Studia z dziejów teologii moralnej

Andrzej F. Dziuba

Studia z dziejów teologii moralnej

Studia Theologica Varsaviensia 27/1, 273-277

1989

fôj

STUDIA Z DZIEJÓW TEOLOGII MORALNEJ

P ro b le m a ty k a dziejów teologii m o ra ln e j zn a jd u je stopniow o w p a ­ n o ram ie b ad a ń teologicznych należne sobie m iejsce. T ru d n o bow iem u p raw ia ć ja k ą ś dyscyplinę a b s tra h u ją c od jej przeszłości i u w aru n k o ­ w a ń w p ły w ający ch na jej rozw ój. W iedza o przeszłości zaw iera cenne in fo rm ac je d la ak tu aln e g o k sz tałto w an ia d an ej dyscypliny. Obecne b a ­ d an ia nad dziejam i teologii m o raln ej s ta ją się częścią składow ą s tu ­ diów z za k resu te j dyscypliny teologicznej. Z jaw isko to n astąp iło sto­ sunkow o późno. B ardziej zaaw ansow ane b a d a n ia nad h isto rią teologii m o ra ln e j p row adzane są p rzy sp ecjaln y ch k a te d ra c h A kadem ii A lfon- sjańsfciej w R zym ie oiraiz K ato lick im U n iw ersy tecie L ubelskim . P ew n e p rac e są ta k że realizow ane w ra m a c h ogólnych badań, np. w A kadem ii Teologii K atolickiej w W arszaw ie.

W A łfo n sjan u m od p o czątk u istn ien ia k a te d rą teologii m o raln ej k ie ­ ru je prof. L. V ereeeke ze Z grom adzenia R edem ptorystów , k tó ry obecnie, po od ejściu D. Capone, je st ta k że re k to re m te j uczelni. V ereeeke posia­ d a n a sw ym koncie znaczący dorobek, k tó ry w wiielu szczegółach jest w ręcz pionierski. Szczególnie zn an ą je st jego p rac a o G. V azquezie

(Conscience m orale et loi humaine chez G abriel V azquez, P a ris 1957), oraz liczne a rty k u ły p u b lik o w a n e zw łaszcza w Studia Moralia, w y d aw a­ n ych przez A kadem ię A lfonsjańską.

W sły n n e j se rii B ibliotheca Hastomica C ongregationis SSm i R edem - p ta ris, jako 12 tom u k az ała się k o le jn a p râ c a L. V e r e e e k e , pod znaczącym ty tu łem : De G uillaum e d ’O ckham à Saint Alphonse de Li-

guori. Podtyttuł precy zu je jeszcze dok ład n iej zaw artość treścio w ą tego obszernego dzieła, bo liczącego 606 stro n : E tudes d ’histoire de la

théologie m orale m oderne 1300—1787. W arto jeszcze dodać dla całości

op isu bibliograficznego, iż w yd aw cą je st C ollegium S. A lfonsi de U rbe (Rom ae 1986).

Całość m o num entalnego dzieła o tw ie ra u roczysta ded y k acja sk ie­ ro w a n a do św. A lfonsa L iguori z okazji 200 rocznicy jego śm ierci (is. 3). oraz k ró tk ie słow a podziękow ań (s. 5). Z asadniczym w prow adzaniem do k siążk i jesit te k s t P. D elhaye, em erytow anego p ro feso ra teologii m o raln ej z Lille, M o n trea lu i L o u v ain -la -N e u v e oraz se k re ta rz a gene- ralnego M iędzynarodow ej K om isji Teologicznej (s. 7—13). W prow adze­ nie to (oprócz m om entów osobistych dotyczących p rzy ja źn i z A utorem ) po d k reśla w arto ść pub lik o w an y ch op raco w ań i ry su je ich szerszy k o n ­ te k st historyczny.

Na cały tom sk ład a się 27 sam odzielnych te m aty cz n ie tekstów . Dla u k az an ia ich bogactw a w a rto przytoczyć choćby sam e ty tu ły w u k ła ­ dzie d ru k u : 1. H isto ria i m oralność (s. 15—26), 2. W prow adzenie do h isto rii teologii m o raln ej now ożytnej (s. 27—55), 3. R efo rm a Kościoła

n a soborze w Vdenne (s. 57—108), 4. M yśl ekonom iczna P io tra de la P a lu t 1342 (s. 109—<131), 5. W y d aw n ictw a dzieł m o raln y ch P io tr a de la P a lu (f 1342) w P a ry ż u n a początku X V w iek u (s. 133—148), 6. O bow ią­ zek m o raln y w edług W ilhelm a Ockihaima (s. 149—.167), 7. In d y w id u u m i w sp ó ln o ta w edług W ilhelm a O ckham a (t 1349) (s. 169—192), 8. P raw o i E w an g elia w edług W ilhelm a O ckham a (s. 193—203), 9. P ra w o i m o ra l­ ność u J a n a G ersona (s. 205—220), 10. Teologia niedzieli w edług H e n ry ­ k a z Gortoum (t 1431) (s. 221—285), 11. T eologia niedzieli w edług św. Antoiniina z F lo re n cji (f 1459) (s. 237—258), 12. M edycyna i m oralność u św. A n to n in a z F lo re n c ji (s. 259—281), 13. Swlięty A n to n in m o ralista , W hołdzie św. A ntoninow i z F lo re n cji z o kazji pięćsatiecia śm ierci (1459—'1959) (s. 283—290), 14. P ap ież m o ralista : Hadxia>n VI (1459—15.23) (s. 291—308), 15. U pow ażnienie do „Cambiuim Bumsae” u J a n a M air (1469—J550) (s. 309—324), 16. L udzka w olność i ła sk a Boża w przed ed n iu R eform acji (s. 325—344), 17. M ałżeństwo i płciow ość u sch y łk u śred n io ­ w iecza (s. 345—368), 18. M oralność w edług F ra n cisz k a Raibelais (s. 369—390), 19. U bezpieczenie m o rsk ie u teologów X V i X V I w ieku <is. 391— 4EI2i), 20. H andel w ełn ą w edług teologów hiszpańskich X V I w ie­ ku, p rzy k ła d u w a ru n k o w a ń n o rm m o raln y ch (s. 423—434), 21. M oralność i d u szp asterstw o w początkach kolonizacji hiszpańskiej w A m eryce (s. 435—465), 22. S pow iedź usitna w X V I w ieku: kryzys .i o d n o w ien ie (s. 467—494), 23. Sobór try d e n c k i i n auczanie teologii m o ra ln e j (s. 495—508), 24. E ty k a sdksuaina m oralistó w postitrydemckich (s. 509—530), 25. Małżeńsitwo i przyjem ności sek su aln e u teologów epoki now ożytnej ((1300—1789) (s. 531—652), 26. S um ienie w edług św. A lfonsa L iguori (s. 553—566), 27. Sens d o k to ra tu św. A lfonsa L ig u o ri w h isto rii teologii m o ra ln e j (s. 567—.594).

Dzieło z a w iera indeks nazw isk, k tó ry opracow ał A. Gatrnier (s. 595—604) o ra z opis tre śc i (s. 605—606).

P re ze n to w an e opraco w an ie z a w iera zatem stu d ia dotyczące dość d u ­ żego w ycin k a dziejów teologii m o raln ej. Ja w i się ona jako dyscy­ p lin a pełn a dynam izm u i ciągłych poszukiw ań, i to w w ielu płaszczy­ znach, m in . m etodologicznej. D ynam izm teologii m o raln ej, a ta k ż e sa­ m ych zagadnień m oralnych, w idoczny poprzez stu d ia V ereecke, dość często w yn ik ał z rea lió w życia. Nie oznaczało to je d n a k tzw. etyki sy tu a cy jn ej. W n astęp stw ie o dkryć geograficznych Kościół prow adził dzieło ew angelizacji w now ych w a ru n k a c h i m iejscach, w k tó ry c h p o ja ­ w iały się i now e k w estie m oralne. Teologia w k o n fro n ta c ji z now ym i problem am i u k azy w ała zarów no sw oje b la sk i ja k i cienie, o czym m ó­ w ią zw łaszcza opraco w an ia A u to ra dotyczące k w estii ekonom icznych i życia rodzinnego oraz m ałżeńskiego. .Podoibną praw idłow ość m ożna zaobserw ow ać także i dzisiaj. Teologia m u siała odpow iadać na w iele no w y ch pytań, nie o dryw ając się od fu n d a m e n tu m oralności e w a n g e­

f7] R E C E N Z JE

275

licznej. A u to r ze znajom ością rzeczy u k az u je tę p ra c ę K ościoła w y k a ­ zując ta k że (naw et pośrednio), że teologia m o ra ln a n ie jed n o k ro tn ie uprzedzała w podejściu do w ielu zagadnień in n e dyscypliny teologiczne. Zycie po p ro stu nie m ogło czekać, a w ręcz przeciw n ie — przynosiło now e k w estie. W tym być może leży p rzyczyna złotego w iek u teologii m o raln ej hiszipańskiej.

(Podejm ow ane w w ielu stu d iac h przez V areecke an a liz y szczegółow ych kwesrttó m o raln y ch zostały ta k poprow adzone, iż sta n o w ią doskonały w zó r dla b ad a ń innycih za g ad n ień tego o k resu . Co w ięcej — p rzy o k a­ zji, a rac z e j ina bazfe szerokiego w id zen ia m ioralnośd A u to r dał cenny w k ła d do syntezy teologii m o ra ln e j tego o k resu . A u torow i u d ało się u k a ­ zać życiow y dynam izm procesów ro zw ojow ych teologii m o raln ej.

L. V ereecke u k azu je ta k że zbaw czy w y m ia r m o raln o ści i będącej w e w n ętrz n y m sk ła d n ik ie m dziejów K ościoła i św iata. P odobnie i te o ­ logia, a później teologia m o raln a, w id zian a je st przez A u to ra w je d ­ ności z dziejami! K ościoła a zarazem i ów czesnej nauki. To pogłębione spojrzenie pozw ała le p iej zrozum ieć rozw ój teologii m o ra ln e j w jej aspekcie m etodologicznym .

Duże z n a c z e n ie posiada p o d jęta przez A u to ra k w e stia auto n o m izacji teologii m o raln ej i om ów ienie okresu ■—■ i sam ego zjaw isk a — „Io sti- tu tio n es m o rales”. W ydaje się, że w łaśn ie V.ereecke b ard z iej w y raźn ie podniósł znaczenie tego zag ad n ien ia o p ierając się n a w łasnych szcze­ gółow ych b ad a n ia ch k o n k re tn y c h dzieł. P rzy p o m n iał także zapom niane ■nazwiska czy fa k ty rz u tu ją c e n a rozw ój teologii m o raln ej, a zw łaszcza je j usam odzielnienie się. W stu d iac h A u to ra o b se rw u je m y ró żn e rozło­ żenie ak centów : czasem w ychodzą na czoło k w estie m etodologiczne, in n y m raz em treściow e. Truidno tafcże 'rozróżnić m iędzy stu d iu m h i­

sto rii teologii m o ra ln e j a stu d iu m m oralności. S tu d iu m m oralności jest n a pew no b a rd z ie j ścisłe. N ato m iast sam o b ad a n ie dziejów teologii m o ra ln e j jest dyscypliną późniejszą, p rz y n a jm n ie j w św iadom ości m e­

todologicznej. Sens ty c h b a d a ń i ic h oddzielenie od b ad a ń h isto rii m o­

raln o śc i czasem za c ie ra się w stu d iach V ereeeke, choć sam A u to r jest św iadom y te j różnicy i p o trze b y m etodologicznie o drębnego tr a k to ­ w a n ia obu działów w ra m a c h teologii m o raln ej. K onieczna jest p ełn a au to n o m ia obu dyscyplin, choć w ra m a c h p o p raw n ie p o ję te j m isji K o­ ścioła obie m uszą w ykazyw ać c h a ra k te r służebny w procesie ew a n g e­ lizacji.

Obok zasygnalizow anych uw ag w a rto w skazać, że p rez en to w an e s tu ­ dia Vereecikiego są ow ocem d łu g o letn iej p rac y n au k o w o -b ad a w cze j oraz d y daktycznej. J e s t w ięc V ereecke k o m p e te n tn y m znaw cą, zw łaszcza tego o k re su dziejó w teologii m o raln ej. P o zo staje o;n w iern y ty m b a ­ daniom miim© liż n ie sp o ty k a się z n ależ y ty m uznaniem . Z naczącym owocem w y trw a łe j p rac y b adaw czej je st sk ry p t Y ereeckego pod ogól­

nym ty tu łem : Storia della teologia m orale m oderna, w czterech czę­ ściach: 1. Storia della teologia m orale dal X IV al X V I secolo, da Gu-

glielm o di O ckham a M artin Lutero, 2. S toria della teologia m orale in

Spagna nel X V I secolo e origine delle „Institutiones m orales”, 3. Storia

della teologia m orale nel X V II secolo: La crisi della teologia m orale,

4. Storia della teologia m orale nel X V III secolo: In Italia ed in G er­

m ania: Concina e S an t’Alfonso de Liguori — • V A u fklärun g (kolejne to m y w y d an e w R zym ie np. 1980, 1979, 1974, 1975). N ależy ufać, że ■może z czasem, po d o pracow aniu tego m a n u sk ry p tu , A u to r u dostępni w fo rm ie b ard z iej 'dojrzałego o p rac o w a n ia zarys dziejów teologii m o­ r a ln e j X IV —X V III w ieku.

P rzechodząc do elem entów bairdaiej fo rm a ln y c h trz e b a n a jp ie rw w skazać, że w szystkie studia, za w y jątk fe m jednego ^inr 13) były już p ub lik o w an e w p erio d y k a ch n au k o w y c h lub też w o p raco w an iach zbiorow ych (np. n r 4, 10, 2fl, 211). Aż cztern aście u k azało się w Studia

M oralia, począiwszy od pierw szego to m u z 1963 r. (inr 2) aż do ro k u 1983 (nar 26). Je d n o ze stu d iu m przełożone zostało z języka n ie m ie ck ie­ go (inr 20), a in n e o trzy m ały zm ieniony ty tu ł (nr 21). U kład w d ru k u zasadniczo po dw óch pierw szy ch w p ro w a d za jąc y ch ułożony został chro­ nologicznie w odniesien iu do an a liz o w an y c h treśc i ii p rez en to w an y c h postaci.

W iele p rezen to w an y ch sta d ió w z a w iera podsum ow ania,, k tó re sta n o ­ w ią cenne uogólnienia w y n ik ó w b ad a ń A uto ra. M ając n a w zględzie, aż tom jest zbiorem w cześniej p u b lik o w a n y ch arty k u łó w , m ożna sto ­

sunkow o łatw o dostrzec p o w tórzenia, ty m bardziej,, gdy V ereecke p re ­ z e n tu je tego sam ego m o ralistę w k iik u te k sta ch . T akże n ie k tó re k w e­ stie n a tu r y b a rd z ie j ogólnej zostały pow tórzone,' np. pro b lem Insititu- tiones m o rales —• czy jeszcze bardiziej g en e raln e zagadnienie a u to n o ­ m iz ac ji teologii moirailnej. Oczywiście od stro n y • m etodologicznej jest to p ew n y m m a n k am e n te m , je d n a k w tego ro d z a ju w y d aw n ic tw ie są

to elem e n ty nieu n ik n io n e. :

C h a ra k te ry z u ją c a p a ra t n au k o w y p rezentow anego zbioru należy za­ uw ażyć, iż V ereecke opaitrzył poszczególne stu d ia bogatym i p rzy p isa­ m i. W ielokrotnie cytow ane są w n ic h ob fite te k s ty źródłow e, choć nie g ard z i także i cy tatam i w sam ym tekście studiów . T akże lite ra tu r a pom ocnicza je st doskonałym bibliograficznym uzup ełn ien iem p rez en to ­ w an y ch postaci czy zagadnień czy w reszcie całych epok d ziejó w teolo­ g ii m o raln ej. P rzy p isy zostały p o trak to w a n e w ramać-h poszczególnych studiów , sltąd daleko idące różnice m iędzy nim i, zw łaszcza co do fo r­ m y opisu (par. np. s. 20, 8.1, 96, 372, 455, 497, 560). T akże w ra m a c h tego sam ego a r ty k u łu m ożna zauw ażyć n ie k o n sek w e n cje (por. np. s. 57, 59, 80, 96, 370). S tosow anie' opisu „DTC” je st bard zo zróżnicow ane, oczyw iście w ra m a c h tego sam ego stu d iu m (por. n p .s.' 60, 77, 83).

19] R E C E N Z JE 2 7 7 U w agi te je d n a k nie podw ażają zasadniczej w arto śc i p rezentow anego zbioru.

D ługi w ycin ek dziejów teologii m o ra ln e j zaprezen to w an y przez L. V e- reecke, o b ejm u je w iele nazw isk, n az w m iejscow ości czy dzieł, n a k tó re bardzo ch ę tn ie się pow ołuje. D latego należy b ardzo pozytyw nie ocenić zam ieszczony in d ek s nazw isk. J e s t o n znacznym u ła tw ien iem w p rzy p a d k u pró b y o d szu k iw an ia treśc i odnoszących się do k o n k re t­ n ego nazw iska. Szkoda, że n ie podano przy w szy stk ich n azw iskach

sk ró tu im ion. B rak też system atyczności w p o d aw an iu ty tu łó w god­ ności kościelnych {Mgr, C ardinal), np. pom inięto p rz y H. de L ubac czy J. Damielou (s: 597, 600).

S iedząc całość zbioru stu d ió w L. V ereecke .nasuw a siię p y ta n ie o w k ład do teologii m o ra ln e j środow iska polskiego, a zw łaszcza U n iw er­ sy te tu Jagiellońskiego. T ru d n o znaleźć d a n e na te n temait, ja k też b ra k w iadom ości o ro li kolegiów jezuickich w Polsce w płaszczyźnie naukow o -d y d ak ty czn ej.

.W ydanie prezentow anego zbioru należy pow itać z uznaniem . S tu d ia L. V ereecke sta n o w ią znak o m ity w k ład w b a d a n ia n ad h isto rią teologii moralm ej. lich opublikow anie w jednym to m ie pozw ala b ard z iej ca­ łościow o odczytać z a w arte w nich in sp ira c je , p ropozycje badaw cze czy osiąg n ięte w yn ik i. W y rażając w dzięczność A u torow i za k o le jn y w y ­ n ik p rac w p ostaci książki, n ależy m u życzyć dalszych sukcesów b a ­ daw czych oraz dydaktycznych. W yrazy w dzięczności trz e b a skierow ać ta k że pod ad re sem In s ty tu tu H isto rii K sięży R ed em p to ry stó w za w y ­

dan ie te j cennej i ze w szech m ia r oczekiw anej książki.

A n d rzej F. Dziuba

Monumenta paedagogica Societatis Iesu. Nova editio penitus

retractata, edidit Ladiislaus L u k a c s ,

S.I., vol. V: Ratio

atque m stitutio studiorum Societatis Iesu (1586, 1591, 1599),

Institutum Historicum Societatis Iesu, Romae 1986, XXVIII +

36* + 470.

B a d an ia nad przeszłością T ow arzy stw a Jezusow ego m a ją już sp o rą bazę źródłow ą u d o stę p n io n ą w postaci w y d aw n ic tw drukow anych. Szczególnie słynnym cyklem jest se ria M onum enta Histordea Socie- ta tis Iesu, p u b lik u jąc e n a jb a rd z ie j znaczące m a te ria ły dla b ad a ń n ad h isto rią jezuitów . W te j serii u k az ał się już 129 tom ( ty m razem s ta ­ w i on zarazem k o le jn y tom in n e j se rii M onum enta paedagogica So­ cietatis Iesu; oczywiście jest to zibiór now y po niezbyt u d an e j pró b ie