó ż n ia j ą c e j c h r z e ś c i j a n d o j r z a ­ ły c h od t y c h , k tó r z y n i e o s i ą g n ę l i j e s z c z e m i ł o ś c i d o s k o n a ł e j .

I . WYSTgPOWANIE TERMINU EUxapbOT&xW PISMACH KLEMENSA

L .p . M ie j s c e & Forma Z n a c z e n ie

1 . Strom 1 5 , 1, GCS 5 2 , 5

euxap tCT fav pokarm e u c h a r y s ty c z ­ ny - komunia św. /" r o z d a w a n ie eucha­ r y s t i i " /

2 . Strom I I I 2 , 3 GCS 5 2 , 196

1*1 SÓxapLCTfK m o d litw a d zię k c zy n n a

3 . Strom I I I 8 5 , GCS 5 2 , 235

1 , p sT ' eóxap tOT Caę 1 Tm 4 , 1 -3

"z w d z ię c z n o ś c ią " /d z ię k c z y n ie n ie m /

4 . Strom I I I 8 5 , GCS 5 2 , 235

i . PET ' S&X&P K3T Caę 1 Tm 4 , 1 -3

"z w d z ię c z n o ś c ią " /d z ię k c z y n ie n ie m /

5 . Strom I I I 8 5 , GCS 5 2 , 235

2 . PET' euxap t.OT Caę 1 Tm 4 , 4; Rz 1 4 , 6

"z w d z ię c z n o ś c ią " /d z ię k c z y n ie n ie m /

6 . Strom I I I 8 5 , GCS 5 2 , 235

2 . PET ' EUXKp bdT Caę 1 Tm 4 , 4} Rz 1 4 , 6

"z w d z ię c z n o ś c ią " / d z ię k c z y n ie n ie m /

7 . Strom I I I 9 5 , GCS 5 2 , 240

3 PET' eóxap t o t Caę 1 Tm 4 , 4 "z w d z ię c z n o ś c ią " /d z i ę k c z y n i e n i e m / 8 . Strom IV 161, GCS 3 2 , 320 3 , s^RP^OT Caę e u c h a r y s t i a ja k o o f i a r a / n a wzór o f i a ­ ry M e lc h iz e d e k a / 9 . Strom V 6 1 , 4 , GCS 5 2 , 367 ś v EÓxapbOTfa K o l 4 , 2 m o d litw a d z ię k c z y n n a 10. Strom V 6 1 , 5 , GCS 5 2 , 367

EUXKp bOT Ca m o d litw a d z ię k c z y n n a

8 Term in euxa.pi.OTfK w y s tę p u je w S t r o m a t e is / c y t u j ę : S tr o m / o ra z w Pasd.

L .p . _{M i e j s c e Form a Z n a c z e n ie} 1 1 . S tr o m V II 6 2 , GCS 1 7 , 44 1 , tf)V EÓx<xpbOT (a.v p o s t a w a d z i ę k c z y n i e n i a / t o w a r z y s z ą c a k o r z y s t a ­ n i u z d ó b r p r z e z B oga s t w o r z o n y c h / 12. S tr o m V I I 7 9 , GCS 1 7 , 5 6 2 , s%x<xp t o t (a _{p o s t a w a d z i ę k c z y n i e n i a} / j a k o s t a ł a d y s p o z y c j a / 13. P a e d 1 2 2 , 2 , GCS 1 2 , 103 Eux*xp LOT fa _{m o d l it w a d z i ę k c z y n n a} / z a t y c h , c o w y t r w a l i w K o ś c i e l e / l i . P a e d 1 2 2 , 3 , GCS 1 2 , 103 Tf)V EÓX<Xp<.OTfaV _{p o s t a w a d z i ę k c z y n i e n i a} / j a k o e le m e n t s k ła d o w y K o ś c i o ł a / 15. P a ed 11 1 0 , 3 GCS 1 2 , 161 s 6 x a p LOT Cav (T?)v 6 b x a f a v tpo<p?)v) pokarm e u c h a r y s t y c z n y /p o k a r m p r a w d z iw y / 16. P a e d 11 2 0 , 1 , GCS 1 2 , 168

e&xap LOT Ca _{pokarm e u c h a r y s t y c z n y} /K rew C h r y s t u s a / 17. P a e d 11 4 3 , 1 ,

GCS 1 2 , 183

6 t ' sux&p bOT Cotę _{m o d l it w a d z i ę k c z y n n a} /o b o k p s a l m o d i i / 18. P a e d 11 5 0 , 1 , GCS 1 2 , 187 Eux<xp bOT Ca E f 5 , 4 m i ł e w z g lę d e m b l i ź n i c h u s p o s o b i e n i e 19. P a ed 11 9 6 , 2 , GCS 1 2 , 21 5

PST& T?)V eux°<.p LOT ftXV _{m o d lit w a d z i ę k c z y n n a z a} o tr z y m a n e d o b r a / p r z e d s n e m / 2 0 . P a e d I I I 9 5 , 4 GCS 1 2 , 2 88 , ŚV EĆX°Lp bOT ćą. K o l 4 , 2 m o d lit w a d z i ę k c z y n n a

2 1 . P a ed I I I 1 0 1 ,3 , EÓx<xpbOTCotę 5 bMot^aę _{m o d lit w y d z i ę k c z y n n e}

GCS 1 2 , 2 9 1 / n a l e ż n e B o g u /

J a k w y n ik a z p o w y ż s z e g o z e s t a w i e n i a , t e r m in EuxtxpbCTTfot w y s t ę ­ p u j e w p is m a c h K le m e n sa k i r a z y , w tym w " S tro rn a ta ch " 12 r a z y o r a z w " P ed a g o g u " 9 r a z y . G e n e r a l n i e m ożna m ów ić o dw óch p o d sta w o w y c h g r u

-- 76

pach znaczeniow ych.

1. Wyraz suxotptctća oznacza: m odlitw ę d z ię k c z y n n ą , postawę d z ię k c z y n ie n ia , w d z ię c z n o śc i względem Boga; m iłe względem b liź n ic h u s p o s o b ie n ie . W tym z n a c z e n iu term in te n w y stęp u je u Klemensa aż 17 razy;

2 . Wyraz e&x<xptaT(K ozn acza pokarm e u c h a r y sty c z n y , t j . Ciało i Krew C h rystu sa oraz o f ia r ę Nowego T estam entu, k tó r e j fig u r ą j e s t o f ia r a M elch ized ek a . W tym z n a c z e n iu term in te n w y stęp u je u Klemensa t y lk o 4 r a z y .

w sum ie na 21 o k r e ś le ń suxKptOT(m t y lk o c z t e r y d o ty c z ą wprost e u c h a r y s t i i , co sta n o w i z a le d w ie 19% badanych term inów. Tak w ię c , oma­ wiany rzeczow n ik w pierwszym r z ę d z ie bywa używany p rzez Klemensa na o k r e ś le n ie m odlitwy d z ię k c z y n n e j, w d z ię c z n o ś c i 1 postawy dziękczyn­ nej ja k o s t a ł e j d y s p o z y c ji p s y c h ic z n e j . W tym w z g lę d z ie Klemens wy­ r a ź n ie naw iązuje do t r a d y c j i n o w o te sta m e n ta ln e j, g d z ie term in eó-

yotpurrtot b ył używany, w tym w ła ś n ie z n a c z e n iu , bardzo c z ę s t o . Wiel­ c e wymowny j e s t f a k t , że aż o śm io k r o tn ie w y stęp u je u Klemensa wyraz

E&x<xpK3Tfm w c y ta ta c h z l i s t ó w Pawiowych, g d z ie id e a d zię k c z y n ie n ia o

j e s t tak żywa i w szechobeona .

I I . 'EYXAPIETIA - OFIARA NOWEGO PRZYMIERZA, POKARM EUCHARYSTYCZNY

a / E u c h a r y s t i a o f i a r ą N o w e g o P r z y m i e r z ą . W IV S trom acie zam ieszczon a j e s t wypowiedź Klemensa, k tó r a p o sia d a fundam entalne z n a c z e n ie d la u s t a l e n i a je g o poglądów

o e u c h a r y s t ii:

"Przez Salem rozum ie s i ę "pokój". Nasz Z b a w ic ie l nazywa­ ny j e s t Królem Salemu; o tym mówi M ojżesz: M elchizedek,

9 P or. Słow nik T e o lo g ii B i b l i j n e j , r e d . X. Leon-Dufour, tłum . K. Romaniuk, Warszawa 1982, 259.

k r ó l Salem u, k ap łan Boga N ajw yższego, k tó r y d a je wino i C hleb, uśw ięcony pokarm, co sta n o w i prawzór d la e u c h a r y s t ii ( e t ę TÓnov e6xapt.o-r(oK;)"'"'.

Wskazanie na o f i a r ę M elch ized ek a ja k o na typ e u o h a r y s t ii, z d a je s i ę im p lic it e z a w ie r a ć t w ie r d z e n ie o tym, że e u c h a r y s tia j e s t o f i a r ą . Wnioskowanie t o próbowano o s ł a b i ć , w skazując na w ypowiedzi K lem ensa, w k tórych w y raźn ie odrzuca p o tr z e b ę o f ia r * * . I ta k , w VII S tr o m a c ie , d e k la r u je Klemens sw oje pogląd y w t e j m a t e r ii d o ść je d n o zn a czn ie*

"Z t e j p rzyczyn y s ł u s z n i e o f i a r n ie składamy Bogu, k tó r y p r z e c ie ż n ic z e g o sam n ie p o tr z e b u je , a w s z y s t­ k ie g o w szystk im u ż y c z a , a l e /p r z e z n i e / sławim y Tego, k tó r y sam s i e b i e z ł o ż y ł na o f ia r ę oraz sami s i e b i e składamy w o f i e r z e ku u zy sk a n iu c o r a z w ię k sz e g o braku p o tr z e b i c o r a z w ię k sz e j b e z a fe k ty w n o śc l" 1 2 .

Sprzeczn ość z o s t a j e rozw ią za n a po rozw ażeniu k o n te k stu pow yższej wy­ p o w ied zi. Okazuje s i ę bowiem, że owszem Klemens o d rzu ca ł p o tr z e b ę o fia r krwawych, k tó r e praktykowane b y ły w p o g a ń stw ie . Odnośnie do e u c h a r y s tii a k c e n tu je w innym m ie jso u p o tr z e b ę , by b y ła sprawowana zgodnie z " r e g u łą K o śc io ła " (MotT& TÓv MCtvóva tfję ŻMK\T]<3(aę), k ie d y p o tę p ia p r a k ty k i akw arian, k tó r z y do e u c h a r y s t ii u ży w a li t y lk o s a ­ mej wody, z w ykluczeniem w lną*^.

W n au czan iu Klemensa p ojaw ia s i ę rów n ież p o j ę c ie " o fia r y Koś­ c io ła " (6vaCa tf}ę ŻKxXT)aCcu:), k tó r ą j e s t m odlitw a d o sk o n a łeg o c h r z e ­ ś c ij a n in a /g n o s t y k a /:

"A k ie d y my powiadamy, że praw dziw ie św iętym o łta rzem j e s t d u sza sp r a w ie d liw a 1 że wznoszącym s i ę z te g o o łt a r z a dymem ofiarnym j e s t zbożna m od litw a, t o n ie ch cą nam w ie r z y ć " !^ .

10 Strom IV 161, 3 , GCS 5 2 , 319 n . C ytuję według zaw artego j e s z c z e w r ę k o p is ie tłu m a c z e n ia J . P l i s z c z y ó s k i e j .

11 P or. J . Q uasten, P a t r o lo g ia , I , C a sa le M onferrato 1967, 3 0 7 . 12 Strom VII 14, 5 , GCS 17, 11.

13 Strom I 9 6 , 1 - 2 , GCS 5 2 , 6 1 -6 2 : "Przy tym słó w c h le b i woda" używa tu Logos z u p e łn ie w yraźn ie n ie w stosu n k u do c z e g o in n e ­ g o . ja k do h e r e z j i , k tó r e używają Chleba i wody do o fia r o w a n ia (eoxiP''C'toOa,.v) n ie z g o d n ie z r e g u łą K o śc io ła " } p o r . Prz 9 , 15. 14 Strom VII 3 2 , 4 - 5 , GCS 17, 2 4 .

78

-P o ję c ie m odlitw y ja k o " o fia r y K o śc io ła " fu n k cjo n u je p a r a le ln ie i w niczym n ie p rzesz k a d z a , by p r z y ją ć , że Klemens uznawał o f i a r n i - czy c h a ra k ter e u c h a r y s t ii.

b / E u c h a r y s t i a p o k a r m e m . W I I k s ię d z ie "Pedagoga" znajdujem y t e k s t d o ty c z ą c y e u c h a r y s t i i , k tó r y z e względu na swą n ie z w y k łą z a w a r to ść , bardzo c z ę s t o cytowany j e s t w podręcz­ n ik ach p a t r o l o g i i 1":

"Dwojaka j e s t Krew Pana: jed n a c i e l e s n a , d z ię k i k tó r e j z o s ta liś m y wybawieni od zguby, druga duchowa, d z ię k i k t ó r e j z o s ta liś m y n a m a szczen i. A p i ć Krew J ez u sa ozn acza u c z e s t n ic z y ć w n ie ś m ie r t e ln o ś c i Pana. Duch j e s t s i ł ą L ogosu, ja k krew j e s t s i ł ą c i a ł a . A n alogi­ c z n ie w ięc m ie sz a s i ę wino z wodą, ja k duch łą c z y s i ę z czło w ie k ie m ; p ie r w sz a m ieszanka, wody i w ina, s y c i nas ku w ie r z e ; druga z a ś , ducha, prowadzi nas do n ie ś m ie r t e ln o ś c i; p o łą c z e n ie (kp8dK ;) n atom iast obu ty c h r z e c z y , t j . napoju i Logosu (itotou t e MCtl X.6*you), nazywa s i ę e u c h a r y s tią KŚM&.Tyron,),

darem chwalebnym i w spaniałym . Kto go spożywa z wiarą^ z o s t a j e uśw ięcony na ciele i na d u szy" 16.

W powyższym t e k ś c i e mówi Klemens o napoju eucharystycznym , którym j e s t Krew C h r y stu sa . Czyni przy tym wyraźne r o z r ó ż n ie n ie między krw ią c i e l e s n ą C h ry stu sa , p r z e z k tó r ą dokonało s i ę d z i e ł o zbawie­ n ia i Krwią e u c h a r y sty c z n ą , k tó r a j e s t napojem ż y c ia w ieczn ego. Napój te n p o w sta je p rzez p o łą c z e n ie wody i w ina oraz Logosu, t j . C h ry stu sa . W tym sform ułow aniu zaw arta j e s t t e z a o prawdziwej obec­ n o ś c i C h rystu sa w Krwi e u c h a r y sty c z n e j oraz wyraźne s tw ie r d z e n ie , że m a te r ią e u c h a r y s t ii j e s t woda i w in o. Mówi t e ż o owocach eucha­ r y s t i i , którym i s ą u św ię c e n ie c i e l e s n e i duchowe oraz u d z ia ł w n ie ­ ś m ie r t e ln o ś c i C h ry stu sa .

W innym m ie jsc u c z y n i Klemens wzmiankę, d o ść o g ó ln ą , o r o z­ d z ie la n iu e u c h a r y s t ii, k tó r e porównuje do przekazyw ania kerygmatu

i7

pisem nego . W I S trom acie tak p is z e na te n tem at:

15 Por. B. A lta n e r , P a tr o lo g ia ^ , C a sa le M onferrato 1968, 199;

J . Q uasten, d z . c y t . , 308; S . P ie s z c z o c h , P a t r o lo g ia , Poznać i964 9 4 .

16 Paed I I 1 9 ,4 - 2 0 ,i , GCS 12, 167 n.

-Ci dwaj m uszą s i ę nawzajem k o n tr o lo w a ć : j e d e n - c z y j e s t mówić i u tr w a la ć t o d l a p o to m n o śc i na p i ś m i e , d r u g i z a ś - c z y j e s t w p r a w ie s łu c h a ć t o i c z y t a c . P o d o b n ie r z e c z s i ę ma z rozdaw aniem eu ch a ­ r y s t i i (s6xKpK?-rfotv). N ie k t ó r z y j ą d z i e l ą , ja k zwy­ c z a jo w o p r z y j ę t e , każdemu z w ie r n y c h p o z o s t a w ia j ą c do d y s p o z y c j i w z ią ć swą c z ę ś ć p .olp (xv)" ^

W yrażen ia mówiąc o " d z i e le n i u " i " b ra n iu sw ej c z ę ś c i " z d a j ą s i ę w ska­ zyw ać, ż e a u to r m ia ł na m y ś li C h leb e u c h a r y s t y c z n y . W p ism ach K lem ensa n ie brak w y p o w ie d z i, w k tó r y c h a k c e n t u j e s i ę p o tr z e b ę p oży w a n ia C ia ­ ł a i p i c i a Krwi P a ń s k i e j , p o p r z e z k t ó r e w in n iśm y p o r z u c a ć s t a r e g o c z ło w ie k a , " Z b a w ic ie la z a ś p rzech ow yw ać w s e r c u " ^ ^ .

I I I . *EYXAPIXTIA - STAŁA POSTAWA OZIgKCZYNIENIA

W w y k ła d z ie K lem en sa A le k s a n d r y j s k ie g o te r m in euxK ptdT (a n a j ­ w i ę c e j , bo a ż 8 r a z y , z o s t a ł u ż y t y w z n a c z e n iu "p ostaw a d z i ę k c z y n i e ­ n ia " , " w d z ię c z n o ś ć " , " d z i ę k c z y n ie n i e " . Zwrot ps-r'eux<xpi,CT(aę - "z w d z ię c z n o ś c ią " w y s t ę p u j e a ż 6 r a z y . F ak t t e n n i e j e s t r z e c z ą p r z y ­ padku. N a le ż y bowiem u św ia d o m ić s o b i e , ż e w c z a s a c h K lem en sa poważnym problemem b y ły s e k t y h e t e r o d o k s y j n e o c h a r a k t e r z e e n k r a ty c k im , żą d a ­ j ą c e s t o s o w a n ia w ż y c i u r y g o r y s t y c z n i e ro z u m ia n e j a s c e z y . W z a k r e s i e p r a k ty k i ż y c i a c o d z ie n n e g o s e k t y t e ż ą d a ły w y elim in o w a n ia sp ożyw a­ n ia pokarmów m ię sn y c h i p i c i a w in a^ ^ . P rzyjm ow ały t e ż n ie z w y k le r a ­ d y k a ln ą p o sta w ę w zględem m a łż e ń stw a i r o d z i n y , z a k a z u j ą c w stę p o w a n ia w z w ią z k i m a łż e ń s k ie , i - c o z a tym i d z i e - p ło d z e n ia p o to m stw a . T w ie r d z i ły , ż e p o ż y c i e s e k s u a ln e i n a r o d z in y s ą p r z e k l ę t e i z a b r o ­ n io n e p r z e z nowe praw o, k t ó r e p r z y n i ó s ł C h r y stu s^ ^ . Wśród głó w n y ch p r z e d s t a w i c i e l i t y c h s e k t w y l i c z a K lem ens M a r c jo n is tó w , T a c ja n itć w

semny w t e o r i i i p r a k ty c e K lem en sa A le k s a n d r y j s k ie g o . KTK 26/1979' z . 6 , 2 1 - 4 3 . 18 Strom I 5 , 1 , GCS 5 2 , 5 . 19 Paed I 4 2 , 3 - 4 3 , 1 , GCS 1 2 , l i 5 . 20 Strom I I I 8 5 , 1 - 2 , GCS 5 2 , 2 3 5 . 21 Strom I I I 4 9 , i , GCS 5 2 ,2 1 8 ; 8 0 , 3 , GCS 5 2 * 2 3 2 ; 9 1 , 1 , GCS 5 2 ,2 3 8 ; i 0 2 , 3 ,GCS 5 2 ,2 4 3 : p o r . F . D r ą c z k o w s k i, Ś w i ę t o ś ć m a łż e ń stw a i ' r o d z in y w ed łu g K lem ensa A le k s a n d r y js k ie g o ,V o x P 5 / i 9 8 5 / z . 8 - 9 ,9 6 - 1 1 0 .

- 80

i zwolenników K asjana .

Klemens stanow czo p r z e c iw s ta w ia ł s i ę tym tendencjom , p iętn u ją c ic h b lu ź n ie r c z y c h a r a k te r , uw łaczający m ądrości i d o b ro ci Boga. Pod­ k r e ś l a ł , że w s z y s tk ie r z e c z y stw orzone p rzez Boga s ą d o b re. Człowiek w in ie n z n ic h k o r z y s ta ć , zachowując rów n ocześn ie s t a ł ą postawę dzięk­ c z y n ie n ia za w s z y s tk ie dary B oże. Fakt i s t n i e n i a h e r e z j i o tak ich te n d e n c ja c h w płynął sty m u lu ją co na Klemensa, s k ła n ia j ą c go do wyek­ sponow ania postawy d z ię k c z y n ie n ia jak o wyrazu u w ie lb ie n ia i c z c i dla S tw órcy. N aw iązuje przy tym do w ypow iedzi ów. Paw ła, k tóry spotykał s i ę z podobnymi problem am i. Postaw a w d z ię c z n o śc i Bogu winna s t a le to­ w arzyszyć zarówno tym, k tó r z y spożyw ają m ięso i p i j ą w ino, jak i tym, k tó r z y te g o n ie c z y n ią ; tym, k tó r z y ż y ją w zw iązkach m ałżeńskich, jak 1 tym, k tó r z y zachowują c e l i b a t . Znamienna w tym z a k r e s ie j e s t nastę­ p u ją ca wypowiedź:

"Z te g o wynika w sposób k o n ie c z n y , że n ie n ależy w zbraniać w chodzenia w zw ią zk i m a łż e ń sk ie , ani spożyw ania m ię sa , a n i p i c i a w in a, n ap isan e j e s t bowiem: P ię k n ie m oraln ie r z e c z ą j e s t n ie j e ś ć m ięsa a n i n ie p ić w in a, j e ż e l i t o wywołuje zgor­ s z e n i e , i p ię k n ie j e s t pozostaw ać tak jak ja ; le c z t e n , k tó r y używa z w d z ię c z n o ś c ią i k tó r y n ie używa t e ż z w d z ię c z n o ś c ią , s t o s u j ą c w str z e m ię źliw e u ż y c ie , n ie c h ż y je zg o d n ie z rozumem"23.

Co w ię c e j , Klemens i d z i e j e s z c z e d a l e j , m ianow icie, broniąc postaw y k o r z y s t a n ia z dóbr stw orzonych, uważa j ą nawet za lep sz ą od postaw y w y r z e c z e n ia . Jego bowiem zdaniem p r z y j a c ie l Boga, c z y li g n o sty k ,

" rob iąc u żytek z r z e c z y ziem sk ich n ie ty lk o okazuje tym w d z ię c z n o ść 1 podziw d la aktu stw o r z e n ia , a le p rzez w ła ściw e ic h z a sto so w a n ie z y sk u je uznanle"24.

22 Na tem at ty c h s e k t zo b . F. D rączkow ski, N iek tó re ten d en cje i zasady p ierw szych w spólnot h eterod ok syjn ych na podstaw ie Stro- matów Klemensa A le k sa n d r y jsk ie g o RTK 2 3 /1 9 7 6 / z . 4 , 7 0 -7 5 . 23 Strom I I I 8 5 , 2 , GCS 25, 235; por. 1 Tm 4 , 4; Rz 14, 6; por.

Strom I I I 8 5 ,i,GCS 5 2 , 235; 86, 1, GCS 5 2 , 235. 24 Strom I I I 8 3 , 3 , GCS 52, 234.

Pochwała t a k ie j postaw y n ie ozn acza bynajm niej aprobaty hedonizmu w ż y c iu c h r z e ś c ija ń s k im . Wręcz p r z e c iw n ie , k o r z y s ta n iu , zdaniem Klemensa, w in ie n to w a rzy szy ć s t a ł y d y sta n s wobec r z e c z y m a te r ia ln y c h i c i ą g ł a gotow ość do ic h w y r z e c ze n ia s i ę , gdyby z a s z ła ta k a p o trzeb a P r z y j a c ie la Boga winna cechować b e z n a m ię tn o ść . Nawiązując do słć w św. Pawła, p is z e :

"I wiemy, że t r a f n i e z o s t a ł o p o w ie d z ia n e . Winniśmy bowiem zachowywać s i ę tak jakby g o ś c ie i wędrowcy: p o z o s ta ją c y w s t a n i e m ałżeńskim , a ja k o n ie p ó z o s t a - ją c y ; p o s ia d a ją c y , a jakby je d n o c z e ś n ie n ie p o s ia d a - j^ c y ; p ło d z ą c y d z i e c i , a jakby rod zący ś m ie r te ln y c h . Jednym słowem , jakby c l , k tó r z y gotow i są p o r z u c ić m a ją tk i, jakby c i , k tó r z y nawet i bez żony żyć będą, j e ś l i z a j d z ie p o tr z e b a ; używając t e g o , co z o s t a ł o stw o r z o n e , b e z n a m ię tn ie , z p e łn ą w d z ię c z n o śc ią X&pt-CTf(xę) oraz w ie lk o d u sz n o śc ią " 2 5 .

Czynnikami pomocniczymi w z a k r e s ie doboru j a k o ś c i 1 i l o ś c i dóbr stw orzon ych , winny być — zdaniem Klemensa — rozum o ta z w ła ś c i­ wa postaw a m oralna, d a le k a od p ły t k ie g o hedonizm u. D la te g o t e ż d o s­ konały c h r z e ś c ij a n in , c z y l i "gnostyk k o r z y s ta z dóbr stw orzon ych , a le , ile k r o ć rozum w yb ierze oraz i l e w y b ie r z e ; p e łe n w d z ię c z n o ś c i (euxapKrtf<xv) d la Stw órcy; oraz ok azu je s i ę panem nad przyjem noś­ c ią ic h u ż y c ia " 2 6 .

Postawa d z ię k c z y n ie n ia w inna, zdaniem K lem ensa, tow a rzy szy ć nie t y lk o k o r z y s ta n iu z dóbr stw orzon ych , a l e winna być s t a ł ą d y s­ p ozycją wew nętrzną, obejm ującą s e r c e 1 umysł c h r z e ś c ij a n in a , obecną w każdej s y t u a c j i ż y c io w e j, n ie w y łą c z a ją c momentów k r z y ż a i c i e r ­ p ie n ia . P rzykład t a k ie j d y s p o z y c ji d a l i a p o s to ło w ie , k tó r z y nawet podczas mąk i c ie r p ie ń fiz y c z n y c h t r w a li w d z ię k c z y n ie n iu , w ypły­ wającym z w iary h e r o ic z n e j :

"Czy n ie w y k a za li w sposób jak n a jb a r d z ie j widoczny sw ej w iary w n a d z ie ję p o śm ie r tn ą , gdy w o z a s ie n a j­ w ięk szy ch to r t u r w y r a ż a li w d z ię c z n o ść Bogu? N ie ­ złom ną, m y ślę , w iarę p o s i a d a l i . A t e j w ie r z e towa­ r z y s z y ły w iern e c z y n y " 2 '.

25 Strom I I I 95, 3 . GCS 52, 240; p or. Hbr 11, i3 ; 1 Kor 7 26 S tr om VII 62, 1. GCS 17. 44 n.

82

C h a r a k te r y s ty k ę p r z y j a c i e l a B oga, ż y j ą c e g o w r a d o ś c i i nieustannym d z i ę k c z y n i e n i u , z a w a r ł K lem ens w n a stę p u ją c y m o p i s i e :

"Ten t o g n o s ty k p r z e z c a ł y d z i e ń i p r z e z c a ł ą noc mową i czynem p e ł n i ą c p o l e c e n i a P ana, d o z n a je w i e l k i e j r a d o ś c i i t o n i e t y l k o ra n k iem , gdy w s t a j e , i w p o łu d n i e , l e c z t a k ż e p r z e c h a d z a ją c

s i ę i k ła d ą c s i ę s p a ć i k ie d y s i ę u b i e r a , i k ie d y s i ę r o z b i e r a . I u czy sw ego sy n a / j e ś l i t o j e s t potom ek m ę s k i/ i n i e d a j e s i ę r o z d z i e l i ć z p rzy­ k a z a n ia m i i z n a d z i e j ą , s t a l e p rzy tym Bogu wyraża sw ą w d z ię c z n o ś ć (s6x.ap K rtS v <Łsł t S 6 s B ) , podob­ n i e ja k owe I s t o t y , k t ó r e w ed le a le g o r y c z n e g o opo­ w ia d a n ia I z a j a s z a s ł a w i ł y B oga"28.

I V . *EYXAPIETIA - MODLITWA DZIĘKCZYNNA

T erm in w p ism ach K lem ensa bywa używany n ie tylko na o k r e ś l e n i e "p ostaw y d z ię k c z y n ie n ia " i " w d zię cz n o śc i" względem B o g a , a l e r ó w n ie ż na o z n a c z e n ie m od litw y d z ię k c z y n n e j. Autor nasz bowiem w y r a ź n ie s t w i e r d z a , ż e &6x<xptot&x j e s t "rodzajem modlitwy"

(e t& o ę EÓXDę)29- M od litw ę d z ię k c z y n n ą w yraźn ie wymienia jako c o ś o d r ę b n e g o , gdy z a c h ę c a , by n a sz ą p r z y ja ź ń względem Boga umac­ n i a ć p r z e z " d z i ę k c z y n ie n i a 1 p sa lm o d ie" (6<.'e&xKpnyT(<tę not!

<)xtA-3 0 . C y tu je t e ż wypowiedź Iz y d o r a , k tó r y s tw ie r d z a , że t e n r o d z a j m o d litw y , ja k im j e s t m o d litw a d z ię k c z y n n a (s&xKp:3Tta), może p r z e j ś ć w m o d litw ę b ła g a ln ą ( e t ę cttTTjC-ę)

O k r e ś la t e ż , k ie d y n a le ż y k ie r o w a ć do Boga t e g o rod zaju mo­ d l i t w ę . P o d a je m . l n . , ż e m od litw ę d z ię k c z y n n ą n a le ż y odmawiać po p o s i ł k u o ra z p rzed udaniem s i ę na sp o czy n ek ^ ^ . O znacza t e ż przed­ m io t m o d litw y d z ię k c z y n n e j . N a jp ierw s t w ie r d z a o g ó l n i e , że w in n iś­ my d z ię k o w a ć z a c a ł o k s z t a ł t dóbr m a te r ia ln y c h i duchowych. Nawlązu j ą c do s łó w św . Paw ła: " t r w a j c ie p rzy m o d litw ie w c z u j n o ś c i , sk ła ­ d a ją c d z ię k c z y n ie n ie " w y j a ś n ia , ż e " d z ię k c z y n ie n ie (s^K PtC TC a) do t y c z y n ie t y lk o d u sz y 1 dóbr duchow ych, l e c z r ó w n ie ż c i a ł a 1 dóbr 28 Strom VII 8 0 , 4 , GSC 17, 5 7 . 29 Strom VII 7 9 , 2 , GSC 17, 5 6 . 30 Paed I I 4 3 , 1, GCS 12, 1 8 3 . 31 Strom I I I 2 , 3 , GCS 5 2 , 196. 32 Paed I I 96,1, GCS 12, 215; p o r . P lu ta r c h u s , M o r a lla 654 f .

duchow ych , l e c z r ó w n ie ż c i a ł a i dóbr c ie le sn y c h " ^ * * . D ziękow ać w in n iś ­ my, zd an iem K le m en sa , n i e t y l k o z a w s z y s t k i e d ob ra otrzym an e od Boga, a l e r ó w n ie ż z a c a ł o k s z t a ł t h i s t o r i i n a s z e g o ż y c i a , t j . z a w y d a r z e n ia m in io n e , z a o b ecn e i z a t e , k t ó r e n a s t ą p i ą , in nym i sło w y mówiąc — "za t o , c o j u ż m in ę ło , z a t o , c o s i ę d z i e j e , z a t o , co j e s z c z e ma n a s t ą p i ć , a co d z i ę k i w ie r z e j u ż j e s t n ie j a k o obecne"***.

V. EYXAPIETIA - ELEMENT SKŁADOWY KOŚCIOŁA

W I k s i ę d z e "Pedagoga" z a m ie s z c z o n a j e s t w ażna w ypow iedź d o t y ­ c z ą c a r e l a c j i p o j ę ć ećx<xp<.o-r(m i ĆMKAqcfct *

" P r z e to C h r y stu s K r ó l s p o g lą d a z g ó r y na n a sz u śm iech i z okna - j a k mówi P ism o /R d z 2 6 , 8 / - w y g lą d a ją c , p a t r z y n a w d z ię c z n o ś ć ( tf)v sóxapt.CTĆotv), u w i e l b i e n i e , r a d o ś ć , w s p i e r a j ą c ą w y t r w a ło ś ć , z e s p o l e n i e t e g o

w s z y s t k ie g o (tf)V TOÓTMV ou^TtAoKi^u), t j . K o ś c ió ł ( t ł) v ŻM- K\T)Cfmv), J e g o w ła sn y K o ś c i ó ł , u k a z u ją c sw o je o b l i ­

c z e , k t ó r e g o j e d y n i e b ra k o w a ło K o ś c i o ł o w i , będącemu j u ż d osk on ałym d z i ę k i g ło w ie K r ó le w s k ie j " 3 5 .

D la n a s z e j p r o b le m a ty k i n a j w a ż n ie j s z e j e s t s t w ie r d z e n ie ,z a w a r ­ t e w powyższym t e k ś c i e , ż e K o ś c i ó ł j e s t z e s p o le n ie m w ie l u r ó ż n y c h w a r t o ś c i , w śród k t ó r y c h w ym ien ion a j e s t E ^ a p tcrrC a . Ze w z g lę d u na ogóln y c h a r a k t e r p o w y ż s z e j w y p o w ie d z i t e r m in e ^ x a p tc tC a może b yć r o ­ zumiany b a rd zo s z e r o k o , t j . n i e t y l k o j a k o " w d z ię c z n o ś ć " , a l e r ó w n ie ż ja k o " d z i ę k c z y n ie n i e " , " p o sta w a d z ię k c z y n n a " , " m od litw a d z ię k c z y n n a " . Teza p o w y ż sz a , w k o n t e k ś c i e t e g o w s z y s t k i e g o , c o w y żej z o s t a ł o po­ w ie d z ia n e na tem a t r z e c z o w n ik a s&xaptCTfot, w yd aje s i ę d o ś ć j a s n a i k o n se k w e n tn a . K o ś c ió ł bowiem , w ed łu g K lem en sa , s k ła d a s i ę z Głowy 1 C ia ła s t a n o w ią c w s p ó ln o t ę ż y c i a C h r y s t u s a , Boga w T r ó jc y je d y n e g o 1 lu du Bożego**^. J e ś l i k ażd y w ier n y r o z w ij a w s o b i e p o sta w ę d z ię k c z y ­ n ie n ia i r e a l i z u j o program w yżej n a k r e ś lo n y , tr w a ją c s t a l e w d z ię k c z y ­ n ie n i u , t o można p o w i e d z ie ć , że ta k ja k K o ś c ió ł j e s t z e s p o le n ie m w ie r ­ nych w C h r y s t u s i e , ta k t e ż j e s t z e s p o le n ie m " w d z ię c z n o ś c i" i " d z ię k c z y ­ n i e n i a " , k t ó r e j e s t o b ecn e w ż y c iu k a żd eg o c z ło n k a Ludu B o ż e g o . Zatem

33 Strom V 6 1 , 5 , GCS 5 2 , 3 6 7 ; p o r . K ol 4 , 2 . 34 Strom V II 7 9 , 2 , GCS 1 7 , 5 6 .

35 Paed I 2 2 , 3 , GCS 1 2 , 1 0 3 .

84

-na i l e K o ś c ió ł j e s t zesp o le n ie m w iern ych , -na t y l e t e ż j e s t z e s p o le ­ niem " d z ię k c z y n ie n ia " .

Powyższą in t e r p r e t a c j ę można by t e ż r o z s z e r z y ć o asp ek t eucha­ r y s ty c z n y . Termin s^ ^ P t-o tćtto zn a cza p r z e c ie ż n ie t y lk o " dziękczy­ n ie n ie " , a le rów nież C ia ło i Krew Pańską, t j . pokarm eu ch arystycz­ ny, którym s i ę karm ią w szyscy w ie r n i oraz O fia r ę Nowego Przymierza, w k t ó r e j u c z e s t n ic z ą w szyscy człon k ow ie ludu B ożego. K o śc ió ł zatem b yłby z e sp o le n ie m w iernych i C hrystusa eu c h a r y sty c z n e g o , obecnego w każdym z n io h .

Termin e&xctpKTTĆm przyjm uje w pismach Klemensa j e s z c z e jedno d o ść z a sk a k u ją c e z n a c z e n ie , d o ty c z ą c e postawy w iernych względem s ie ­ b i e . K lem ens, mając na uwadze s f e r ę ż y c ia c o d z ie n n e g o , nawołuje za św. Pawłem do w ła śc iw e g o , budującego zachowania w mowie. Cytuje na­ s t ę p u j ą c e sło w a z L is tu do E fezja n :

"Niech n ie w ychodzi z waszych u s t żadna mowa szkodliwa, l e c z t y lk o budująca / . . . / . 0 n ie r z ą d z ie za ś i w szel­ k i e j n i e c z y s t o ś c i a lb o c h c iw o śc i n iech aj nawet mowy n ie b ę d z ie wśród w as, jak p r z y s t o i św iętym . Raczej winno być w d zięczn e u sp o so b ie n ie (e6x<ipnyTfot)" ^7.

C ały k o n te k s t pow yższej wypowiedzi z d a je s i ę wskazywać na t o , że Klemens p r z e z wyraz e6xaptOTta rozum iał "m iłe względem b liź n ic h

u sp o s o b ie n ie " * ^ . Zatem sóx<tptdTCct,jako postawa w d zięczn o ści względem Boga, w r e la c j a c h m ięd zylu d zk ich winna p rze ja w ia ć s i ę jako właściwie rozum iana, p e łn a wdzięku k u r tu a z ja . Ten czyn n ik zn ajd u je pełn e dowar to ś c io w a n le w d o k tr y n ie Klemensa, k tó r y w ie lo k r o tn ie eksponuje po­ tr z e b ę zdrowego s a v o i r - v l v r e , c z e g o lio z n e św iadectw a znajdujemy w I I i I I I k s ię d z e "Pedagoga". W szystko z d a je s i ę wskazywać na to, że - zdaniem Klemensa - dobrze rozumiana eóx<xptOTĆa <na również swój wymiar e k le z j a ln y w p io n ie formowania w łaściw ych obyczajów .

g o , L u b lin i9 8 3 , 129.

37 Paed I I SO.^GCS i 2 , 187; p o r . Ef 4 , 29; 5 , 4 .

38 L is t y w ię z ie n n e św ię te g o Pawła, op rać. A. Jankow ski, Poznań 1962 469: "Jednakże ju ż w s t a r o ż y t n o ś c i c h r z e ś c ij a ń s k ie j m iało zwolen nlków p r z y p u sz c z e n ie , że słow o t o n a le ż y c z y ta ć s&xapttrr6x, a p r z e z n ie rozum ieć m iłe względem b liź n ic h u s p o s o b ie n ie , analo­ g ic z n i e do z a le c e ń Kol 4 , 6 /Klemens A le k s a n d r y js k i, Orygenes, H ieronim , K a je ta n /. Sens te n - tr z e b a p rzyzn ać — b a r d z ie j od

W podsumowaniu n a le ż y z a z n a c z y ć , że term in s^ a p t-d tC a w p i s ­ mach Klemensa przyjm uje o w ie le s z e r s z y zak res zn aczen iow y, n iż to ma m ie js c e w d z i s i e j s z e j t e o l o g i i , g d z ie wyraz te n bywa praw ie wy­ łą c z n ie używany na o k r e ś le n ie O fia ry i pokarmu e u c h a r y sty c z n e g o . Co prawda 1 w ty c h z n a c z e n ia c h term in te n w y stęp u je u K lem ensa, le c z w p r o p o r c ji do c a ł o ś c i p r o b le m a ty k i, zajm uję z a le d w ie jed n ą p ią t ą c z ę ś ć . Na tem at e u c h a r y s t ii ja k o O fiary Nowego P rzym ierza z n a jd u je ­ my z a le d w ie je d n ą , d o ść la k o n ic z n ą wzmiankę, o tym że o f ia r a M elchi zedeka j e s t typem e u c h a r y s t i i . Klemens przypomina t e ż , że m a te r ią Ofiary e u c h a r y sty c z n e j j e s t wino i woda, a to z r a c j i p o lem ik i z akwarianam i, k tó r z y do e u c h a r y s t ii u ży w a li w y łą c z n ie wody. N ieco w ięcej uwagi p o ś w ię c ił Klemens sp raw ie pokarmu e u c h a r y sty c z n e g o . Poucza o p ra w d ziw o ści o b e c n o śc i C h rystu sa pod p o sta c ia m i C hle­

ba i w in a. Przypomina o p o tr z e b ie przyjm owania C ia ła i Krwi Pań s k l e j , p oprzez k tó r e r e a l i z u j e s i ę n asze u ś w ię c e n ie i zagwarantowa­ ny j e s t u d z ia ł w n ie ś m ie r t e ln o ś c i C h ry stu sa .

N aw iązując do t r a d y c j i n o w o testa m en ta ln ej Klemens w pierwszym r z ę d z ie używa term inu s6xapta-tćot na o k r e ś le n ie " d z ię k c z y n ie n ia " ro zumianego ja k o s t a ł e j postaw y w d z ię c z n o ś c i względem Boga. P olem izu ­ ją c z sektam i en k ratyck lm i a k c e n tu je , że w sz y stk o , co Bóg s t w o r z y ł, j e s t d o b re. D la te g o t e ż c z ło w ie k w in ie n k o r z y s ta ć z e w s z y s tk ic h dóbr zachowując s t a ł ą postaw ę d z ię k c z y n ie n ia . Podobnie wyraża s i ę o p ożyciu m ałżeńskim , k tó r e s e k ty s k r a j n ie a s c e ty c z n e zdecydowa­ n ie o d r z u c a ły . Eóxotp<.OTfa ja k o s t a ł a d y sp o z y c ja p sy c h ic z n a winna wyrażać s i ę w d z ię k c z y n ie n iu za w s z y s tk ie dobra duchowe i m a t e r ia l­ ne, za w s z y s tk ie w yd arzen ia c a łe g o ż y c i a . Dziękować Bogu n a le ż y o każdej p orze d n ia i n o cy , w k ażd ej s y t u a c j i , n ie w y łą c z a ją c chw i­ l i k rzyża i c i e r p i e n i a . Owocem t a k ie j postaw y j e s t r a d o ś ć . I d e a ł tak rozum ianej postaw y d z ię k c z y n n e j r e a l i z u j e w p e łn i g n o sty k , t j . doskonały c h r z e ś c ij a n in , p r z y j a c i e l Boga.

Termin suxaptdTĆa w y stęp u je t e ż u Klemensa w z n a c z e n iu mod­ litw y d z ię k c z y n n e j, o k r e ś la n e j w yraźn ie p r z e z n ie g o ja k o osobny "rodzaj m od litw y" . Autor n asz o k r e ś la przedm iot 1 o k o lic z n o ś c i, w ja k ic h n a le ż y odmawiać m odlitw y d z ię k c z y n n e . Dość n ie o c z e k iw a n ie spotykamy u Klemensa u ż y c ie rzeczo w n ik a eóx<xpKyr(ana o k r e ś le n ie "m iłego względem b l i ź n i c h u s p o s o b ie n ia " . Syntetycznym u ję c ie m oma­ w ianej p rob lem atyk i j e s t s t w ie r d z e n ie , że suxapeoTĆa j e s t elem en­ tem składowym K o ś c io ła . W w i z j i Klemensa id e n t y f ik u j ą s i ę : C hrystus

86

eu ch arystyczn y obecny w se r c a c h w s z y s tk ic h w iernych z Chrystusem Głową M istyczn ego C ia ła ; K o ś c ió ł ja k o z e s p o le n ie w iern y ch , k tó rzy ż y ją d z ię k c z y n ie n ie m i w d z ię c z n o ś c ią , j e s t poniekąd zesp o le n ie m sa­ mego d z ię k c z y n ie n ia . p r z y n a le ż y do I s t o t y K o ś c io ła , okre­ ś l a j ą c je g o postaw ę i zw iązek z Chrystusem .

K s. F r a n c isz e k Drączkowskl - Lublin

DER BEGKIFF "EUCHARISTIE" IN DEN SCHRIFTEN DBS CLEMENS VON ALEXANDRIA

/Z u saom en fassu n g/

Der B e g r if f " E u c h a r istie " t r i t t 21 mai in den S c h r ifte n des Clemens von A le x a n d r ia a u f. G en e r a ll kann man zw ei Bedeutungsgruppen u n te r s c h e id e n : i . Der B e g r if f " E u c h a r istie " b ed eu tet d ie e u c h a r ls ti- sc h e Nahrung, d .h . den Leib und das B lu t C h r is t ! , sow ie das Opfer des Neuen Bundes, d e s s e n F igu r das Opfer M elch ised ek s i s t . In d ie s e r Be- deutung t r i t t der B e g r if f b e i Clemens nur 4 mai a u f. 2 . Der B e g r iff

" E u c h a r istie " b e d e u te t das Dankgebat, d ie dauernde H altung der Danksagung, d e r D ankbarkeit Gott gegenHber, d ie den NHchsten gegen- Hber fr e u n d lic h e A r t. In d ie s e r Bedeutung t r i t t der B e g r iff in Cle­ mens S c h r if t e n i7 mai a u f. An d ie B r ie fe des Paulus anknHpfend / i Tim 4 , 1 -4 ; R8m 14, 6 / , b e n u tz t Clemens das S u b sta n tiv " eu ch a ristia " vor a lle m zu r B ezeichnung e in e r stR n d igen D ałłk b ark eitsh altu n g, verstanden a i s dauernde p s y c h is c h e D is p o s it io n , d ie in der Danksagung fHr a lle g e i s t i g e n und m a t e r ie lle n GHter und fHr a l l e E r e ig n is s e des ganzen Lebens zum Ausdruck kommen s o l l t e . Got danken s o l i man zu jed er T a g e s- und N a c h t z e it , in je d e r S it u a t io n , d ie Momente des Kreuzes und L eid en s n ic h t a u s g e s c h lo s s e n . Die Frucht e in e r s o lc h e n Haltung i s t d ie F reude. Das I d e a ł e in e r so v e r sta n d en en Danksagungshaltung r e a l i s i e r t der w ir k lic h e G n o stik e r , d .h . der Freund G o tte s, vollkommen, Der B e g r if f " E u c h a r istie " kommt b e i Clemens auch i n d er Bedeutung des D ankgebets v o r , das von ihm au sd rH ck lich a i s e in e besondere "Gebetsart* b e z e lc h n e t w ird .

A is s y n t h e t is c h e Fassung der besprochenen P roblem atik wird fe s t- g e s t e l l t , d a ss d ie " E u c h a r istie " e in B e s t a n d t e il d er K irche i s t . Im Clemens S ic h t s in d I d e n t is c h m itein a n d e r : d er in den Herzen a lle r GlHubigen gegenw H rtige e u c h a r is t is c h e C h r istu s m it C h r istu s a is dem Haupt d es m y stisc h e n L e ib e s; d ie K irche a i s d ie V ereinlgung der GlHugi* g e n , d ie in stH n d ig er Danksagung und D ankbarkeit le b e n , i s t g le io h - sam e in e V erein igu n g der Danksagung s e l b s t . D ie " E u ch a ristie" gehtłrt zum Hfesen der K ir c h e , indem s l e dereń H altunc und Verbindung mit C h r istu s bestim m t.