2016
Document Version Final published version Published in
Mortels technisch en bouwhistorisch bekeken
Citation (APA)
Lubelli, B., Nijland, TG., & van Hees, R. (2016). Historische mortels van de oude tijden tot de helft van de 19de eeuw. In T. G. Nijland (Ed.), Mortels technisch en bouwhistorisch bekeken: Syllabus TNO-NvMZ studiedag (pp. 3-21). TNO, Delft.
Important note
To cite this publication, please use the final published version (if applicable). Please check the document version above.
Copyright
Other than for strictly personal use, it is not permitted to download, forward or distribute the text or part of it, without the consent of the author(s) and/or copyright holder(s), unless the work is under an open content license such as Creative Commons. Takedown policy
Please contact us and provide details if you believe this document breaches copyrights. We will remove access to the work immediately and investigate your claim.
This work is downloaded from Delft University of Technology.
! "# $ % & ' " ' ( ) *+,#* # -*, #.-,#
#
4 & 33 5 ) 6 7 8 4 9 2 $ % & ' : ; < = ! ( ) % ! * ! & % :-& % * ! -6 > ?? @ & + % + % * + 7 8 4 = 2 ,, , * % ** * ! !* % "2 % "# $ % & *+$ & & 2 3 % & *,
.30 . 0 ! ( ) 2 % ! "
4
5
6
. 0 .30 ( 7 .30 . 0 + - & ! "8
- %
" + !
&
9
:
. 0 ./ ./ /./ 2 /./ 3. * ! & % "%
3. 3./ & % * ! ", &
6
3./ 0. & + % + % * "%
0. 0./ 7 ! 0./ . , * % ** * ! !* % "+
&
$
. . 0 . 0 ./ :9 % ./ ;. 1:
$ % & '
)
5
3
6 8
4 = 2
7
"
@
)
A '
$ 8 3 * 3 3 3
& & 2 2 2 & 3 # #? %% 3 33 &
% 2 3 3 3 ! ( * & ?? % ! 3 ! 4 3 2 ? 2 ' % & & ? 2 % 2 3 3 % & #
3 & 2 BB 3 & 3 &
3 2 2 9 3 3 %
& ?? 3 & & 2 C3 D
3 9 2 3 9
& 3 3
2 ! 3 & 3
2 & % 2 C@ & D ' &
32 & ? E & ! 3 32 C D
! #? %% # 3 #? %% 2
3 @ & & 2 % 2 & 2 3
@ & 2 3 ) 3 5 3 7! 3 > ? 5 ! > # ? %% > # 3 > # 3 # ? %% 3
.
@ & 7 2 % 2 & 2 2 3
C0 & ? $ ) :D
3 & & 3? 2 3
& ?? 2 F 2 & & 2 3
2 3 & 3 ' 2 3 C% #
2 #D % % & & 3 3 &
? ' & 2 : 3 3 , 3 3
3 & 3 3 3 ' & #
% % ' 2 & % 3 3 3 2
3 3 & 2 & 2 2 3 & 2 3
3 & ? & 2 ' 2 &
3 && & 3
2 % & ?
)
3
& ?
$ 2 & 2 3 3 & ? &
3
)
3
2 & % % 2 % 2 # 2 32 ? 3 7 % & % & & &
3 & & 3 ' & 3 2 & & ?? 2
3 % 3 & ? 3 G 3
2 2 & 3 & 3 3 % H E !?
3 3 & & & 3 2 ? & %
% ( ? ) ! % & 3 % &&
C 3? D % A 0I I & J C ***D ) 3
& & 2 &
5 & 8 3 3
3 3 & ?? 2 2 C 2 *D
2 3 & 2 3 %
> & 2 & 2 2 & 3 3 &
J 2 & 3 & 3 & 3 % H 3 H
-9&!? & 3 2 3 3 C *, D 3 2 ?! 3 2 C8 & *,,D
?
2 9&!? ?! 3 2 2 ? C - # -. 2 D A C - 2 D 3 & C8 & *,,D '& ? & 9&!? 2 % 2 2
' % & 2 3 & ? 2 3
3 3 33 & % 2
9&!? & 2 3
& 3 9&!? &
? 2 3 8 3 C *, D
' 2 2 & ? 2 3 2 ? 2 & ? &
3 3? & % 2 & ? ".K 7 " 2 ? 2 C % & 3 D 3 3 & 2 3? < & 2 & ? 3 ? 3 ! C D & 2 3 ".KL7 " 9 ? 3 4 ? 3 2 2 2 3 ' 2 ! 2 % 3 ? & ? ".K 7 " ? 3? 2
& ? & 2 & ? % ? 3 &
? 3 % 2 & ? 3 % &
2 2 & & 2 9&!? ?! 3 - # 2
>
#? %%
> 3 2 & 2 3 3 2 & 3 2 % & 7 ? 2 3 2 2 2 ? C % D 3 ": 2 C@ & :D 7 2 " & 2 & 3 ' % & 3 ? ! C"7D ) ? 3 & & ? 3 3& E 2 & ? ) & % 3 & ' & 2 3 3 " ? 3 ": C@ & .D ' 3 & 3 ( 2 3 & ? & ! & &@ & : ' * 2 < ? 7 0 C *,+D
@ & . ' ! 2
" 2 & & 3 C 2
9&!? ?! 3 D 3 3 ? ?
2 & 2 & M N!O > #0% G
C' D & 2 ? ' 3
& 2 2 & ? 2
% ' 3 2 2 ? & C 3 & 2
D 3 ! & ??
& 9B 2 2 2 #? %% 3
? & 2 2 2 & I 2 &
-- 2 * && 2 & ?& 2 &
C@ ,D 9 % 3 2 2 ? %% 3 ? & 2 & 2 ? %% ? 2 3 ? G % 3 % & % 3 2 C .D " & 2 3 ? 3 3
& ? 2 & ? 2 2 & 7
& 2 3 3 ? 2 7 2 # #? %% 3 ": 3 " 2 " % " 2 7 " C"7D ? 7 " C"7D ? ": 3 " % 3 < < < < <
+ % 8 3 & 2 % 3 & 2 & 9 & 2 8 3 & 2 3 3 & 2 & 2 3 2 3 & 2 3 % 8 3 3 C- #: 2 D 8 3 : 2 3 & 2 ? %% C9 :D %
? 2
?
3 3 2 4 4 %% 2 2 $ 2 2 3 2 3 $ 2 C+ H, 2 # -D $( 2 %' 0
3 P
9
?
?
2
%
&
7
2
?
$
2
Q ' 3
&
3
& 3
&
&
3
%
2
33
%
&
P
' % ? %% 3 & % & 3?
3
3
8 3 C5 3? *, D ' 3 & 2 ! 3 ? %% 3 H 8 3 2 & ?2 & ? 3 2 C@ & -D 2 & % 2 % & 2 ( & 2 8 3 % & ? ' 3 2 8 3 % BB 2 & 2 ? 3 & 3 2 C ***D 8 3 3 & 2 2 C D & 2 3 & ! 3 C@ & +D @ & - 2 ? 3 3 ? 2 ? 3 2 #: C@ D,
@ & 8 3 3 3 3 7
@ & + ' 2 & 8 3 3 & 2
C 3 & 4 & D ' 2 2 8 3 2 3 % & 2 ' % ? 2 2 & ? 2 ? & 2 9 2 ? 2 4 8 3 ,# - 7 2 ?
3 !? && & 3 & E &
? 3 & C( **+ ' DE %
? & 3 & 3 3 2 .: : 3
2 ?
? %% & 3? 2 8 3 3
7 ? ? 2 8 3 &
& 2 ( %
' 0&
& 22 4 3 2 ? 2 2 2 5 2 2 $ 2 $ 2 %
' 0
& 2 3 7 & 2 2 3 2 2 3 3 % ? % 2 2 ? C $ 2 4 *# : 2 D ' 2 & 2 $ 2 3 C ? D & 2 3 2 E & 2 3 & 2 ! 2 &*
5 ) 0 C . .# .+ D %
'
2 2 $ 2 7 2 2
2 & ? 3 & 3 E & &
3 & 2 & 3 3 2 7 3 & & 2 3 3 2 C0 .- D ' & ? & 2 2 % BB 2 % 2 & & % 3 2 3 C 2 % 4 2 6 ,D ( % ? 2 ? 8 3 2 2 3? 3 % & 3 #0 % & 3 # ) G ' 8 3 3 % & 2 ? & & 2 % , ( & 2 2
'
2 5 ) 0 C . .# .+ D2
3
2 @ & C .:*# - D( I
1
2 0 4 C - ,# -, D51
10
2
2 $ % 3 %% C -.,# D 2 $ 2 3 3 2 & & ? $= % " & 2 ? %% 3 3 ! & 2 2 3 ! 3 & 8 3 < 3 ? %% 2 2 & % & 8 3 ' % 2 & % ? %% % ? & C ? D ? & 3 3 % & ? %% 7 % & 3 2 % ? ! & % ' J ' 3 ?) & ?
2
!
3
( 2 , & ?? ? 3 & ? 2 ! & ?? 2 3 = 3 C + .# +* D 9 & & ??& % & 2 2 % & 7 2
& 2 2 ? %% 2 & & C? %%
4 %% & % D ? ! 2 3
? & 3 9 ! 2 ' 2 9 &
2 & 3 BB 2 & ? 3
3 ? 7
2
&
&
?
& 3
& 3
2
C
D
%
&
3
& 3
&
3
2
?
&
3
?
2
%
& 3 &
P
& ? & 3 32
&
D
P
C 3? *, D 3 & ? & 3 2 & 2 3 2 3 % 7 2 3 & 3 3 & 3 3 7 2 3 ? 2 % 2 5 $ C +, # , D , , & 2 2 3 3 ! 2 3 % % & 3!
R
C7(D & 2 3 ? 2 ! R % & & ( & 2 2 ? 2 ! 2 & $ > C * .D 7! R !? # $ 3 & # J ! # : 3 & ! : # . 7! . # - > & ! - # - 5 3 ' % 3 2 ! R & * ) ! % & 33
#
R
C (D & & 3 ! 2 3 ? C D7 & % 3 3 & & ? C3H3SD
7! R T " U 0 ": U @ ":
"
3 # R T , " U 0 ":U + @ ":
( & 2 2 3 ? 2 3 R 2 & ) ! C * D 3 R !? 3 # : ! : # - J ! - # + & ! + # !
!
C 75D
3 ! 32 & & 2 2 3 % ? %% & 3
3 2 2 2 2 ' % 3? & & 2 C3 R 3 - V D ! 3? C 3 D 3 2 3 3 3 & 3 3 ! C 7D 3 3 ! 2 & 2 3 ' %
!
C 75D & 34
3
C
8 3
3
D
( 2 , % ! 3 % 2 ( +*4
3
8 3
3
& 3 C 2 3 8 3 D & ? = 3 4 9 & ' ! 3 4 3 & ? 2 2 3 & C D 3? 2 , # V 3? 2 8 3 3 & % ! 3 7 3 ? 2 8 3 3 2 & 2 3 & 2? & 3 & C *D & 3
3 2 C) ! D
' 2 3 & ?? 2 8 3 3 % & 2
% & ' 3 % 3 3 & 3 2 & &
3 C@ & , *D % % & ?? & ?
& 2 8 3 3 2 *
2 9 ? % 9 & @ ' "
@ & , > 3 3 8 3 3
@ & * " 3 8 3 3 < C 5 && - 8 &
D 1 % %
#
?
" * 2 & 3 3 2 3 # ? 3 3 & 7 3 & % C ? & 2 % 2!
R
& 2 ' 2 D 2 & 2?
2 ? 2 &3 & % ! 7 ? & &
2 % % &2 & 3 & & 3
& & & ' & ? 3 % &
J & 2 2 2 .- ? 2
2 & 2
P
&
RP
C4 *- D & 2 2' 2 & 2 ? ? 2 3 2
2 & 2 :*. C
P2
2
?
&
P
C' ! * ,DD . CP
2
2
&
3
**
P C' ! *+ DD0 & % 2 3& 2 & 2 5 3
: & , 2 ' 9 & ' C% D @ E & ? C + -D A ' 3 & 2 . , ? 2 5 CP
5 !
RP
P5 !
P
D C *. D 3 ? ? 2 % J 3 2 C -.,# D % 2 & 2' 7 !
P'
R
3
2
E
& 3
2
!
5 !
& 3
%!
2
&
%
?
3
2
& 3 !
3
!
P
C$ 7 2 -D 9 2 2 ! & ' ' % & ' ' % 2 % ! C 2 9 .D & C *::D ' 3 - : . S ! 7 3 ' ? 2 0 & % 2 2 2 !?& 7 2 & 2 & 3
& & ( &
3 ' 8 C$ > * .D 7 2 & 3 2 " # & & 3 & ' J % 2 ? 2 J ? % 2 & & BB 2 C 2 ,, 2 & D % & % & 3 2 ' 2 9 ' C :D
?
"3 ! 3 3 & 2 & & & 3 % ) 7 & ' 3 & & 8 ) 0 2 2 2 & ( @ ? 3 2P
7
P
C' )B +:+# ++ ! 6 ) 2 ,- D 9 & 2P'
P
7 & & 2 3 2 3& & & 2 3
% & * ? 2
P
2
!
)
P
C7 ,: D
7 & ? 2 & 2 # 3
2 + 9 2 # 3
3 3 & & ( & & 2
2 & & & 2 & 2 3 3
3 & 2 ? J 3 3 2
. @ & 8 2 & ? 2 4 A 3 3 ? & @ & 8 3 3 ? & 3 2 5 2 9 3 & 2 & 3 ! & 3 ? 2 8 3
& C@ & D ( 3 & 3 ?
2 3 % ? 2
4 A C 33 *,,E & D 7
2 & & 3 ? &3 %
2 & & C ? %% D & & 3 ?
% & & 2 C - %
! D 0 2 2 ? % %
-2 2 3 2 , C4 ! ** D 3 2 5 2 C@ & D 5 2 + & 2 , % & 3 & & 3 !? ! 3 % &
03
3
%
3
@ & 3 03 3 % 3 , . 4 ? < 3 C2 D03
3
%
3
( % ? 9 ? 4 3 % & ? 3 ! 3 3 & & J 3 , 3 ? 3 2 % 3 ? 2 C@ & D % & 3 03 3 3 % 3 C$ > * . $ ) :D J # 3 & 3 32 & ? 3 3 2 & 2 & 3
2 3 C$ > * .D 7 & 3 & & ? 2
(= +,: 0 ) 03 3 & $ 8
+* % 6 % & ? ) & & +*
3 3 0 & 3 ) 6 0 &
% & & 2 ? & 3 & % 2 , ,.
% ? ? % % % & % 3
: 3 & % & 2 3 3 C$ > * .D
) & * ? & 2 ? & 2 3
3 & & 3 ,.
' ? 3 3 % 2 3 % & 7 2
& 3 & ' 2 & 3 2 A 3
% 2 & 2 ? &
& 3 % 2 2
3? R = 2 93 & &
3 8 & 3 2 A & 3 $ '
, . C$ > * . *+.D &
? 3 2 E & 2 && 3 2 ? & C ? D 2 & 3 2 3 2 ( : % 3 3? & && $ 2 3 & 2 5 ) 0 && 2 $ 2
'
C0 ,- DP
!?
2
2
?
3
2
3
%
& %
E 3
3
&
&
3
2 3
?
&
3
&
3
%
7
2 & & 2
& 3
&
2
3
% & 2
P
3 %% C -.,# D &
51
2
C 3 %% -D 2 ? 2 3 2 & J 2 2 3 & 2 2 2 3 2 & : 3 & 2 & $ 2 ) 3 0&& & 33 : % & 2 % 2 % 2 % ? & ) 2 & 2 2 2 % ? %% C? 2 ? D 7! 3 2 % % C + -# +*,D4
?
0
2
C % +, D 3 2 3 7 33 & ? ?? 2 3 3 32 & $ & 2 & %
% % 3 2 G 2 2
3 !? 3 $ & %
2 & 2 ? 3 3 2 &
2 & : % : . ' 3
2 & ? 2 2
7 & & % & & 2 2 3 & ?
+
" ? 3 & 2 3 2 2
2 & & & 2 $ 2 ' 2 3
2 3 2 C ? 2 4
8 3 D 2 & 2 3 2
3 ( & 3 & 3 & 3
& 3 3 ' 3 3 & 3 & 3 C 3 D 2 % % ( 3 2 3 & 2 2 & 3 2 & 3 3 ? % 2 3 % C 2 -D ( ? 2 3 2 % %
3 % ( . 2 % & & 2 2 & &
3 &2 & 2 '
2 & & % 2 ( 2 & & ? 3
! ? #? 3 4 3
& GR? 3 3 3 & 2 2 3
2 3 & & ?? 2 %
3 2 & & 2 ? & ? 3
3 ? J & 3 ( , 2 , & & 3 7 2 ' ? 2
P
P
P
P
2 2 & 2 & 2P'
2
&
3
3
&
#
3
'
BB
# 3
% 2
%
P C) 2 7 2 .D 7 & ? &3 & & & & 2 3 3
C 3 & D ? %% 2 & & 9 2 % 2
3 3 & & & 2
-9
' % & & ? & 3 2 % 2 3
2 " 2 & 2 * 3 & 7 2 % % 2 ? ? C 2 2 ! 3 2 D 3 2 C3 3 D 3 C 2 ? %% ( G D 2 3 F 2 ' 3 3 & ? 2 3 & 2 2 &
, ) ! > 7 6 < = 3 3 3 ? ? ? ( " " # 8 4 )B ) @ +:+# ++ 5P ! I P PB 2 3B & R ? B 2 0 = 3 4 -) ! 8 * 3 ! &! 3 3 ( Y
% " 8 & % 2 Z 9 6 0& & 3 ? ! 9
3 3 = 03 3 ! ,: + # + ! 6 ) 2 ,- &B B 3 B R 3? !B 3 ' R [3 ? 0 B3 = *** A 3 I ! ? ! &! 2 ? 2 % 4 ? 8 ! ! 5 ):-. ::#-' 5 3 8 3 3 = 4 ( 9 & & 9 4 + *# -9 = ) 0 ' 6 ) 8 . ? ! 3 3 C) & 3D % -: ,*# *. 9 = % " 6 & 8 : 5 3 &! 8 3 03 & *, * +# * , @ 7 , ? ?? ! I ! ) ? ? HH 3 I H H I ! 3 C & 3 , % * -D 7 Y 8 & = 6 0 0 *, ? ? 9&!? 3 4 W# ! 3 8 , :#,
< + - 'P & 3 2 & P ! & 3
? & & 2 2 2 & 3 2 &
& 2 0 2 ' 33 03 3 C& = * -D 8 *** ? 3 8 3 ! 0 9 = 4 3 @ :C D +#: $ & #) 3 $ 8 ! 0 6 * 3 3 3 . +.*#+ : : 9 2 ? J ? \ ? & ? ? 1 # 2 2 > & 2 & J ? 0 & 4 ++ 7 2 2 - ]' 7 ! 1
? & 2 & & ! 3 2 > 0< 03 3
7 ! ? + 7 ,: 7 ! R 2 8 < 6 ' 5 & 9 & ( **+ ? & @ 3 I ! 3 3 3 5 = 7 * - ) 2 ' -9 ? ) J 33 > = 0 2 * . " % 3 ' ((( 5 = $ 03 3
* 5 3? 7 " *, "? 3 3 ) 8N3 - $ & ) U 'O 4 2 ' 0& ) ? ? HH &H H' ^ & ^ C % - -D $ 2 4 *# : 2 ' 0 ( 2 & 03 C , *D ! * , 3 $(( ' & 2 ' 2 ' ( :*.# . < # & ! *+ 3 (W ' & 2 ' 2 ' (( . # . < # & % @ +, 4 ? 0 2 7 % & & ) ? C , -D ) - ? % 2 3 ( % ! 4 ! 0 ** ' # 2 2 & 3 ) 2 > " & ) * -# .
4 2 6 , 0 2 & 8 3 3 &! &
? & ? ! & 3 ) &
, +_ , 4 = = *- ' & 2 2 .- ) > ") : *# .-8 & > = ' 4 6 7 & ) *,, 3 3 9&!? ?! 3 3 8 , , #* 8N = *-* J & & 4 %# ) ) = -* .+#,, 3 %% $ - ' 1 2 9 2 + . 4 < *. 3 5 = $ 03 3 3? 0 < *, = 3 @8 3 5 & =% *:: ) 3 $ $ & 3 ' ' 03 3 4 $ > ? > @ 6 4 ? ! ( . 0 ! % ! 3 3 .+ -+ #-, = 9 0 5 *+. ' & ) > 3 A 33 5 *,, ' 3 2 A H ) > 3 A ) *. ) & 2 ' 3 A C & :*-# ., D ' 7 &
& *:. ' & 0 & 3 ) &
> C? D
$ 0 5 < 9 2 * # * : 8 2 % 2
5 ? ' ? 4 ) & X# : . : : X L && L X L : L && H 2 : : . & : X : ? & # L $ L#: : . X : . : : X # L : L L#: && : : .# & : -# & : X :`#.L ? & L#: X# : : X#L :#. : L# .#-L :#:L : X L#: L :#:L && : #+ & :#:L @ 3 3 : .#-- : #+ : X :#. : L .#- $ : : ,#* : . # : L#: : : ,# & : L #, ? & : $ &3 :#. L :
- 3 & C 2 3 D > C & D 5 ? ' ? ? # 3 4 3 > # 3 J ) > 3 : ,* $ 7 2 3 ,- @ > ? A - . ,- @ > ? A 0R : ,* '<5 " 4 & 8 3. ,* $ 7 2 3 ,- @ > ? A ,- @ > ? A : , 7 2 -. ,* '<5 " 4 & 8 3 . : ,- @ > ? A . : ,- @ > ? A ) ,- @ > ? A . : : ,- @ > ? A ?? - : ,* '<5 " 4 & 8 3 : ,* $ 7 2 3 : ,- @ > ? A * . , ,- @ > ? A : L L , 7 2 3 : ,* '<5 " 4 & 8 3 3 : ,* '<5 " 4 & 8 3 ?? 3 - ,* '<5 " 4 & 8 3 $ & ? ,* '<5 " 4 & 8 3 "2 & . - * 4 5 * > + - - * > . * , & 2 " ? , X : * < & 3 5 33 * : * < & 3 5 33 ) # ) 2 8> > $ 7 2 3 4 = 7 !? :* # ) 2 @ > ? A ,- : # = * - . # ) 2 0 & 7 3 2 - ? ' & " 4 & ) :- 3 8 3 ,* .. .- -* - # ) 2 7 2 . # $ $ * # * + # "?% 3 $
$ * # * , # & *:. * _ ) & 2 3& 3 2