• Nie Znaleziono Wyników

Z dziejów polskiej teologii moralnej na przełomie XVI i XVII w.

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Z dziejów polskiej teologii moralnej na przełomie XVI i XVII w."

Copied!
29
0
0

Pełen tekst

(1)

Andrzej F. Dziuba

Z dziejów polskiej teologii moralnej

na przełomie XVI i XVII w.

Studia Theologica Varsaviensia 22/1, 93-120

1984

(2)

S tu d ia T h e o l. V ars. 22 (1984) n r Ί

A N D R Z E J F. D Z IU B A

Z DZIEJÓW POLSKIEJ TEOLOGII MORALNEJ

NA PRZEŁOMIE XVI I XVII W.

T r e ś ć : W stę p ; I. H u m a n iz m ; II. A k a d e m ia K r a k o w s k a ; III. S z k o l­ n ic tw o z a k o n n e . 1. F r a n c is z k a n ie . 2. K a rm e lic i, p a u lin i, k a n o n ic y r e g u ­ la r n i, c y s te rs i i b e n e d y k ty n i. 3. D o m in ik a n ie . 4. Je z u ic i; Z a k o ń c z e n ie . W S T Ę P N ie z b ę d n y m c z y n n ik ie m w a r u n k u j ą c y m w ła ś c iw e u p r a w i a ­ n ie n a u k i j e s t z n a jo m o ś ć — c h o ć o g ó ln a — je j p rz e s z ło ś c i. B ez te g o n ie m o ż n a a n i w p e łn i z ro z u m ie ć w ią ż ą c y c h się z n ią a k t u a l n y c h p r o b le m ó w , a n i te ż t r a f n i e p la n o w a ć je j d a ls z e g o r o z w o ju .

I s t n i e j e w n a s z y m s p o łe c z e ń s tw ie , p o d k r e ś la ł K . W o jty ła , g łę b o k ie z a p o tr z e b o w a n ie n a z a jm o w a n ie się w ła s n ą h is to r ią . T y s ią c le tn ia t r a d y c j a k u l t u r y m im o w o li n a s u w a m y ś li o d o ­ r o b k u o jc z y s te j n a u k i. Z a in te r e s o w a n ia h is to r y c z n e w n ie k tó ­ r y c h w y p a d k a c h w y z w a la n ie ty lk o c z y s to te o r e ty c z n a c ie k a ­ w o ść c z y s k ło n n o ś ć d o re tm ą p e fc c ji, d o p a t r z e n i a w p rz e sz ło ść . O w ie le b a r d z ie j w y p ły w a ją o n e z n a k a z u w sp ó łc z e s n o ś c i. W ła ­ ś n ie o w o s p o jr z e n ie w p rz e s z ło ś ć d o p o m a g a w e w ła ś c iw y m p r z e ż y w a n iu w s p ó łc z e s n o ś c i. N a o b e c n y m e ta p ie h i s to r ii u ł a ­ t w ia to z a c h o w a n ie p o c z u c ia n a r o d o w e j i k u l t u r a l n e j to ż s a ­ m o ś c i p r z e z ś w ia d o m o ś ć łą c z n o ś c i z e t a p a m i i lu d ź m i, k tó r z y p r z e s z l i 1. D la ś w ia d o m o ś c i te o lo g ii d z iś je s t w ię c rz e c z ą o g r o m ­ n ie w a ż n ą je j te o lo g ic z n e w c z o ra j. Z n a jo m o ś ć h is to r ii te o lo g ii m o r a ln e j, b ę d ą c e j o b e c n ie sz c z e ­ g ó ln ie n a Z a c h o d z ie p r z e d m io te m in te n s y w n y c h b a d a ń , m a w ie lk ie z n a c z e n ie p r z e d e w s z y s tk im d la te g o , ż e p o z w a la b a r ­ d z ie j ś w ia d o m ie i p o p r a w n ie k ie r o w a ć d a ls z y m r o z w o je m te j d y s c y p lin y o ra z z a c h o w a ć je j w ła ś c iw y c h a r a k t e r . G łę b o k ie p o z n a n ie m e to d u p r a w i a n i a te o lo g ii m o r a ln e j w p rz e s z ło ś c i o r a z p o g lą d ó w d a w n ie js z y c h sz k ó ł te o lo g ic z n y c h i w y b itn y c h 1 K . W o j t y ł a , O d P rze w o d n ic z ą c e g o R a d y N a u k o w e j E p is k o p a tu P o ls k i (P rz e d m o w a ), W : D T K P , t. 1 (1975) s. X I, X III.

(3)

9 4 A N D R Z E J F . D Z I U B A m o r a lis tó w p o z w o li b a r d z ie j k r y ty c z n ie p o d e jś ć do n o w y c h r o z w ią z a ń w ie lu p r o b le m ó w , t a k w s p ó łc z e s n y c h ja k i d a w ­ n y c h , w y m a g a ją c y c h r o z s tr z y g n ię c ia w n o w y c h w a r u n k a c h , k t ó r e s t w a r z a w s p ó łc z e s n a s y tu a c ja d z ie jo w a . W n ik n ię c ie w h is to r y c z n y to k r o z w o ju m y ś li te o lo g ic z n o - m o r a ln e j, w p o s z c z e ­ g ó ln e je j p r o b le m y o ra z ic h o c e n a p o z w o li w y d o b y ć w a rto ś c i, k t ó r e w d z is ie js z e j te o lo g ii m o r a ln e j b ę d ą m ia ły s w o je m i e j ­ sc e , u z a s a d n ie n ie i w a lo r p r a k t y c z n y 2. I s to tn e j e s t z a te m p r z e ­ b a d a n ie c a łe j t r a d y c j i m o r a ln e j w r a z z je j u w a r u n k o w a n ia m i i id e a m i r z u t u j ą c y m i n a c a ło k s z ta łt p r o b l e m a t y k i te o lo g ic z n o - - m o r a ln e j. D o p ie ro b a d a n ia s z c z e g ó ło w e d a ją p o d s ta w y do p o w s z e c h n y c h s ą d ó w 3. W y d a w a n ie b o w ie m g e n e r a liz u ją c y c h w n io s k ó w b e z n a le ż y te g o i k o n k r e tn e g o p r z e b a d a n ia ta k ie g o m a t e r i a ł u b y ło b y b a r d z o n ie b e z p ie c z n e i n a jc z ę ś c ie j k r z y w d z ą ­ ce w s w y c h u p ro s z c z e n ia c h . N a p r z e ło m ie X V I i X V I I w ie k u w y r ó ż n ia się w te o lo g ii m o r a ln e j o k r e s in s t i t u t i o n e s m o r a le s , ja k o m o m e n t u s a m o d z ie l­ n ie n ia się te j d y s c y p lin y , k t ó r a w p o p r z e d n ic h o k r e s a c h p o ­ łą c z o n a b y ła z k w e s tia m i d o g m a ty c z n y m i. Z a d a tę g r a n ic z n ą p o w s z e c h n ie u w a ż a n e j e s t u k a z a n ie się d z ie ła j e z u i t y h is z p a ń ­ s k ie g o J . A z o r a f(t 1603) p t. I n s t i t u t i o n e s th e o lo g ia e m o r a lis (R o m a e 1600— 1611, v o l. 1— 3). W c z a sie r e f o r m y p o tr y d e n c k ie j p o w s ta w a ły z w ię z łe c y k le te o lo g ii m o r a ln e j p r a k ty c z n e j. W y ­ m o g o w i te m u .n a jb a r d z ie j o d p o w ia d a ły p o d r ę c z n ik i t y p u I n s t i ­ tu tio n e s . O s ta te c z n ie p r a k t y c z n a p o tr z e b a b y ła is to tn y m , b e z ­ p o ś r e d n im c z y n n ik ie m u k s z ta łto w a n ia się n o w e g o s p o s o b u u p r a w ia n ia te o lo g ii m o r a ln e j 4. O g ó ln e p ro c e s y , ja k im p o d le g a ła E u r o p a k o ń c a X V I i p o ­ c z ą tk u X V II w ie k u , z n a la z ły o d d ź w ię k w k u l t u r z e p o ls k ie j. W o k r e s ie ty m d a je się z a u w a ż y ć śc isłe p o w ią z a n ie p o ls k ie j te o lo g ii m o r a ln e j z m y ś lą z a c h o d n ią , co w k o n s e k w e n c ji w p ł y ­ n ę ło n a w e jś c ie te j d y s c y p lin y , ta k ż e n a g r u n c ie p o ls k im , w n o w y o k r e s je j d z ie jó w . P r z e ło m w ie k ó w s ta n o w i w y r a ź n ie z a r y s o w u ją c y się p o c z ą te k o d r ę b n e j c a ło śc i. N ie b e z z n a c z e n ia n a s p e c y fik ę te g o o k r e s u w d z ie ja c h p o ls k ie j te o lo g ii m o r a l ­ 2 B. H ä r i n g , H e u tig e B e s tr e b u n g e n z u r V e r tie fu n g u n d E r n e u e r u n g d e r M o r a lth e o lo g ie , S M o r 1 (1962) s. 17, 21. S A. J a n s s e n , P o u r . l’h is to ire de la th é o lo g ie m o ra le , E T h L 33 (1957) s. 736; B. H ä r i n g , a r t. cyt., s. 17. 4 B. H ä r i n g , L. V e r e e c k e , L a th é o lo g ie m o ra le de S t. T h o m a s d ’A q u in à s. A lp h o n s e de L ig u o ri. E sq u is se h is to r iq u e , N R T h 77 (1955) s. 674; W. W i c h e r , X . S z y m o n S ta n is la w M a k o w s k i te o lo g m o r a lis ta n o ls k i z X V I I w ., K ie lc e 1926 s. 135— 136; L. V e r e e c k e , P ré fa c e à l’h is to ir e de la th é o lo g ie m o r a le m o d e r n e , S M o r 1 (1962) s. 89— 119.

(4)

[3] Z D Z I E J Ó W P O L S K I E J T E O L O G I I M O R A L N E J 95

n e j b y ła to le r a n c y j n a p o s ta w a k r ó ló w w o b e c in n y c h w y z n a ń , p r z y je d n o c z e s n e j p r e f e r e n c j i k a to lic y z m u . G łó w n e j p r z y c z y ­ n y to l e r a n c j i m o ż n a d o p a tr y w a ć się w r e a liz m ie p o lity c z n y m ó w c z e s n y c h w ła d c ó w o ra z w p ły w ie n u r t u h u m a n is ty c z n e g o . B y ły to ta k ż e is to tn e im p u ls y s z c z e g ó ln ie w z a k r e s ie r o z w o ju m o r a ln o ś c i s p o łe c z n e j i p o lity c z n e j. B a d a n ia n a d d z ie ja m i p o ls k ie j te o lo g ii m o r a ln e j te g o o k r e ­ s u p o s ia d a ją ju ż p e w ie n d o ro b e k . K r ó t k i e u w a g i z a w ie r a ją sz k ic e h i s t o r i i te o lo g ii m o r a l n e j g łó w n ie w p o d r ę c z n ik a c h 5, z a ­ r y s a c h d z ie jó w p o ls k ie j t e o l o g i i 6, o p r a c o w a n ia c h z z a k r e s u ó w ­ c z e s n e j d u c h o w o ś c i7, cz y f i l o z o f i i 8, o r a z p o ś w ię c o n e m o r a l i ­ s to m te g o o k r e s u 9. O d n o to w a ć te ż tr z e b a is tn ie n ie z a r y s u d z ie ­ jó w p o ls k ie j te o lo g ii m o r a ln e j 10. N a sz c z e g ó ln ą u w a g ę z a s łu ­ g u je to m d r u g i D z ie jó w T e o lo g ii K a to lic k ie j w P o ls c e w y d a n y p o d r e d a k c ją M. R e c h o w ic z a n , a w n im o p r a c o w a n ie J . B a j ­ d y 12. 5 N p. P o w o ła n ie c h r z e ś c ija ń s k ie . Z a r y s te o lo g ii m o r a ln e j, t. 1, O p o ­ le 21978 s. 183; S. O l e j n i k , W o d p o w ie d z i n a d a r i p o w o ła n ie B oże, W a rs z a w a 1979 s. 57— 58. 6 N p. H. C i c h o w s k i , L e s scie n c e s sa crées e n P o lo g n e, W : D ThC , t. 12 (1936) kol. 2488— 2498; te n ż e , O h is to r ii n a u k te o lo g ic z n y c h w P olsce, C T 17 (1936) s. 393—405; А. К 1 a w e k, Z a r y s d z ie jó w te o lo g ii k a to lic k ie j w P olsce, K r a k ó w 1948 s. 16— 17; B. P r z y b y l s k i , L in ie r o z w o ju te o lo g ii p o ls k ie j, R B L 19 (1966) s. 82— 99. 7 N p. K . G ó r s k i , D u c h o w o ść c h r z e ś c ija ń s k a , W ro c ła w 1978; te n ż e , O d r e lig ijn o ś c i do m is t y k i. Z a r y s d z ie jó w ż y c ia w e w n ę tr z n e g o w P o l­ sce. C zęść p ie r w s z a 966— 1795, L u b lin 1962; S. C i e s i e l s k a - B o r - k o w s k a , M is ty c y z m h is z p a ń s k i n a g ru n c ie p o ls k im , K r a k ó w 1939; O t t o o d A n i o ł ó w , D u ch o w o ść z a k o n n a w e d łu g n a u k i o. H ie r o ­ n im a od św . J a c k a (A n d r z e ja C yru sa ), K r a k ó w 1965. 8 N p. J. T a z b i r , P o ls k a X V I I w ie k u . P a ń s tw o - s p o łe c z e ń s tw o - k u l- tu ra , W a rs z a w a 1974; J. D o m a ń s k i , Ś w . T o m a sz, E r a z m z R o tt e r ­ d a m u i h u m a n iz m b ib lijn y , W: S tu d ia z d z ie jó w m y ś li ś w ię te g o T o ­ m a sza , re d . S. S w i e ż a w s k i , J. C z e r k a w s k i , L u b lin 1978 s. 91— 166; J. C z e r k a w s k i , F ilo zo fia P o ls k a do k o ń c a X V I I I w ie k u , W : W k ła d P o la k ó w do k u l t u r y ś w ia ta , re d . M. A. K r ą p i e c i in., L u b li n 1976 s. 163—175; te n ż e , F ilo z o fia to m is ty c z n a w P o ls c e w X V I I w ie k u , W : S tu d ia , dz. cyt., s. 263— 314. 9 F. G r e n i u k, T o m a s z M ło d z ia n o w s k i T J te o lo g m o r a lis ta z X V I I w ie k u , R T K 17 (1970) z. 3, s. 39—52; te n ż e , T o m a s z M ło d z ia n o w s k i te o lo g -m o ra lista , L u b lin 1974; W. W i c h e r , dz. c y t.; A. F. D z i u b a , Z y c ie i tw ó rc z o ść M ik o ła ja z M o ś c isk (1559— 1632), S T V 19 (1981) n r 1, s. 43—63. 10 F. G r e n i u k , Z a r y s d z ie jó w p o ls k ie j te o lo g ii m o r a ln e j, R T K 22 (1975) z. 3, s. 5—21. 11 T. 1, L u b lin 1974; T. 2, cz. 1— 2, L u b lin 1975; T. 3, cz. 1—2, L u ­ b lin 1976— 1977. 12 T e o lo g ia m o r a ln a ( k a z u is ty c z n a ) w X V I I — X V I I I w ie k u , W : D T K P , t. 2, cz. 1 (1975) s. 267—397.

(5)

N in ie js z y a r t y k u ł s ta n o w i z a r y s d z ie jó w p o ls k ie j te o lo g ii m o ­ r a l n e j z p r z e ło m u X V I i X V I I w ie k u . Id z ie t u o u k a z a n ie h i ­ s to r y c z n e g o r o z w o ju i p o ja w ie n ia się n o w y c h f o r m i p r z e s ł a ­ n e k je j u p r a w ia n ia w p o s z c z e g ó ln y c h o ś r o d k a c h c z y o r i e n t a ­ c ja c h . M n ie js z ą u w a g ę n a to m ia s t z w ró c o n o n a r o z w ó j s a m e j m y ś l i te o lo g ic z n o -im o ra ln e j. Z e w z g lę d u n a s z k ic o w y c h a r a k t e r o p r a c o w a n ia w ie le z a g a d n ie ń p o d a n y c h b ę d z ie w f o r m ie b a r ­ d z o o g ó ln e j. N a jp ie r w w s k a z a n e z o s ta n ą p e w n e e le m e n ty h u ­ m a n iz m u n a p ła s z c z y ź n ie o d n o s z ą c e j się do te o lo g ii m o r a ln e j. .N a stę p n ie u w a g i d o ty c z ą c e d z ie jó w te o lo g ii m o r a ln e j w A k a ­ d e m ii K r a k o w s k ie j. W k o ń c u s z k o ln ic tw o z a k o n n e . P r z y c z y m o d d z ie ln ie p o t r a k t o w a n a z a s ta n ie s z k o ła f r a n c is z k a ń s k a , d o m i­ n i k a ń s k a i je z u ic k a . P o z o s ta łe z a k o n y z o s ta n ą z a p r e z e n to w a n e w f o r m ie b a rd z o p o b ie ż n e j. I. H U M A N IZ M S p e c y fic z n e p r o b le m y d la te o lo g ii m o r a ln e j z ro d z ił d o c h o ­ d z ą c y w o m a w ia n y m o k r e s ie w c a łe j p e łn i do g ło s u h u m a n iz m , k t ó r y b y ł n ie ty lk o r u c h e m u m y s ło w y m , le c z ta k ż e s w o is tą f o r m ą ż y c ia i o b y c z a jó w . J a k o n o w y p r ą d k u l t u r y t k w i on s w y m i k o r z e n ia m i g łę b o k o w p o p r z e d n ie j e p o c e i z n ie j k o n ­ s e k w e n tn ie w y n ik a . P o p r z e z d z ie ła l ite r a c k ie h u m a n iz m u k a ­ z y w a ł s e n s ż y c ia c h r z e ś c ija ń s k ie g o , z w r a c a ł u w a g ę n a c z ło ­ w ie k a , p o d k r e ś la ł z n a c z e n ie to l e r a n c j i i s p r z e c iw ia ł się p r z e ­ m o c y z w ła s z c z a w d z ie d z in ie r e l i g i j n e j i k u l t u r a l n e j 13. G ło ­ sz o n e w z a k r e s ie m o r a ln o ś c i h a s ła a u to n o m iz m u i n a tu r a liz m u , w filo z o fii n ie c h ę ć do d l a le k ty k i i p e r y p a t e t y z m u z je d n o ­ c z e s n y m n ie m a l k u l t e m s ta r o ż y tn o ś c i p o b u d z a ł u m y s ły lu d z k ie do g łę b sz e g o p o z n a n ia i z r o z u m ie n ia c z ło w ie k a o ra z te g o w s z y s tk ie g o , co z n i m j e s t z w ią z a n e , a c o w ś r e d n io w ie ­ c z u b a r d z o c z ę sto b y ło c a łk o w ic ie z a n ie d b a n e lu b p o m ija n e . T e w s z y s tk ie te n d e n c je z n a la z ły ta k ż e , o c z y w iś c ie w r ó ż n y m s to p ­ n iu , o d d ź w ię k w p o ls k ie j te o lo g ii m o r a ln e j te g o o k r e s u .

W P o ls c e p ie r w s z e o b ja w y p r z e n ik a n ia id e i h u m a n i s t y c z ­ n y c h s p o ty k a m y w p o ło w ie X V w ie k u . W p ły w y te d o c ie r a ły 13 „ S ed d o c tr in a h u m a n is tic a , n o n e st s o lu m m o d o d o c tr in a l i tt e r a r i a , im p lic a t q u o q u e m o d u m v iv e n d i e t q u a m d a m e th ic a m . D o c e t s e n s u m o p tim is tic u m v ita e h u m a n a e (...). H u m a n is ta e ta m e n a d p a c e m e t to l e r a n tia m in c l in a n t u r e t v io le n tia e e t s c h is m a ti o p p o n tu r ”, L. V ę - r e e с k e, H isto ria th e o lo g ia e m o r a lis m o d e r n a e , p a r s II, T h e o lo g ia m o r a lis in H is p a n ia s a e c u lo X V I0, R o m a 1970 s. 4— 5; p o r. Y. C o n - g a r , W ia ra o teo lo g ia , tłu m . В. P rz y b y ls k i, W : T a je m n ic a B oga, P o z­ n a ń 1967 s. 199.

(6)

[5] Z D Z I E J Ó W P O L S K I E J T E O L O G I I M O R A L N E J 97 r ó ż n y m i d ro g a m i: p r z e z o s o b is te k o n t a k t y z w y b itn y m i p r z e d ­ s ta w ic ie la m i o d ro d z e n ia n a Z a c h o d z ie , p o d ró ż e d o W ło c h i H is z p a n ii, p r z e z p o b y t h u m a n is tó w z a g r a n ic z n y c h w P o ls c e , a s z c z e g ó ln ie p r z e z u d z ia ł P o la k ó w w s o b o r a c h p o w s z e c h n y c h . N a p r z e ło m ie X V i X V I w ie k u m o r a ln o ś ć h u m a n is ty c z n a z d o ­ b y w a ła c o ra z sz e rs z e p r a w o o b y w a te ls tw a w r ó ż n y c h k r ę g a c h s p o łe c z e ń s tw a , łą c z n ie z d w o r e m k r ó le w s k im . P o ls k a z o s ta ła w c ią g n ię ta w n o w e w ie lk ie p r z e m ia n y r e lig ijn e i o b y c z a jo w e . · N o w e o ś r o d k i k u l t u r a l n e , d z ię k i r e c e p c ji h u m a n iz m u , w y w a r ły w y b i t n y w p ły w n a ż y c ie u m y s ło w e P o ls k i. D u ż y m z a in te r e s o ­ w a n ie m ś w ie c k ie j m ło d z ie ż y c ie s z y ły się u n i w e r s y t e t y n ie m ie ­ c k ie , s z c z e g ó ln ie w W itte n b e r d z e , L ip s k u i I n g o ls ta d z ie , g d z ie d z ia ła li: J a n R e u c h lin ( t 1522), A m e r b a c h ( t 1557) i F ilip M e- l a n c h t o n ( f 1560).* W s p o m n ia n y w y ż e j w p ły w ś r o d o w is k a w ło s k ie g o d o k o n y w a ł s ię s z c z e g ó ln ie p o p rz e z u n i w e r s y t e t y w B o lo n ii, P a d w ie i R z y ­ m ie . D o n ic h w p o ło w ie X V I s tu le c ia d o łą c z y ło , n ie z w y k le b u j ­ n e i e k s p a n s y w n e , o d ro d z e n ie h is z p a ń s k ie , a z w ła s z c z a u n i ­ w e r s y t e t w S a la m a n c e , m n ie j n a t o m i a s t w A lk a la d e H e n a - re s .

N a jw ię k s z y w p ły w w y w a r ł je d n a k E r a z m z R o tte r d a m u ( t 1536), w y b i t n y m y ś lic ie l, e r u d y t a i r e f o r m a to r . J a k o w y ­ c h o w a n e k s z k ó ł b r a c i w ild e h e im s k ic h s z e r z y ł n o w e id e a ły p o ­ b o ż n o ś c i i ż y c ia c h r z e ś c ija ń s k ie g o w a s p e k c ie m o r a ln y m . E r a z m s ta ł się m is tr z e m ż y c ia d u c h o w e g o c h r z e ś c ija ń s k ic h h u m a n i ­ s tó w w P o ls c e . S z c z e g ó ln y w p ły w E r a z m a n a p o ls k ie ś r o d o ­ w is k o tłu m a c z y się je g o u m ia r k o w a n y m s ta n o w is k ie m . B ę d ą c h u m a n is tą k r y t y k o w a ł s c h o la s ty k ę i p ię tn o w a ł p r z e s ta r z a łe in s t y t u c j e , u m ia ł je d n a k z a tr z y m a ć się w ś r o d k u d ro g i, z a c h o ­ w u ją c , k r y t y c z n y s to s u n e k do p r o te s ta n ty z m u , a ta k ż e d o ­ s tr z e c p o z y ty w y p o p r z e d n ic h e p o k 14. U k a z a ł o n te o lo g ii m o ­ r a l n e j n o w e t e r e n y b a d a w c z e , o ra z m e to d o lo g ic z n e je j m o ż ­ liw o śc i. N o w a te o lo g ia m o r a ln a g ło sz o n a p rz e z h u m a n is tó w z n a la z ła o d d ź w ię k w o b o zie r e f o r m a to r ó w h u m a n is tó w , g ło s z ą c y c h p o ­ tr z e b ę o p a r c ia ż y c ia r e lig ijn e g o n a O b ja w ie n iu z u s u n ię c ie m w s z e lk ie g o d o g m a ty z m u i in s ty tu c jo n a liz m u . D o c e n io n a z o s ta ła w o ln o ś ć r e lig ijn a w ia r y . P o d w p ły w e m ta k g ło s z o n y c h p o g lą ­ d ó w w y tw o r z y ła się p e w n a a tm o s f e r a n ie c h ę c i w o b e c h u m a n i-14 J. H u i z i n g, E ra zm , tłu m . M. K u re c k a , W a rs z a w a 1964 s. 224—228; J. D o m a ń s k i , a rt. cyt., s. 91— 166; L. F e b v r e , A u c o eu r r e lig ie u x

d u X V I e siècle, P a r is 1957 s. 73— 136.

(7)

98 A N D R Z E J F . D Z I U B A [ 6 ]

s tó w , k t ó r y c h p o d e jr z e w a n o o s y m p a tię do s z e r z o n y c h n o w i­ n e k r e lig ijn y c h . P o s ta w a t a m ia ła m ie js c e sz c z e g ó ln ie w p o l­ s k ic h ś r o d o w is k a c h z a c h o w a w c z y c h . H u m a n iś c i p o ls c y w y c h o w a n i c z ę śc io w o n a U n iw e r s y te c ie J a g ie llo ń s k im n ie k r y t y k o w a l i je d y n ie te o lo g ii s c h o la s ty c z n e j, le c z w ie lu z n ic h c e c h o w a ła u m ie ję tn o ś ć u m iło w a n ia w s z y ­ s tk ie g o , co p r o w a d z i do o d n o w y i r e f o r m y ż y c ia K o ś c io ła i c z ło w ie k a . Z a f a s c y n o w a n ie E r a z m e m i ś w ie c k im i p is m a m i M e- la n c h to n a m ie ś c iło się w r a m a c h m e c e n a tu k o ś c ie ln e g o w ie lu w y b itn y c h b is k u p ó w , sz c z e g ó ln ie A n d r z e ja K rz y c k ie g o ( t 1537) i P i o t r a T o m ic k ie g o (f 1535) 15. W z w ią z k u z b e z o w o c n y m i p r ó b a m i r e f o r m y s tu d ió w w A k a ­ d e m ii K r a k o w s k ie j p o w s ta ła i n ic ja ty w a u tw o r z e n ia w y ż s z y c h u c z e ln i o w ię k s z e j o tw a r to ś c i n a n a jn o w s z e t e n d e n c je w t e o ­ lo g ii. W 1517 r . J a n L u b r a ń s k i ( | 1520) u tw o r z y ł w P o ­ z n a n iu u c z e ln ię , z p r o g r a m e m b a r d z ie j n o w o c z e s n y m w z o r o ­ w a n y m n a k o le g ia c h z a c h o d n ic h . P o d o b n ą u c z e ln ię u f u n d o w a ł w 1594 r . w Z a m o ś c iu J a n Z a m o j s k i (f 1605). O ś ro d k i te je d n a k ż e n ie s ta n o w iły m ie js c ro z w o ju te o lo g ii m o r a ln e j. G o r liw y m e n t u z j a s t ą E ra z m a , w b r e w n ie k tó r y m s ą d o m p o ­ m a w ia ją c y m go o s z k o ty z m , b y ł W a l e n t y W r ó b e l ( t 1538) p r o f e s o r A k a d e m ii L u b r a ń s k ie g o , a p ó ź n ie j K r a k o w s k ie j. O b o k d z ie ła P r o p u g n a c u lu m E c c le sia e C a th o lic a e a d v e r s u s v a r ia s

s e c ta s h u iu s t e m p e s ta tis (L ip s ia e 1536) w y d a ł ta k ż e O p u s c u lu m q u a d r a g e s im a le (L ip s ia e 1537). B ę d ą c h u m a n is tą te o lo g ię m o ­ r a l n ą w y k ła d a ł je d n a k w sp o só b a s o e ty c z n o - k a z u is ty c z n y . M a ­ t e r i a ł u jm o w a ł w c z te r y t r a k t a t y : O p o k u c ie i je j c z ę śc ia c h , o D e k a lo g u , o M o d litw ie P a ń s k ie j i o S k ła d z ie A p o s to ls k im . P o d r ę c z n ik , k t ó r y b y ł e f e k te m p r o w a d z o n y c h w y k ła d ó w , m ia ł s łu ż y ć ja k o p r a k ty c z n a p o m o c w r o z s ą d z a n iu s p r a w s u m ie ­ n ia w k o n f e s jo n a le („(...) o m n ib u s in v in e a D o m in i la b o r a n ti­ b u s u t i l e ”). U z a s a d n ie n ie k a ż d e j k w e s tii j e s t u n ie g o śc iśle h u m a n is ty c z n e . P o s łu g iw a ł się n ie ty lk o a r g u m e n ta m i z P i ­ s m a św ., le c z ta k ż e s ię g a ł do a r g u m e n tó w p s y c h o lo g ic z n y c h , p e d a g o g ic z n y c h , a n a w e t so c jo lo g ic z n y c h . W a r to je sz c z e d o ­ d a ć , że w w y k ła d z ie P is m a św . b a rd z o s iln ie a k c e n to w a ł t r e ­ ś c i m o r a ln e a n a liz o w a n y c h te k s tó w 16. N a jw y b itń ie js z y m p o ls k im h u m a n i s t ą te g o o k r e s u b y ł k a r d . S t a n i s ł a w H o z j u s z ( t 1579), a u t o r c e n n e g o d z ie ła C o n -15 M. R e c h o w i c z , Z d z ie jó w m y ś li te o lo g ic z n e j w P o lsce (1400— 1939), W : W k ła d , dz. cyt., s. 352. 16 A. W e i s s , S tu d iu m te o lo g ii w A k a d e m ii L u b r a ń s k ie g o (1519---1572), W : D T K P , t. 2, cz. 2 (1975) s. 37.

(8)

[ 7 ] Z D Z I E J Ó W P O L S K I E J T E O L O G I I M O R A L N E J 99

fe s s io f i d e i c a th o lic a e C h ristia n a (V ie n n a e 1551), w k tó r y m w y p r a c o w a ł m e to d ę p o z y ty w n ą w te o lo g ii, a k t ó r e j n a u k o w e p o d s ta w y d a ł M . C a n o ( t 1560) w D e lo c is th e o lo g ic is . M oże w ła ś n ie d z ię k i te m u , iż n ie s tu d io w a ł o n te o lo g ii, a ty m s a ­ m y m n ie z n a ł z b y t d o b r z e je j s c h o la s ty c z n o - ś r e d n io w ie c z n y c h s c h e m a tó w , u m ia ł p o łą c z y ć f o r m a ln ą e r u d y c ję h u m a n is ty c z n ą z tr e ś c ia m i te o lo g ic z n y m i. B y ł w ie lk im m iło ś n ik ie m O jc ó w K o ­ śc io ła , a sz c z e g ó ln ie św . A u g u s ty n a , k tó r e g o c z y ta ł w m ło d o ­ ści. G łó w n e d z ie ło H o z ju s z a d a je w y k ła d w ia r y i m o r a ln o ś c i c h r z e ś c ija ń s k ie j s k u p io n e j w o k ó ł k w e s tii p o je d n a n ia — r e c o n ­ c ilia tio — c z ło w ie k a z B o g ie m . Z a s a d n ic z ą p rz e s z k o d ą w o sią g - n ię c iu z b a w ie n ia j e s t g rz e c h , k t ó r y o d p u sz c z a s a m C h r y s tu s w p o s łu d z e k a p ła ń s k ie j. Ż y w a w ia r a i s a k r a m e n t y z b liż a ją do B o g a . H o z ju s z p o z o s ta w ił ta k ż e d o ść o b s z e r n y k o m e n ta r z do D e k a lo g u , w k t ó r y m je d n a k , p o d o b n ie ja k w in n y c h t r a k t a ­ ta c h , m a ło k o r z y s ta z P is m a św . B y ć m o ż e n ie c h c ia ł p o d ty m w z g lę d e m n a ś la d o w a ć p r o te s ta n tó w . M y śl k a r d . H o z ju s z a z n a ­ la z ła w ie lu k o n t y n u a t o r ó w ta k w P o ls c e , ja k i za g r a n ic ą , ch o ć tr z e b a d o d a ć , że d o tą d n ie j e s t o n a je sz c z e w p e łn i z b a d a ­ n a 17. Z a in te r e s o w a n ia in n e g o h u m a n is ty , S t a n i s ł a w a O r z e ­ c h o w s k i e g o (f 1566) s k u p ia ły się w o k ó ł p r o b l e m a t y k i z j e d ­ n o c z e n ia c h r z e ś c ija n . N a t y m o g ó ln y m tle p o r u s z a ł w ie le z a ­ g a d n ie ń z z a k r e s u m o r a ln o ś c i s p o łe c z n e j o ra z m o r a ln o ś c i p r a ­ w a . W a r g u m e n t a c j i p o s łu g iw a ł się b a r d z o c z ę sto p r a w e m i h is to r ią , w z a k r e s ie k t ó r y c h z d o b y ł w s z e c h s tr o n n e w y k s z t a ł ­ c e n ie n a u n i w e r s y t e t a c h n ie m ie c k ic h . B a rd z o c ie k a w e s ą je g o m y ś li m o r a ln e d o ty c z ą c e s to s u n k u p o m ię d z y K o ś c io łe m a p a ń ­ s tw e m w P o ls c e 18. P o d s ta w o w y m d z ie łe m A n d r z e j a F r y c z a M o d r z e w ­ s k i e g o ( t 1572) je s t C o m m e n ta r io r u m de r e p u b lic a e m e n d a n ­ d a lib r i q u in q u e (O p o p r a w ie R z e c z y p o s p o lite j) , r e p r e z e n t u j ą ­ c e e r a z m ia ń s k i p r o g r a m , k t ó r y m o ż n a u z n a ć o b e c n ie za je d n ą z u tr a c o n y c h s z a n s K o ś c io ła w P o ls c e w d r u g ie j p o ło w ie X V I w ie k u . K s ię g a C z w a r ta o K o ś c ie le z a w ie r a w ie le c e n n e g o m a ­ t e r i a ł u d o ty c z ą c e g o p o g lą d ó w m o r a ln y c h M o d rz e w s k ie g o . W d o w o d z e n iu p o w o łu je się n a P is m o św . i T r a d y c ję ch o ć d a w a ł w y r a ź n ą p r e f e r e n c j ę p ie r w s z e m u . B a rd z o s z e ro k o o m ó w ił z a ­ g a d n ie n ia m o r a ln o ś c i s p o łe c z n e j ta'k n a o d c in k u ś w ie c k im , ja k 17 M. R e c h o w i e z. T eo lo g ia p o z y ty w n o - k o n tr o w e r s y jn a . S z k o ła p o ls k a w X V I I w ie k u , W : D T K P , t. 2, cz. 1 (1975) s. 54— 58. 18 T am że, s. 62— 65.

(9)

i k o ś c ie ln y m , w y ty k a ją c w ie le s łu s z n y c h n ie d o c ią g n ię ć i b r a ­ k ó w . P r o g r a m r e f o r m y M o d rz e w s k ie g o z a ła m a ł się je d n a k n a s k u t e k g ło s z e n ia d e m o fc ra ty z m u , k t ó r y w y p r z e d z a ł e p o k ę o ra z u d e r z a ł w ó w c z e s n e p r z y w ile je s ta n o w e . S w o is ty m w y r a z e m te n d e n c ji h u m a n is ty c z n y c h te g o o k r e s u b y ło w y d a w a n ie d z ie ł te o lo g ic z n y c h w ję z y k a c h n a ro d o w y c h . D z ie ło M . K r o m e r a ( t 1589), O w ie r z e г n a u c e l u t e r s k i e j r o z ­ m o w y d w o r z a n in a z m n ic h e m , b y ło p ie r w s z ą p o w a ż n ie js z ą p u ­ b lik a c ją te o lo g ic z n ą w ję z y k u p o ls k im . J e s t o n o sz c z e g ó ln ie i n ­ t e r e s u ją c e ze w z g lę d u n a p r ó b ę u s ta le n ia p o ls k ie j te r m in o lo g ii te o lo g ic z n e j. W z a k re s ie , p r o b le m a ty k i m o r a ln e j p o s ia d a w ie le u w a g n a t e m a t s a k r a m e n tó w , ty m b a r d z ie j w a r to ś c io w y c h , że o p a r t y c h n a o b f ity m m a t e r i a l e b ib lijn y m i p a tr y s ty c z n y m . P o m ija ją c h u m a n is tó w : W o jc ie c h a z N o w e g o P o la ( f 1559), P e tr y c e g o N id e c k ie g o ( t 1593), J a k u b a G ó rs k ie g o ( f 1585) i B e n e d y k ta H e r b e s ta (f 1593) w a r to je sz c z e z a tr z y m a ć się p r z y S ta n is ła w ie S o k o ł o w s k i m ( t 1637). J e g o d z ie ło Q u e s to r s iv e d e p a r s im o n ia a tq u e f r u g a lita te (C ra c o v ia e 1589) w p a r t i i m o r a ln e j o p ró c z s p e k u la c ji z a w ie r a ta k ż e z a s to s o w a n ie m e t o ­ d y p o z y ty w n e j. Z a jm u ją c się p r o b l e m a t y k ą e k le z jo lo g ic z n ą , S o k o ło w s k i d a ł p e w n e u w a g i n a t e m a t m o r a ln o ś c i p o lity c z n e j i s p o łe c z n e j 19. P o ls k ie j te o lo g ii m o r a ln e j p r z e ło m u X V I i X V I I w ie k u h u ­ m a n iz m n a d a ł p e w n e z a in te r e s o w a n ia p r o b l e m a t y k ą sp o łe c z n ą , a n a w e t i p o lity c z n ą . N a d a l je d n a k n ie ro z r ó ż n ia n o w y r a ź n ie te o lo g ii m o r a ln e j o d c a ło ś c i w ie d z y te o lo g ic z n e j. W ie le d z ie ł z r a c j i d o s tr z e g a n e j p o tr z e b y r e f o r m y ż y c ia r e lig ijn e g o i s p o ­ łe c z n e g o p o s ia d a ś c iś le d u s z p a s te r s k ie i p r a k t y c z n e e le m e n ty . U r o k E r a z m a z R o t t e r d a m u ja k o w y b itn e g o h u m a n i s t y i c z ło ­ w ie k a z a tr o s k a n e g o o lo s y K o ś c io ła o d d z ia ły w a ł w P o ls c e n a w ie lu h u m a n is tó w , k t ó r y m n a le ż y m . in . p r z y p is a ć p e w n e o d ­ ro d z e n ie ż y c ia r e lig ijn e g o te g o o k re s u . T e o lo g ia m o r a l n a p r z e ­ s z ła k o le jn y e t a p n a d ro d z e d o u s a m o d z ie ln ie n ia się ja k o o d ­ r ę b n a d y s c y p lin a te o lo g ic z n a . J e s t w t y m ta k ż e n ie z a p r z e c z a l­ n a z a s łu g a h u m a n iz m u , k t ó r y d o s tr z e g ł k o n ie c z n o ś ć z a i n t e r e ­ s o w a n ia się k o n k r e t n ą rz e c z y w is to ś c ią lu d z k ą w c a ły m je j k o n ­ te k ś c ie b o s k o -lu d z k im . II . A K A D E M IA K R A K O W S K A O b o k p o s ta w y n a c e c h o w a n e j z d o b y c z a m i h u m a n iz m u , w r o z ­ w o ju p o ls k ie j te o lo g ii m o r a ln e j m o ż n a z a u w a ż y ć e l e m e n t y t r a ­ 19 A. U s o w i с z, P o g lą d y m o r a ln o -p o lity c z n e ks. S ta n is ła w a S o k o ­ 2 Q Q A N D R Z E J F . D Z I U B A J-gj

(10)

[ 9 ] Z D Z I E J Ó W P O L S K I E J T E O L O G I I M O R A L N E J 101 d y c y jn e , k tó r e g łó w n e o p a r c ie m ia ły w W y d z ia le T e o lo g ic z ­ n y m A k a d e m ii K r a k o w s k ie j. P o k r ó t k i m ro z k w ic ie s tu d ió w h u m a n is ty c z n y c h , o p e w n y m z a b a r w ie n iu m o r a ln y m , k t ó r e je d n a k n ie z o s ta ły w p e łn i r o z w in ię te i w y k o r z y s ta n e , o g ó l­ n ie m o ż n a s tw ie r d z ić , że z a s a d n ic z o te o lo g ia X V I w ie k u n ie b y ła s k o s tn ia łą s c h o la s ty k ą . B y ła b y p r z e s a d ą tw ie r d z e n ie , że te o lo g o w ie k r a k o w s c y z w a r ty m f r o n t e m w y s tą p ili p r z e c iw w s z e lk im n o w y m p r ą d o m . Z a u w a ż a się b o w ie m p e w n ą o t w a r ­ to ść n a te n d e n c je r e n e s a n s u i r u c h r e f o r m a t o r s k i . N ie b y l i o n i je d n a k p r z y g o to w a n i d o m y ś le n ia n o w y m i k a te g o r ia m i h u m a ­ n is ty c z n y m i. Z a u w a ż a się b r a k z a ję c ia o d p o w ie d n ie g o s t a n o ­ w is k a w k o n tr o w e r s ja c h . N ie k ie d y z a b r a k ło n a w e t p ła s z c z y z n y w s p ó ln e g o d i a l o g u 20. Z n a k o m ita w ię k s z o ś ć s to s o w a ła n a d a l m e to d ę t r a d y c y j n ą , p o s łu g u ją c się k o m e n ta r z a m i J . D . S z k o ­ t a ( t 1308), c z y św . T o m a s z a z A k w in u (f 1274) lu b n a w e t ic h k o m e n ta to r ó w . P o d w p ły w e m p r ą d ó w o d ro d z e n ia s p o ty k a się je d n a k o d c h o d z e n ie o d s to s o w a n ia m e to d y d ia le k ty c z n e j. Z w r a ­ c a ją c , w ię k s z ą u w a g ę n a P is m o św . i p a t r y s t y k ę , z a c z ę to p o s łu ­ g iw a ć s ię m e to d ą d e d u k c y jn ą . R e c e p c ja p o d s ta w o w y c h ź ró d e ł w ie d z y te o lo g ic z n e j, p o d o b n ie ja k i n a Z a c h o d z ie , m ia ła m i e j ­ sc e p o d w p ły w e m id e i e r a z m ia ń s k ic h , k t ó r e p r z y c z y n iły się do r o z w o ju m e to d y p o z y ty w n e j w te o lo g ii. W d r u g ie j p o ło w ie X V I w ie k u z o b a w y p r z e d n o w o ś c ia m i z a c z ę to je d n a k w z a ­ k r e s i e filo z o fii, a s z c z e g ó ln ie te o lo g ii, u s u w a ć w s z y s tk o to , co z w ią z a n e b y ło z h u m a n iz m e m i n o w y m i p r ą d a m i m y ś lo w y ­ m i. A k a d e m ia s y s te m a ty c z n ie u p a d a ja k o c e n t r u m n a u c z a n ia te o lo g ic z n e g o w k r a j u , a z u p e łn ie p r z e s t a j e się lic z y ć n a a r e n ie m ię d z y n a r o d o w e j. W ie k X V I i p o c z ą te k X V II to o k r e s p r ó b r e f o r m y A k a ­ d e m ii, s ta n o w ią c y c h ta k ż e p e w n ą r e a k c j ę p r z e c iw s z k o ln ic ­ t w u je z u ic k ie m u . W r o k u 1579 z re f o r m o w a n o w d u c h u h u m a ­ n is ty c z n y m w y d z ia ł A r tiu m , za ś w r . 1603/1604 s ta r a n o się z r e f o r m o w a ć te o lo g ię . R e f o r m a t a za r e k t o r a t u M i k o ł a j a D o b r o c i e s k i e g o (f 1608) s ta ła się je d n a k c z y n n ik ie m s a n k c jo n u ją c y m s c h o la s ty k ę n a w ią z u ją c ą d o w ie lk ic h s y ­ s te m ó w ś r e d n io w ie c z n y c h , b e z p r ó b y ic h p r z e p r a c o w a n ia i p o d a n ia w sp o só b b a r d z ie j o d p o w ia d a ją c y m e n ta ln o ś c i lu d z i te g o o k r e s u . P o d s ta w o w y m p o d r ę c z n ik ie m w n a u c z a n iu te o lo ­ ło w s k ie g o , N P 1 (1946) s. 97— 126; M. R e c h o w i c z , T eo lo g ia , a r t. c y t., s. 68— 81; te n ż e , Z d z ie jó w m y ś li, a r t . cyt., s. 354— 356. 20 A. P e t r a n i, S z k o ln ic tw o te o lo g ic z n e w P o lsce, P K 7 (1964) n r 1—2, s. 166— 168; M. R e c h o w i c z , Z d z ie jó w m y ś li, a r t. cyt., s. 349— 351.

(11)

102 A N D R Z E J F . D Z I U B A [10]

g ii z o s ta ła n a n o w o S u m a św . T o m a s z a , z m o ż liw o ś c ią w y k o ­ r z y s t a n i a s z k o ty z m u . W te n sp o só b o f ic ja ln ie u s u n ię to z w y ­ k ła d ó w o g ro m n ie p o p u la r n e S e n t e n c j e P i o t r a L o m b a r d a ( t 1160) 21.

T e o lo g ia m o r a ln a , p o d o b n ie ja k i n a in n y c h u n i w e r s y t e t a c h o ś re d n io w ie c z n y c h s t r u k t u r a c h s tu d ió w , w y k ła d a n a b y ła w r a m a c h te o lo g ii s c h o la s ty c z n e j. N ie s ta n o w iła o d d z ie ln e j d y s c y ­ p lin y , le c z w z o re m w ie lk ic h k o m e n ta to r ó w , p r z e k a z y w a n a b y ła łą c z n ie z in n y m i z a g a d n ie n ia m i S u m y św . T o m a s z a z A k w in u . N a w z ó r M . C a n o i s z k o ły je z u ic k ie j ju ż w p o c z ą tk a c h X V II w ie k u d a je się z a u w a ż y ć p o d z ia ł n a te o lo g ię s c h o la s ty c z n ą , m o r a ln ą i p o z y ty w n ą . W p r a k t y c e je d n a k w y k ła d te o lo g ii s c h o la s ty c z n e j z a w ie r a ł ta k ż e z a g a d n ie n ia m o r a ln e , a ty lk o n ie k tó r z y w y k ła d o w c y o d d z ie la li p r o b le m a ty k ę d o g m a ty c z n ą o d m o r a ln e j. W ie lo ść p r o b le m ó w ż y c io w y c h s tw o r z y ła k o n ie c z ­ n o ś ć ic h m o r a ln e j o c e n y , s tą d m . in . ty le je s t w w ie k u X V II k a z u is ty k i w te o lo g ii m o r a l n e j 22. Z a g a d n ie n ia k a z u is ty c z n e p o r u s z a n e b y ły w r a m a c h p o z y ty w n e g o w y k ła d u m o r a ln o ś c i c h r z e ś c ija ń s k ie j. W te n sp o só b z a z n a c z a ł się w p ły w o ś ro d k ó w je z u ic k ic h n a ś r o d o w is k o A k a d e m ii. W y k ła d te o lo g ii m o r a ln e j w z a s a d z ie s p r o w a d z a ł się do w y ło ż e n ia c a łe j c z ę śc i d r u g ie j

S u m y D o k to r a A n ie ls k ie g o łą c z n ie z p e w n y m i e le m e n ta m i n a t u r y p r a k ty c z n o - d u s z p a s te r s k ie j, ja k n p . s a k r a m e n t p o k u ty u k ie r u n k o w a n y n a p r a c ę w k o n f e s jo n a le . W z w ią z k u z ó w c z e s n y m i n o w in k a m i r e li g i j n y m i w łą c z o n o do te o lo g ii m o r a ln e j ta k ż e p e w n e k o n tr o w e r s je . B a rd z o c e n io n e b y ły k o m e n ta r z e d o m in ik a ń s k ie B. M e d in y (f 1581), T . K a j e ­ t a n a ( t 1534), D. S o to ( t 1560) cz y J a n a od św . T o m a s z a ( t 1644). P r z y c z y n ą z w r o tu k u d o m in ik a n o m i k a r m e lito m b y ł m . in . sipór A k a d e m ii z je z u ita m i o p r a w o n a u c z a n ia w P o l ­ sc e 23. T e o lo g ia m o r a ln a u p r a w ia n a w r a m a c h s c h o la s ty c z - n y e h s t r u k t u r w y k ła d ó w , b y ła n a jc z ę ś c ie j d y s c y p lin ą s ta n o ­ w ią c ą s w o is tą k o n k lu z ję w y k ła d ó w in n y c h n a u k te o lo g ic z n y c h , a sz c z e g ó ln ie d o g m a ty k i i P is m a św . M im o z ró ż n ic o w a n ia p o ­ z io m ó w n a u c z a n ia n a p r z e ło m ie X V I i X V I I w ie k u , A k a d e m ia K r a k o w s k a n a d a l s ta n o w iła w a ż n y o ś r o d e k m y ś li te o lo g ic z n o

-21 H. B a r y c z , H isto ria U n iw e r s y te tu J a g ie llo ń s k ie g o w ep o ce h u ­

m a n iz m u , K r a k ó w 1935 s. 171, 175, 402— 403; M . R e c h o w i c z , W y ­ d zia ł te o lo g ic z n y A k a d e m i i K r a k o w s k ie j w X V I I i X V I I I w ., W:

D T K P , t. 2, cz. 2 (1975) s. 23; J. C z e r k a w s k i , F ilo zo fia , a r t. cy t., s. 275—276.

22 W. W i c h e r , dz. cyt., s. 9.

23 H. B a r y c z , A lm a M a te r J a g iello n ica . S tu d ia i s z k ic e z p r z e s z ło ­

(12)

[ H ] Z D Z I E J Ó W P O L S K I E J T E O L O G I I M O R A L N E J 103 - m o r a ln e j w P o ls c e . S c h o la s ty c z n a te o lo g ia m o r a ln a k w itn ie z w ła s z c z a w X V II w ie k u , w cz a sie g d y tw o r z y li t u i w y k ł a ­ d a li d w a j je j p r o f e s o r o w ie , A d a m z O p a to w a ( t 1647) i S z y ­ m o n S ta n is ła w M a k o w s k i ( | 1683). Z a in te r e s o w a n ia p is a r s k ie A d a m a z O p a t o w a d o ty c z y ­ ły w ie lu d z ie d z in . Z a jm o w a ł się p o e z ją , h a g io g r a f ią , a s c e ty k ą , filo z o fią i te o lo g ią m o r a ln ą . C a ły w y k ła d te o lo g ii z a s a d n ic z o z a w a r ł O p a to w c z y k w d w u d z ie ła c h , a m ia n o w ic ie w T r a c ta ­ t u s d e s a c r a m e n tis (C ra c o v ia e 1642) o ra z w d w u c z ę ś c io w y c h T r a c ta tu s th e o lo g ic i (C ra c o v ia e 1644— 1645). D z ie ła t e s ta n o w ią k o m e n ta r z do S u m y A k w in a ty . Z a s to s o w a ł w ła s n y s c h e m a t w y k ła d u , ja k i p e w n e w ła s n e p r z e m y ś le n ia n ie k tó r y c h tr e ś c i te o lo g ic z n y c h 24. O m a w ia ją c s a k r a m e n ty , A d a m z O p a to w a z a m ie ś c ił s p o ro k a z u s ó w m o r a ln y c h o w y d ź w ię k u le g a lis ty c z n y m . W t r a k t a ­ ta c h te o lo g ic z n y c h p r z y o m a w ia n iu m e to d o lo g ii te o lo g ii n ie w y r ó ż n ia ł te o lo g ii m o r a ln e j ja k o o d r ę b n e j d y s c y p lin y te o lo ­ g ic z n e j. C zęść d r u g a t r a k t a t ó w z o s ta ła p o ś w ię c o n a te o lo g ii m o r a ln e j o g ó ln e j. Z a ło ż e n ia m e to d o lo g ic z n e i f o r m a ln e te o lo ­ g ii m o r a ln e j A d a m a z O p a to w a są n a ty le d o jr z a łe , że d z ie ła je g o p r z e z w ie le l a t b y ły p o d r ę c z n ik a m i u n i w e r s y t e c k i m i 25. . „ O c e n ia ją c o g ó ln ie te o lo g ię m o r a ln ą O p a to w c ź y k a — ja k p isz e je d e n ze w s p ó łc z e s n y c h h is to r y k ó w te o lo g ii — m o ż n a s tw ie r d z ić , że j e s t o n a , m im o w s z y s tk o , p o w a ż n y m d o ro b k ie m n a u k o w y m te g o te o lo g a , że je s t w s w o im r o d z a ju s z c z y to w y m o s ią g n ię c ie m p o ls k ie j te o lo g ii m o r a ln e j X V II w .” 26 N a le ż y t y l ­ k o ż a ło w a ć , że A d a m z O p a to w a b y ł m a ło o t w a r t y n a n o w e p r ą d y c z y t e n d e n c je te o lo g ic z n e p o ja w ia ją c e się n a Z a c h o ­ d zie. N a jw y b itn ie js z y m te o lo g ie m m o r a lis tą X V II w ie k u b y ł u c z e ń A d a m a z O p a to w a , S z y m o n S t a n i s ł a w M a k o w ­ s k i , p r o f e s o r i r e k t o r A k a d e m ii K r a k o w s k ie j. W ś ró d d z ie ł o te m a ty c e te o lo g ic z n o - m o r a ln e j n a s z c z e g ó ln ą u w a g ę z a s łu g u je E x p la n a tio D e c a lo g i (C ra c o v ia e 1682), w k t ó r y m w sp o só b k a z u is ty c z n y p o d a ł w y k ła d D e k a lo g u . O p r a c o w a n ie te o lo g ii 24 F. G r e n i u k, T eo lo g ia m o ra ln a A d a m a z O p a to w a , R T K 23 (1976) z. 3, s. 8; J. B e r e z i ń s k i , A d a m z O p a to w a te o lo g m o r a lis ta X V I I w ie k u , L u b lin 1977 s. 198—200 (m ps. A rc h . K U L ). 25 F. B r a c h a , A d a m z O p a to w a . W 30 0 -letn ią ro c zn ic ę ś m ie r c i (1574— 1647), N P 3 (1947) s. 132; E. O z o r o w s k i , N a u k a A d a m a O p a - to w c z y k a o s a k r a m e n ta c h w o; ólności, S T V 10 (1972) n r 1, s. 56—58; J . B e r e z i ń s k i , dz. cyt., s. 377— 385. 26 F. G r e n i u k , T eo lo g ia , a rt. cyt., s. 13.

(13)

104 A N D R Z E J F . D Z I U B A [12] m o r a l n e j o g ó ln e j n a d a l p o z o s ta je w r ę k o p is ie p r z e c h o w y w a n y m w B ib lio te c e J a g i e l l o ń s k i e j 27. W w y k ła d z ie D e k a lo g u M a k o w ­ s k i j e s t z a le ż n y o d J a n a E g id iu s z a T r u lle n c h a (f 1644), n a t o ­ m ia s t w o p r a c o w a n iu z a g a d n ie ń te o lo g ie z n o - m o r a ln y c h z a c h o ­ w a ł w ię k s z ą o ry g in a ln o ś ć . R ę k o p is z a w ie r a ją c y te o lo g ię m o r a ln ą o g ó ln ą je s t w g r u n c ie r z e c z y k o m e n ta r z e m do c z ę śc i m o r a ln e j S u m y A k w in a ty . W p is m a c h r e k t o r a M a k o w s k ie g o d o s tr z e g a się a m b itn ie d o b r a n ą te m a ty k ę . N ie je s t o n ty lk o k o m p ila to r e m i p rz e p is y w a c z e m , le cz, d a je m a t e r i a ł p r z e m y ś la n y i s a m o d z ie ln ie u p o r z ą d k o w a n y , z d u ż y m w y k o r z y s ta n ie m d o w o d z e n ia b ib lijn e g o . P e w n e o d ­ n ie s ie n ia h o m ile ty c z n e n ie u m n ie js z a ją w a r to ś c i sa m e g o d z ie ­ ła , z n a c z e n ia m a t e r i a ł u d o w o d o w e g o i je g o s iły a r g u m e n t a c y j - n e j. M a k o w s k i n ie u p r a w ia ł t a k b a rd z o ro z p o w s z e c h n io n e j w ty m c z a sie k a z u is ty k i, le c z z a c h o w a ł w ła s n ą , g łę b o k o b ib lijn ą w iz ję ż y c ia c h r z e ś c ija ń s k ie g o 28. W . W ic h e r z a u w a ż a , że d z ie ła A d a m a z O p a to w a m a j ą c h a r a k t e r b a r d z ie j p o d rę c z n ik o w y , z a ś M a k o w s k ie g o n a w ią z u ją do w ie lk ic h k o m e n ta to r ó w św . T o m a s z a , d a ją c je d n o c z e ś n ie b a r d z ie j p o g łę b io n e i o b s z e r n ie j­ sz e o p r a c o w a n ie z a g a d n ie ń m o r a ln y c h 29. A k a d e m ia K r a k o w s k a o p ró c z ta k w y b itn y c h p r z e d s ta w ic ie li j a k O p a to w c z y k c z y M a k o w s k i p o s ia d a ła c a łą p le ja d ę te o lo ­ g ó w o m n ie js z y m z n a c z e n iu , k t ó r z y ta k ż e z a jm o w a li się z a ­ g a d n ie n ia m i m o r a ln y m i. W a l e n t y z W i d a w y ( | 1607) o p u b lik o w a ł w K r a k o w ie (1593) d z ie łk o G e n e r a lis c o n tr o v e r s ia d e in d u lg e n tiis n a p is a n e w d u c h u s c h o la s ty k i. R ę k o p is B ib lio ­ te k i J a g ie llo ń s k ie j s y g n . 1274 p o c h o d z ą c y z l a t 1686— 1689, k tó r e g o a u t o r e m j e s t K . S o w iń s k i ( t 1699) n a k a r t a c h 179— 328 z a w ie r a b a r d z o in t e r e s u j ą c e p is m a m o r a ln e . A u to r b y ł z w o le n n ik ie m s z k o ły to m is ty c z n e j i d la te g o w y w o d y s w o je o p ie r a ł n a p is m a c h D o k to r a A n ie ls k ie g o 30. R ó w n o c z e ś n ie z M a k o w s k im d z ia ła ł w A k a d e m ii K r a k o w ­ s k ie j S e b a s t i a n S t r y i e w i e ( | 1681), po k t ó r y m z o s ta ł r ę k o p is C u r s u s th e o lo g ia e s p e c u la tiv a e o ra z T h e o lo g ia m o r a ­

lis 31. T o o s ta tn ie d z ie ło z a w ie r a w y k ła d te o lo g ii m o r a ln e j o g ó ln e j w u k ła d z ie i -m etodzie s c h o la s ty c z n e j.

27 B J r p s sygn. 1447.

28'F . G r e n i u k , T o m a s z M ło d z ia n o w s k i, dz. cyt., s. 134. 29 dz. cyt., s. 170.

30 H. B a r y c z , A lm a , dz. cyt., s. 575; E. R o s t w o r o w s k i , C za sy

s a s k ie (1702— 1764), W : D zie je U n iw e r s y te tu J a g ie llo ń s k ie g o , t. 1, red .

K. L e p s z y , K r a k ó w 1964 s. 357.

31 B J r p s sygn. 2158; A. P r z y b o ś , A k a d e m ia K r a k o w s k a w I I p o ­

(14)

Z D Z I E J Ó W P O L S K I E J T E O L O G I I M O R A L N E J P r o f e s o r o w ie U n i w e r s y t e t u J a g ie llo ń s k ie g o b y li b a r d z o m o c ­ n o z a le ż n i o d a u to r ó w z a g r a n ic z n y c h , c h o ć m o ż n a z n a le ź ć ta k ż e w ie le w ła s n y c h , o r y g in a ln y c h p r z e m y ś le ń . S z c z e g ó ln ie d a je się z a u w a ż y ć w p ły w te o lo g ó w ze ś r o d o w is k a d o m in ik a ń ­ sk ie g o , s tą d p o w o d z e n ie d z ie ł B . M e d in y ( | 1581), М . С a n o ( t 1560), T. K a j e t a n a ( f 1534), F . d e V itto r ii (f 1546) c z y D. S o to ( t 1560). D u ż y w p ły w w y w ie r a li ta k ż e a u to r z y b a r d z ie j w s p ó łc z e ś n i G . S a y r u s ( | 1602), M . A z p iłe u e ta (f 1586), J . A z o r ( t 1603), V. R e g in a ld u s (f 1623), M. B o n n a c in a ( f 1631), P . L a y m a n ( t 1635), M . d e P i s ( t 1656) c z y E. S a ( f 1596). M im o w ie lu b r a k ó w , ja k ie p r z e d s ta w ia ó w c z e s n a te o lo g ia m o r a ln a A k a d e m ii K r a k o w s k ie j, tr z e b a s tw ie r d z ić , ż e p o d e j ­ m o w a ła o n a p r ó b y w ła s n y c h p r z e m y ś le ń t a k tr e ś c io w y c h ja k i m e to d y c z n y c h . T e o lo g o w ie m o r a liś c i te g o o k r e s u b y li z o ­ r i e n t o w a n i w a k t u a l n y c h p r o b le m a c h , c h o ć n ie z a w sz e z n a ­ la z ły o n e p e łn e o d b ic ie p r a k ty c z n e w z n a n y c h d z ie ła c h t e o ­ lo g ic z n y c h c z y te o lo g ic z n o - m o r a ln y c h . P r z e z sw ó j d o r o b e k n a ­ u k o w y p r z y c z y n ili się o n i je d n a k w is t o t n y sp o só b d o r o z ­ w o ju p o ls k ie j m y ś li m o r a ln e j X V I i X V I I s tu le c ia , k t ó r a o s ta te c z n ie , c h o ć z o p ó ź n ie n ie m , w e s z ła n a d r o g ę p e łn e j a u t o ­ n o m iz a c ji. III. S Z K O L N IC T W O Z A K O N N E W r o z w o ju p o ls k ie j te o lo g ii m o r a ln e j n a p r z e ło m ie X V I i X V I I w ie k u o p ró c z te n d e n c ji h u m a n is ty c z n y c h i t r a d y c y j ­ n y c h r e p r e z e n to w a n y c h p rz e z , w p ie r w s z y m w y p a d k u , h u m a ­ n is tó w , a w d r u g im p rz e z A k a d e m ię K r a k o w s k ą , z a u w a ż a się je sz c z e tr z e c i n u r t c h a r a k t e r y s t y c z n y d la s z k o ln ic tw a z a k o n ­ n e g o . W w ie lu w y p a d k a c h łą c z ą o n e w s o b ie z p o w o d z e n ie m ta k ż e d w a w s p o m n ia n e w y ż e j, d o d a ją c je d n a k p e w n e t y p o ­ w e d la d a n e g o z a k o n u u z u p e łn ie n ia i te n d e n c je h i s t o r y c z ­ n e . S z k o ły z a k o n n e , p o d o b n ie j a k i n a Z a c h o d z ie , ta k ż e i w P o ls c e o d e g r a ły is to tn ą r o lę w r o z w o ju m y ś li te o lo g ic z n o - - m o r a ln e j o ra z u s a m o d z ie ln ie n ia się te o lo g ii m o r a ln e j ja k o o d d z ie ln e j d y s c y p lin y n a p r z e ło m ie X V I i X V II s tu le c ia . 1. F r a n c i s z k a n i e O m a w ia n y o k r e s d z ie jó w te o lo g ii m o r a l n e j w z a k o n a c h św . F r a n c is z k a c e c h u je r e c e p c ja s z k o ty z m u , k t ó r y w sz k o le f r a n ­ c is z k a ń s k ie j z a w s z e b y ł p o d s ta w o w y m k i e r u n k i e m w n a u c z a ­ n iu te o lo g ii i filo z o fii. P o m in ą w s z y w z g lę d y a m b ic jo n a ln e , b y

(15)

106 A N D R Z E J F . D Z I U B A [14]

w n a u c z a n iu te o lo g ii n ie b y ć p o d w p ły w e m o b c e g o te o lo g a , n p . św . T o m a s z a , s z u k a n o m is tr z a , k t ó r y b y w sp o só b s y n t e ­ ty c z n y , a z a r a z e m z g o d n y z d u c h e m f r a n c is z k a ń s k im o b e j ­ m o w a ł c a ło ść z a g a d n ie ń filo z o fic z n y c h i te o lo g ic z n y c h . D o s p e łn ie n ia te j r o li n a jb a r d z i e j n a d a w a ł się s y s te m J . D. S z k o ­ ta . P r z y ję c ie d z ie ł S z k o ta , m im o k r y t y k i h u m a n iz m u ja k o p o d s ta w y n a u c z a n ia te o lo g ii, a w ię c i te o lo g ii m o r a ln e j, b y ło m im o w s z y s tk o u z a s a d n io n e , z w ła sz c z a że o d ro d z e n ie sz k o - ty z m u szło ju ż in n ą d ro g ą , k o r z y s ta ją c ą ze z d o b y c z y h u m a ­ n iz m u . D o ty c z y ło to g łó w n ie m e to d y i ję z y k a w y k ła d ó w , k t ó ­ r e z o s ta ły d o s to s o w a n e do w y m o g ó w k r y ty c z n y c h , h i s t o r y c z ­ n y c h i lite r a c k ic h e p o k i o d r o d z e n i a .32 D e k r e t in k w iz y c ji r z y m s k ie j z 1620 r . o g ło sił z u p e łn ą o r t o ­ d o k s ję p is m S z k o ta , co o s ta te c z n ie u s u n ę ło w s z e lk ie d a w n ie j p o d n o s z o n e o b a w y p r z e d b łę d a m i. S z k o ty z m u z n a n o z a n a u k ę p e w n ą , n ie z b itą o r a z z a tw ie r d z o n ą p rz e z a u t o r y t e t K o śc io ła . Z a s a d n ic z ą je d n a k p rz y c z y n ą , p r z y n a jm n ie j d la b e r n a r d y n ó w ' i r e f o r m a tó w , b y ł s ta n o w c z y n a k a z k a p i t u ł y g e n e r a ln e j Z a ­ k o n u B r a c i M n ie js z y c h w T o le d o z r. 1633, b y p r z e s tr z e g a ć d o k t r y n y S z k o ta , a n ie ż a d n e g o in n e g o a u to r a . Z g o d n ie z z a r z ą d z e n ia m i k a p i t u ł y g e n e r a ln e j w s p o m n ia n e g o z a k o n u w V a lla d o lid w 1593 r . i w R z y m ie w 1639 r . w y ­ k ła d y z te o lo g ii m ia ły łą c z y ć w so b ie d w a e le m e n ty : b e z ­ w z g lę d n ą w ie rn o ś ć s z k o ty z m o w i o ra z s z e ro k ą k o n f r o n ta c ję te j d o k t r y n y z in n y m i s z k o ła m i te o lo g ic z n y m i. C z te r o le tn i c y k l w y k ła d ó w o p ie r a ł się n a k o m e n ta r z u S z k o ta do c z te r e c h k s ią g

S e n t e n c j i P i o t r a L o m b a r d a , z p ó ź n ie js z y m i z a s tr z e ż e n ia m i, a b y

w y k ła d a ć ty lk o je g o n a u k ę co d o tr e ś c i i i s t o t y 33.

W P o ls c e sz k o ła s z k o ty s ty c z n a c ie s z y ła się w ie lk ą p o p u l a r ­ n o ś c ią ta k ż e w p o c z ą tk a c h X V I I w ie k u . M ia ło to m ie js c e d z ię k i w p ły w o m z a g r a n ic z n y c h w y k ła d o w c ó w , ja k A . F a n ti- n i (f 1516) czy H . R o s e lłi ( t 1593). P o ls c y f r a n c is z k a n ie p o ­ ś w ię c a li te o lo g ii m o r a ln e j sz c z e g ó ln ie w ie le m ie js c a , w y s u w a ­ ją c je j z n a c z e n ie n a p ie r w s z y p la n . K o n s ty tu c je b e r n a r d y ń ­ s k ie z p r o w in c ji w S a m b o r z e w 1597 r. m ó w ią , że n a te o lo g ii n a le ż y „(...) ro z w ią z y w a ć k a z u s y i u c z y ć k o n t r o w e r s j i ” 34. S z k o ła f r a n c is z k a ń s k a w n i e k tó r y c h w y p a d k a c h p r o w a d z iła 32 F. C a y r é, P a tro lo g ie e t h is to ir e de la th é o lo g ie , t. 2, P a r i s 1945 s. 7 3 4—7 4 3; м . G r a b m a n n , D ie G e sc h ic h te d e r k a th o lis c h e n T h e o ­ lo g ie s e it d e m A u s g a n g d e r V e te r z e it, D a r m s ta d t 1961 s. 165.

33 C h ro n o lo g ia h is to ric o -le g a lis S e r a p h ic i O rd in is, t. 1, N e a p o li 1650 s. 401; t. 2, N e a p o li 1650 s. 42, 77.

(16)

d w a ró ż n e s p o s o b y n a u c z a n ia te o lo g ii m o r a ln e j. W p ie r w s z y m w y p a d k u w y k ła d a n o t y lk o je d e n t r a k t a t , z a w ie r a ją c y s t u ­ d iu m n a u k o w e o c z y n a c h lu d z k ic h , o g rz e c h u , o c n o ta c h m o r a ln y c h i o s u m ie n iu . M ia ło to m ie js c e p r z y k o ń c u d r u ­ g ie j k s ię g i S e n t e n c j i , p o w y c z e r p a n iu t r e ś c i d o g m a ty c z n y c h z w ią z a n y c h z p r o b le m a ty k ą a k tó w z a s łu g u ją c y c h . C zęść p r a k ­ ty c z n ą t y c h z a g a d n ie ń o m a w ia n o n a k o ń c u s tu d ió w te o lo ­ g ic z n y c h . N a d ru g im , s k r ó c o n y m k u r s ie te o lo g ic z n y m w y k ł a ­ d y łą c z y ły t r a k t a t y te o r e ty c z n e z p r a k t y c z n y m i r o z w ią z a n ia ­ m i p r o b le m ó w s u m ie n ia . P r o g r a m t e n o b e jm o w a ł t r a k t a t o c e lu o s ta te c z n y m , o B o g u , o s a k r a m e n ta c h , o C h r y s tu s ie , o m o r a ln o ś c i a k tó w lu d z k ic h , o p r a w ie n a t u r a l n y m i p o z y ty w ­ n y m (D e k a lo g , p r z y k a z a n ia k o ś c ie ln e ), w re s z c ie t r a k t a t o s a n k ­ c ja c h p r a w a k o ś c ie ln e g o 35. W z a k r e s ie o b o w ią z u ją c y c h s y s te m ó w m o r a ln y c h w ła d z e g e n e r a ln e z a k o n ó w f r a n c is z k a ń s k ic h d a w a ły c a łk o w itą s w o ­ b o d ę . P o c z ą w s z y je d n a k od 1656 r . w y s tę p u ją p r z e c iw p r o - b a b iliz m o w i, w y m a g a ją c ,,(...) a b y z a s a d y b a r d z ie j p r a w d o ­ p o d o b n e i p e w n ie js z e z a w sz e g ło s ili” m is jo n a r z e Z a k o n u B r a c i M n ie js z y c h . P r z y j ę c i e p rz e z s z k o łę f r a n c is z k a ń s k ą s z k o ty z m u ja k o s y ­ s te m u o b o w ią z u ją c e g o n ie o z n a c z a ło s ta g n a c ji c z y z a m k n ię c ia się n a p r ą d y ó w c z e s n e j e p o k i. S z k o ty z m z o s ta ł p o t r a k t o w a n y w sp o só b tw ó rc z y . Z g o d n ie z p o s tu la ta m i o d ro d z e n ia w y k o ­ r z y s ta n o b a r d z ie j u p ro s z c z o n ą m e to d ę w y k ła d u , id ą c po lin ii w ię k s z e j s a m o d z ie ln o ś c i a n ie ty lk o śc isłe g o t r z y m a n ia się k o m e n ta r z y s c h o l a s t y c z n y c h 36. S z k o ła s z k o ty s ty c z n a je d n a k n ig d y p ie o d e g r a ła t a k w a ż n e j r o li ja k to m iz m c z y sz k o ła je z u ic k a . W a r to d o d a ć , że P . P o z n a ń c z y k (f 1655) m im o w i e r ­ n o ś c i s z k o ty z m o w i, o d d z ie lił b a rd z o w y r a ź n ie te o lo g ię s p e k u - l a ty w n ą od te o lo g ii m o r a l n e j 37, a M a r c in z K o ś c ia n a (f 1651) p o z o s ta w ił d z ie ło D e c is io n u m to t i u s th e o lo g ia e s p e c u la tiv a e e t

| £ 1 5 ] Z. D Z I E J Ó W P O L S K I E J T E O L O G I I M O R A L N E J J 0 7

35 C h ro n o lo g ia , dz. cyt., t. 1, s. 362.

36 J. T h e i n e r, D ie E n tw ic k lu n g d e r M o ra lth e o lo g ie z u r e ig e n ­ stä n d ig e n D isz ip lin , R e g e n s b u rg 1970 s. 343; H . B ł a ż k i e w i c z , S z k o ­ ła fr a n c is z k a ń s k a , W : D T K P , t. 2, cz. 2 (1975) s. 287— 367.

37 P. P i w o s z , P o g lą d y s p o łe c zn e P io tra P o z n a ń c z y k a , L u b lin 1957 s. 13-—30 (m ps A rc h . K U L ); J. K ę d z i o r , D e sch o la sc o tistic a in P o ­ lo n ia , C F S 1 (1937) s. 90— 93; E. O z o r o w s k i , P io tr z P o zn a n ia te o ­ log p o ls k i X V I I w ., S T V 10 (1972) n r 2, s. 105— 146; te n ż e , N a u k a P io ­ tra z P o zn a n ia ( f l6 5 5 ) o K o śc ie le w p ro c e s ie r o z w o ju e k le z jo lo g ii k a ­ to lic k ie j, W ia d o m o śc i k o śc ie ln e A rc h id ie c e z ji w B ia ły m s to k u 3 (1977) n r 2, s. 34— 92; n r 3, s. 73— 127.

(17)

108 A N D R Z E J F . D Z I U B A [16]

m o r a lis lib r i s e x (V e n itiis 1629) z a w ie r a ją c e w ie le c e n n e g o

m a t e r i a ł u d la h is t o r y k a te o lo g ii m o r a ln e j.

2. K a r m e l i c i , p a u l i n i , k a n o n i c y r e g u l a r n i ,

c y s t e r s i i b e n e d y k t y n i

W o m a w ia n y m o k r e s ie i s t n i a ł y z a s a d n ic z o d w ie r ó ż n e s z k o ły k a r m e lita ń s b ie . P ie r w s z a , tz w . s ta r a , n a w ią z y w a ła d o s y n ­ te z y te o lo g ic z n e j J a n a B a c o n th r o p e (B a c o n , | 1348), c z e rp ią c je d n o c z e ś n ie t a k ze s z k o ły d o m in ik a ń s k ie j ja k i f r a n c i s z k a ń ­ s k ie j. P r z e d s ta w ic ie le te j s z k o ły b y li w z a s a d z ie e k le k ty k a m i n ie tw o r z ą c y m i w ła s n e g o s y s te m u filo z o fic z n o -te o lo g ic z n e g o . S z li o n i z r e s z tą za p r z y k ła d e m w s p o m n ia n e g o J a n a z B a c o n ­ th r o p e , k t ó r y k r y t y k u j ą c w s z y s tk o , s a m n ie s tw o r z y ł w ła s n e g o s y s te m u . E k le k ty z m B a c o n a b y ł o b o w ią z u ją c y n a k a z a m i k a p i ­ tu ł y g e n e r a ln e j i k o n s t y t u c j a m i z a k o n u z 1586 i 1625 r o k u . N ie u c h r o n iło to je d n a k o d c z ę s te g o z a s tę p o w a n ia tr u d n y c h p a r t i i t e k s t u b a r d z ie j z r o z u m ia ły m i tr e ś c ia m i, z a c z e r p n ię ty m i z k o m e n ta r z y s z k o ty s ty c z n y c h c z y to m is ty c z n y c h .

D r u g a s z k o ła b y ła śc iśle z w ią z a n a z k a r m e l i t a m i b o s y m i u s a m o d z ie ln io n y m i w 1593 r o k u . O d s a m e g o p o c z ą tk u p r a w n i e o b o w ią z u ją c y m s y s te m e m b y ł tom dzm . K o n s ty tu c je , n p . z r . 1605, n a k a z y w a ły , a b y t a k w filo z o fii ja k i te o lo g ii tr z y m a ć się n a u k i św . T o m a s z a . Z a r z ą d z e n io m ty m to w a r z y s z y ła a tm o ­ s f e r a u w ie lb ie n ia je g o ś w ię to ś c i i w ie d z y . P is m a A k w in a ty , z d a n ie m k a r m e litó w , b y ły n a jm o c n ie js z y m z r ę b e m n a u k i K o ś ­ cio ła. T r e ś ć i f o r m ę w y k ł a d u te o lo g ii m o r a ln e j o p ie ra n o , z g o d ­ n ie z z a r z ą d z e n ia m i w ła d z , n a c z y ta n iu i k o m e n to w a n iu S u m y A k w in a ty . N a le ż y je d n a k p a m ię ta ć , że k a r m e l i t a ń s k a te o lo g ia m o r a ln a w p o c z ą tk o w e j fa z ie b y ła m o c n o p r z e s ią k n ię ta a u g u - s ty n iz m e m , co c z ę śc io w o d a się w y tłu m a c z y ć o r i e n t a c j ą a se e - ty c z n o - m is ty c z n ą c a łe g o z a k o n u . O s ta te c z n ie s z k o ła k a r m e l i ­ ta ń s k a o p ie r a ła się n a to m iz m ie t y p u s c h o la s ty c z n e g o . W z a ­ k r e s ie te o lo g ii m o r a ln e j tw o r z y li o n i w r a z z in n y m i sz k o łę to m is ty c z n ą o o d c ie n iu d o m i n i k a ń s k i m .38

W sz k o le p a u liń s k ie j w w y k ła d a c h te o lo g ii n a le ż a ło , p o d o b ­ n ie ja k i u k a r m e l i t ó w b o s y c h , t r z y m a ć się z a s a d św . T o ­ m a s z a , z je d n o c z e s n ą p e w n o ś c ią co do a u te n ty c z n o ś c i je g o m y ś l i i n a u k i. W w y k ła d a c h za ś s a m e j te o lo g ii m o r a ln e j, w z a g a d n ie n ia c h s u m ie n ia n a le ż a ło p o d a w a ć ty lk o o g ó ln e z a s a d y 38 O t t o o d A n i o ł ó w , dz. c y t.; O. F i l e k , N a u k a i n a u c z a n ie w z a k o n a c h k a r m e lita ń s k ic h , W : D T K P , t. 2, cz. 2 (1975) s. 375— 377, 387— 339.

(18)

[17] Z D Z I E J Ó W P O L S K I E J T E O L O G I I M O R A L N E J 109

m o r a ln e , k a z u is ta z a ś m ia ł p r z e p r o w a d z a ć b a r d z ie j s z c z e g ó ­ ło w e i d o k ła d n ie js z e a n a liz y . Z a le c o n o j e d n a k u n ik a n ie c a łe g o a p a r a t u s c h o la s ty c z n e g o . P o ło ż o n o n a to m ia s t w ię k s z y a k c e n t n a k r ó tk o ś ć i ja s n o ś ć r o z w ią z a ń . B u jn y r o z w ó j k a z u is ty k i w z a k o n ie p a u lin ó w z w ią z a n y b y ł b a r d z o śc iś le z a d m i n i s t r o ­ w a n ie m s a k r a m e n tó w . C a ło ść s tu d iu m te o lo g ii m o r a ln e j t r w a ­ ła d w a la ta . W p ie r w s z y m w y k ła d a n o o s a k r a m e n ta c h , c e n ­ z u r a c h , o s ta n a c h i ic h o b o w ią z k a c h . D e k a lo g o m a w ia n o n a d r u g im r o k u . D la w ię k s z e j w p r a w y s tu d e n tó w i w ła ś c iw e g o o p a n o w a n ia w y k ła d a n e g o m a t e r i a ł u o d b y w a ły się co ty d z ie ń d w u k r o tn ie g o d z in n e d y s p u ty . D a ls z y m u z u p e łn ie n ie m s t u ­ d iu m te o lo g ii m o r a ln e j b y ły k o n f e r e n c je k a z u is ty c z n e p r o w a ­ d z o n e p rz e z m ie js c o w e g o p rz e ło ż o n e g o lu b s p e c ja ln ie w y z n a ­ c z o n e g o L e c to r a c o n f e r e n t i a r u m 39. O p ró c z p o d r ę c z n ik ó w te o lo g ii m o r a ln e j, k t ó r e z a c z ę ły u k a ­ z y w a ć się w p ó ź n ie js z y m o k r e s ie , p a u lin i w y d a li p r a c e d o ­ s tę p n e s z e r s z e m u o g ó ło w i. U z a s a d n ie n ie m te g o t y p u d z ia ła l­ n o ś c i w y d a w n ic z e j j e s t p r a g n ie n ie f o r m o w a n ia m o r a le s z e r ­ s z y c h w a r s t w s p o łe c z e ń s tw a . N p . A . G o ł d a n o w s k i (f 1660) w y d a ł w 1635 r . S t a n w d o w ie y (T o ru ń ), a w 1636 r . O s ta n ie p a n i e ń s k i m (K ra k ó w ), w k t ó r y c h o m a w ia is to tę i g o d n o ść o b u s ta n ó w o ra z d a je p e w n e w s k a z ó w k i m o r a ln e 40. K i e r u j ą c s ię ty m i s a m y m i m o ty w a m i G . T e r e c k i (f 1660) w y d a ł p o ­ m o c d la s p o w ie d n ik ó w C o n fe s s io e t i n s tr u c tio id io ta e , s iv e m o d u s e x c ip ie n d i c o n fe s s io n e s s a c r a m e n ta le s r u s tic o r u m , p u e ­ r o r u m , in p e c c a tis i n v e n t u r o r u m ac ig n o r a n tiu m p r o f e c t u m in v i t a c fir is tia n a (C ra c o v ia e 1655). R ierw isza czę ść d z ie ła p o ś w ię ­

c o n a j e s t s a k r a m e n to w i p o k u ty , a w d r u g ie j d a je p e w n e w s k a z ó w k i n a t e m a t a s c e z y c h r z e ś c i j a ń s k i e j 41. W p r z e w a ż a ­ 39 H . C z e r w i e ń , S z k o ła p a u liń s k a , W : D T K P , t. 2, cz. 2 (1975) s. 527— 539. 40 D o ż y w o tu św . I z y d o r a d o łą c z y ł G o łd o n o w sk i: P o w in n o ś c i k a ż d e g o g o sp o d a rz a c h rz e ś c ija ń s k ie g o . W y liczy ł ty c h p o w in n o ś c i a ż 21, n p . o o b o w ią z k a c h w z g lę d e m B oga, o św ię c e n iu d n i św ię ty c h , o d z ie s ię c in a c h , o r a c h u n k u s u m ie n ia , o o d n o sz e n iu się do z w ie rz c h n o ś c i i z w ie rz c h n o ­ ści do p o d d a n y c h , o p ija ń s tw ie , ja łm u ż n ie , zg o d zie są s ia d ó w , d o b ry m z a rz ą d z a n iu , zgodzie z żoną, w y c h o w a n iu dzieci, o m ie r n y m u ż y w a ­ n iu b o g a c tw itp .

41 J. B a j d a , a rt. cyt., s. 285—286; P. J e m i o ł a , S p o w ie d ź lu d z i

p r o s ty c h w e d łu g „ C o n fessio e t in s tr u c tio id io ta e ” o. G rze g o rza T e r e - c k ie g o , K r a k ó w 1950 (m ps A rc h . A rJ G ); S. S z a f r a n i e c, K o n w e n t p a u lin ó w ja s n o g ó r s k ic h 1382— 1864, R z y m 1966 s. 63— 66; te n ż e , D u c h o ­ w o ść p a u lin ó w ja s n o g ó r s k ic h I poł. X V I I w . w ś w ie tle „ C o n versio m o ­ r u m P a u lin o r u m ” o. G rzeg o rza T e re c k ie g o , S tu d ia C la ro m o n ta n a 1 (1981)

Cytaty

Powiązane dokumenty

Dochodzi do coraz bardziej złożonej współpracy między instytucjami systemu politycznego państw a instytucjami systemu politycznego Unii Europejskiej.. System polityczny

The intensity of the pre-electoral activities was evidenced by the number of the meetings: on just a single day – 19 May of 1929 – at Lublin’s Drożdżownia Pleskaczyński had

Therefore, this Special Issue is the subject where practice and research meet, influence, stimulate and support each other, showing the progress in the key areas of 3D

In the following we provide a quantitative analysis of the method. For clarity of explanation we compare several aspects and instances of the method independently. We first show

Układ ten w zamian za dotacje przeznaczone na utrzymanie Legionu Arabskiego zezwalał na obecność sił brytyj- skich na całym terytorium Transjordanii i przemieszczanie się ich

– Wykazanie zakresu ujawnianych informacji na temat dotacji jedno- stek sektora finansów publicznych przekazywanych organizacjom poza- rządowym na realizację zadań z

Catastrophic failures of sub-components, relative well known Controlled systems More functions, more complex failure modes, software failure as.. component

Based on Bloch’s (2015) model of product appearance, we expect that verbal information about prior use will interact with the effect of visual information in the form of signs of