Władysław Jacher
Typologia pracy ludzkiej w ujęciu św.
Tomasza z Akwinu
Studia Theologica Varsaviensia 7/2, 153-175
1969
S tu d ia T heol. V ars. 7 (1969) nr 2
O. W Ł A D Y SŁ A W JA CH ER OP
T Y P O L O G IA P R A C Y L U D Z K IE J W U JĘ C IU SW . T O M A SZ A Z A K W IN U
T r e ś ć : W stęp. ■— I. O n to lo g iczn e źródła i k ry teria p od ziału pracy. II. K a teg o rie p racy lu d zk iej na p od łożu ro d za jó w życia k o n te m p la cyjn ego i czyn n ego. III. P raca u m ysłow a. IV. P raca fizy czn a . V. W za jem n e z w ią zk i obu k a teg o rii prac. 1. P ry m a t p racy u m y sło w ej. 2. In te gralność p racy lu d zk iej. VI. P o d z ia ł p racy z ra cji sta n o w isk a sp o łe c z nego i od stro n y p rzed m io to w ej.
W ST ĘP
C ele m a r ty k u łu je st p r z e d s ta w ić d o k tr y n ę A k w in a ty n a t e m at ró ż n y c h ty p ó w p r a c y lu d z k ie j. C h od zi tu o coś w ię c e j, n iż o sam „ p o d z ia ł p r a c y ”, w y r a ż e n ie p o w s z e c h n ie d ziś p r z y ję te w ek o n o m ii raczej w d ość w ą sk im z n a c z e n iu te c h n ic z n e g o a w n a jle p s z y m ra z ie sp o łe c z n e g o p o d z ia łu p racy. S w . T o m a s z w sw o je j a n a liz ie id z ie d a lej, p r z e d s ta w ia b o w ie m ró żn e rod za je p racy w sz er o k im n a ś w ie t le n iu o n to lo g ic z n y m . S tą d au tor u ż y ł św ia d o m ie w t y tu le a r ty k u łu sfo rm u ło w a n ia : „ ty p o lo g ia p racy lu d z k ie j” z a m ia st „ p o d zia ł p r a c y ” · w y c h o d z ą c z z a ło że n ia , że w ten sp osób u n ik n ie s ię z je d n e j str o n y n a rzu ca n ia p o g lą d o m św . T o m a sza w sp ó łc z e sn e j n ie a d e k w a tn e j do m y ś li A k w in a ty t e r m in o lo g ii ek o n o m ic z n e j, a z d ru g iej str o n y sto su ją c n a w e t tak ą te r m in o lo g ię , c z y n ić s ię to b ę d z ie ze św ia d o m o śc ią , że tre ść jej n ie z a w sz e p o k r y w a s ię z z a k r e se m m y ś li św . T om asza. M ając to n a u w a d ze , w a r ty k u le b ęd ą w y s tę p o w a ć za r ó w n o ter m in y : „ ty p o lo g ia p r a c y ”, „ro d za je p r ą c y ” , ja k i w y r a ż e n ie „ p o d zia ł p r a c y ”, p rzy cz y m to o s ta tn ie n a jc z ę śc ie j w y s tę p u ją c e o k r e ś le n ie n a le ż y ro z u m ie ć w sz er o k im s e n s ie ta k ie g o p o d z ia łu p ra cy , k tó ry u w z g lę d n ia m o m e n ty n ie t y lk o ek o n o m ic zn e, a le w ró w n ej m ierze o n to lo g ic z n e i ety c zn e.
Z ja w isk o p ra cy lu d z k iej w u ję c iu A k w in a ty je st bard zo bo g a te . M ożna to ła tw o z a u w a ż y ć n a p o d sta w ie o k r e ś le ń p r ec y zu ją cy c h je g o tre ść od str o n y t y p o lo g ii i p od ziału .
A b y p ro b lem ty p o lo g ii p ra cy u św . T om asza p o sta w ić se n so w n ie, n a le ż y k o n s e k w e n tn ie sto so w a ć tak ą m eto d ę , k tóra b y n a j sk u te c z n ie j p r o w a d z iła do m o ż liw ie p e łn e g o u ję c ia p o ję cia pracy. M etod a ta p o le g a z jed n e j stro n y n a sz u k a n iu u św . T om asza o n to lo g ic z n o -e ty c z n y c h źr ó d e ł d la w s z e lk ic h z a g a d n ie ń z w ią z a n y c h z p racą, — g d y ż a n a liza ty c h k w e s tii od str o n y czysto ek o n o m ic z n e j je st u A k w in a ty cz y m ś w tó r n y m , a w y n ik a to z k o n c e p c ji jeg o filo z o fii, k tóra je st p rzed e w s z y s tk im fio zo fią b y tu , — a z d ru g iej stro n y , n a d o str z e g a n iu z a w sz e isto tn e j roli n a tu r y B ożej i lu d z k ie j w ty m w sz y s tk im , co d o ty c z y p orząd k u i h ie r a r c h ii ż y c ia i d zia ła ń lu d z k ich n a ziem i.
M ając to n a u w a d ze , w p r o b le m ie p o d z ia łu p ra cy trz eb a stw ie r dzić, że w e d łu g św . T om asza p ra ca lu d z k a m a za za d a n ie w y z w o lić z p o te n c ja ln o śc i p r zy r o d y i o so b istej c z ło w ie k a o d p o w ie d n ie dobra, d z ię k i k tó r y m c z ło w ie k m ó g łb y z a sp o k o ić sw o je po tr z e b y w s e n s ie fiz y c z n y m i d u c h o w y m . W ew n ę tr z n a p o te n c ja l- n ość c z ło w ie k a r o z w ija s ię n a d w ó c h o d cin k a ch : p o zn a w c zy m i m o ra ln y m . P o d w z g lę d e m p o zn a w c zy m , g d y ch o d zi o w ied zę, to p r zy c h o d zi c z ło w ie k n a ten ś w ia t b ez n iej, jak o „ ta b u la ra sa ”, c z y li ja k b y n ie z a p is a n a k a rta tak , iż d op iero sto p n io w o i p o w o li z d o b y w a c z o w ie k z n a jo m o ść ś w ia ta i sie b ie . In n a rzecz, że n a tu r a ln e p r e d y sp o z y c je o d g r y w a ją sw o ją r o lę w z a p isy w a n iu tej „ k a r ty ”. W iad om o jed n a k , ż e rozw ój w ie d z y n ie je st u w s z y s t k ic h z k o n ie c z n o śc i te n sam , an i co do sto p n ia i d o sk o n a ło śc i, ani co do tre ści. P a n u je tu w ie lk ie z r ó ż n ic o w a n ie m ię d z y lu d źm i i óno je s t je d n y m ze źr ó d e ł p o d z ia łu p ra cy b ę d ą ceg o w ła śn ie z n a m ien n ą cech ą s p o łe c z e ń stw a lu d z k i e g o 1 w o d r ó ż n ie n iu od g ro m a d n e g o ż y c ia z w ie r z ą t, u k tó r y c h w p r a w d z ie is t n ie je p ew n a o rg a n iz a cja i p o d zia ł, — ch o ćb y w sp o m n ie ć za św . T om aszem p rzy k ła d z m r ó w k a m i lu b p s z c z o ła m i2, — a le o p a rte są on e na in s ty n k c ie i d zia ła ją w g r a n ic a c h z a k r e ślo n y c h in sty n k te m . Stąd ich p o d z ia ł p ra cy jak o d zie d z ic tw o n a tu r y n ie w p ły w a n a roz
I. O N TO LO G IC ZN E ŹRÓ DŁA I K R Y TE R IA P O D Z IA Ł U PRA CY
1 R eg. 1, c. 1, n. 742.
2 ...form ica et a p is op eran tu r n a tu ra li in clin a tio n e. Quod a u tem ope- ran tu r propter fin e m q u asi p ro v id en tes in fu tu ru m , non co n tin g it ex hoc quod h a b ea n t a liq u a m im a g in a tio n em ipsiuis fu tu ri, sed im agin an tu r quod actu s p r a e se n te s, q u i ord in an tu r ad fin e m e x n a tu ra li in clin a tio n e m agis quam e x a p p reh en sio n e. (3 D e A n im a, 1. 5).
[3] T Y P O L O G I A P R A C Y L U D Z K I E J 155
w ój w y ż s z y c h fo rm ży c ia . P r z e c iw n ie u c z ło w ie k a , ró żn e ro d zaje p ra cy , p o d z ia ł d z ia ła ń p ro w a d z i lu d z i do sp o łe c z e ń stw a i d o jr z a ło ś c i.3
N ie m n ie j g łę b o k a je s t p o te n c ja ln o ść c z ło w ie k a w d z ie d z in ie cz y n u m o ra ln eg o . Od p o zn a w c ze j ró żn i się on a ty m , ż e tu c z ło w ie k n ie je s t b y n a jm n ie j „ ta b u la r a s a ” ale, że ro d zi się z p e w n ym d z ie d z ic tw e m , od k tó r eg o rozw ój je g o c h a ra k ter u m o r a l n ego je s t w w y so k im sto p n iu u z a le ż n io n y . I n a ty m o d cin k u różn ice m ię d z y lu d ź m i są w ie lk ie , a le o p o d z ia le p ra cy m o w y być n ie m oże, b o w s z y s tk im w in ie n p r z y ś w ie c a ć te n sam id e a ł je d n o lite g o c h a r a k te r u m o ra ln eg o , k tó r y m im o n ie z lic z o n e j p ra w ie ró żn o ro d n o ści ty p ó w o b e jm u je d la w s z y s tk ic h te n sa m z e spół o b o w ią z k ó w m o ra ln y ch . C ała 1-2 ae i 2-2 ae S u m y Teolo gicznej, g d z ie m o w a o za sa d a c h o g ó ln y c h i s z c z e g ó ło w y c h ży c ia m o ra ln eg o w sk a z u je d o b itn ie n a te n fa k t je d n o lito śc i zasad m o ra ln y c h m im o ró żn o ro d n o ści fo rm i śr o d k ó w sto ją c y c h do d y sp o z y c ji p o sz c z e g ó ln y c h lu d zi.
S tw ie r d z e n ie , ż e o n to lo g ic z n e k o r z e n ie p o d z ia łu p ra cy tk w ią w e d łu g św . T om asza w n a tu rz e lu d z k ie j, w jej p o te n c ja ln o śc i w e w n ę tr z n e j n a o d c in k u p o z n a w c z y m b y ło b y n ie p ełn e , g d y b y n ie p o d k r e ślić za A k w in a tą s p e c y fic z n e j c e c h y ta k p o ję te j r o zu m n ej n a tu r y lu d z k ie j, k tórą je st r y s sp o łec zn y . W ty m w y p a d ku św . T om asz m ó w i w y r a ź n ie , że c z ło w ie k o d n o śn ie ty c h rzeczy, k tóre m u są p o tr ze b n e do ż y c ia p o sia d a t y lk o o g ó ln e, n a tu r a ln e p ozn an ie, z k tó r eg o m o że d o p iero p rzez ro zw ó j (w y z w a la n ie w e w n ę tr zn ej p o te n c ja ln o śc i) iść do sz c z e g ó łó w , k tó r e są k o n ie c z n e do ży cia . P r z e c iw n ie z w ie r z ę ta , te m a ją w ro d zo n ą zd o ln o ść w y boru te g o co p o ż y te c z n e a co sz k o d liw e . W w y p a d k u c z ło w ie k a — p o d k reśla T o m a sz — p o tr ze b n e je st ż y c ie sp o łec zn e c e le m w z a jem n e g o w sp ie r a n ia się i sp o łe c z n e g o p o d z ia łu p ra cy p rzez rozw ój p o te n c ja ln y c h z d o ln o ści in d y w id u a ln e j n a tu r y k a żd eg o c z ło w ie ka. 4 Z a tem c z ło w ie k p o tr z e b u je ram sp o łe c z e ń stw a , w k tó r y ch p od ział p r a cy b y łb y n a le ż y c ie zo r g a n iz o w a n y , b y m ó g ł sam s p e ł nić sw o ją fu n k c ję ż y c io w ą i sta ć się d o jr z a ły m i sp o łe c z n ie p ro d u k ty w n y m , b y m ó g ł w o g n iw ie sp o łe c z n e g o p o d z ia łu p ra cy b yć
3 F. С а V a 11 e r .a, SJ., P r é c is de la d o c tr in e sociale c a th o l iq u e , P a ris 1937, S p es, s. 192.
4 N on est a u tem p o ssib ile ut u n u s hom o ad om n ia — q u ae n ecessa ria sunt h u m a n a e v ita e — per su am ra tio n em p ertin gat. E st ig itu r n e c e ss a - rium h o m in i quod in m u ltitu d in e v iv a t, ut unus ab alio ad lu vetu r d iversi d iv ersis in v e n ie n d is per ra tio n em occu p en tu r puta unus in m e- dicina, a liu s in hoc, a liu s in a’io. (Reg. 1, c. 1, n. 742).
je d n y m z tw ó r c z y c h e le m e n tó w . S p o łe c z n y ch a ra k ter lu d zk iej n a tu r y sp ra w ia , ż e w ie lo ś ć jed n o ste k lu d z k ic h łą c z y się w jed en o rg a n iz m sp o łec zn y , w k tó r y m k a żd y c z ło w ie k z r a c ji oso b isty ch ce c h i sk ło n n o śc i n a tu r a ln y c h w n o s i ró żn o ro d n e d y sp o z y c je do ró ż n y c h d zia ła ń i prac. Z ty c h n a tu r a ln y c h sk ło n n o śc i p rzez ich a k tu a liz a c ję d z ię k i p o trzeb o m sp o łe c z n y m rod zą się ró ż n e za w o d y , za ję cia , k tó r e jed n o stk a sp e łn ia w o d n ie s ie n iu do d ru gich b io rą c w te n sp osób u d z ia ł w sp o łe c z n y m p o d z ia le p racy. I tak z a le ż n ie od r ó ż n y c h c z y n n o śc i w y k o n y w a n y c h , istn ie ją ró żn e za w o d y ; je d e n je st le k a r ze m , d ru g i a d w o k a te m , tr z e c i r z e m ie śln i k iem , r o ln ik ie m i t d . 3 K ró tk o m ó w ią c , ró żn o ro d n e fo r m y p racy, jak o p r z e ja w y ż y c ia , d e te r m in u ją ró żn e ro d za je z a w o d ó w , cz y li jak m ó w i św . T om asz: d iv e r sa officia.
S p o łe c z n y p o d z ia ł p r a c y b a z u ją c y na rozu m n ej n a tu rz e m a je sz c z e in n e w a ż n e za d a n ie do sp e łn ie n ia , oto w p r o w a d z a on ład w ż y c ie sp o łec zn e, p o rzą d k u je je w e d łu g ró ż n y c h za w o d ó w i f u n k c j i .6
D o ty c h c z a so w e a n a liz y d o p r o w a d z iły do stw ie r d z e n ia , ż e za g a d n ie n ie p o d z ia łu p ra cy u św . T om asza o p a rte je st n a rozu m n ej n a tu rz e lu d z k iej, z k tó rej w y n ik a n a tu r a ln a sk ło n n o ść do sp o łe c z n e g o ż y c ia , U łożon ego h ie r a r c h ic z n ie w e d łu g zad ań i fu n k c ji sp e łn ia n y c h p rzez d a n e jed n o stk i. N ie m o żn a jed n a k zap om in ać, że A k w in a ta b y ł n ie t y lk o filo z o fe m , a le p rze d e w s z y s tk im te o lo g ie m i stą d w ty m w s z y s tk im co d o ty c z y p r a c y lu d z k iej, d zia ła n ia i c z y n u o c h a r a k te r z e m o ra ln y m łą c z y ł w y r a ź n ie o sta te cz n e źró d ło w y ja ś n ie n ia ca łej b y to w o śc i c z ło w ie k a , — B oga S tw órcę. W y ra ź n ie m ó w i św . T om asz, że sp o łe c z n y p o d z ia ł p ra cy (na różne za w o d y ), m a sw o je o sta te c z n e u z a sa d n ie n ie w O p atrzn ości B ożej rząd zącej ś w ia te m i sp r a w ia ją c e j, że. w śró d b o g a c tw a różn ych p r z e ja w ó w b y tu p a n u je h arm on ia.
O sta tec zn y m z a te m źr ó d łem z r ó żn ic o w a ń d z ia ła n ia lu d zk ieg o , te g o fa k tu , że je d e n c z ło w ie k za jm u je się ty m a d ru g i czym in n y m , je d e n m a ta k i z a w ó d a d r u g i in n y , je st B oża O p atrzn ość rzą d zą ca św ia te m . W ty m u ję c iu ro zu m n a n a tu ra lu d z k a jest d ru g o rzę d n ą p rzy c zy n ą , o ile S tw ó r c a w la ł w n ią w ie lo r a k ie d y sp o zy c je , ró ż n e u r ó ż n y c h jed n o ste k i b ę d ą c e p rzy c zy n ą n a tu ra ln ą do ta k ie g o , c z y in n e g o w y b o r u z a w o d u .7 W ięc s u b ie k ty w
5 2—2, q. 183, a. 3 ad 2.
6 ..d iv e is ita s ordinurr sec. d iversa o ffic ia et a ctu s c o r s i d c a t u r sicut p a te t quod in una c iv ita te su n t d iv ersi ord in es secu n d u m d iversos actu s. N am a liu s est ordo iu d ica n tiu m , et aliu s laborantiu'm in agris et sic de a liis. (1, q. 108, a. 2c).
[5] T Y P O L O G I A P R A C Y L U D Z K I E J 157 n ie b iorąc, p raca w y k o n y w a n a w za w o d zie , to p e łn ie n ie w o li B ożej; o b ie k ty w n ie p raca w z a w o d z ie je st słu żb ą d la sp o łe c z n ości. 8
T e d y sp o z y c je , ró żn e u z d o ln ie n ia , z o s ta ły u d z ie lo n e p rzez S tw ó rc ę lu d z io m d la p o ży tk u ca łej sp o łec zn o ści, z k tórą osob a lu dzka n a w ią z u je w ię z i p rzez p ra cę i d la te g o p rzy jm u ją o n e u lu d z i c h a ra k ter p e w n e g o p o w o ła n ia do ró ż n y c h z a w o d ó w .9 S zu k ając w ię c źr ó d e ł p o d z ia łu p ra cy n a różn e z a w o d y b ez p o śred n io w B ożej O p atrzn ości, c z y li ek o n o m ii B ożej w sto su n k u do św ia ta , a p o śred n io w sw o is ty m p o w o ła n iu k a żd eg o c z ło w ie k a do d a n eg o za w o d u , n a d a je A k w in a ta te m u o sta tn ie m u ja k b y p e w ie n c h a ra k ter sa k r a ln y , co sta je się zr o zu m ia ły m na tle sp o łeczn ej k o n c e p c ji p ra cy b ran ej jak o słu żb a B o g u i c z ło w ie k o w i. N a ty m p o d ło ż u w y d a je się g łę b o k o u za sa d n io n e i o b e c n ie istn ie ją c e p rze k o n a n ie, ż e o w o c n e w y p e łn ia n ie sw e g o za w o d u jest ja k o ś u z a le ż n io n e od p e w n e g o doń p o w o ła n ia n ie ty lk o w s e n s ie fiz y c z n o -p s y c h ic z n y c h d y sp o z y cji, a le w p e w n y m z n a czen iu od ja k ie g o ś d u c h o w e g o z a a n g a ż o w a n ia b ę d ą ceg o w y n i k iem sp e c y fic z n e g o p o w o ła n ia p rzez O patrzność. R óżn orod n ość istn ie ją c y c h za w o d ó w , — w y n ik p o w o ła n ia — sta n o w i p o d sta w ę istn ie n ia w s p o łe c z e ń s tw ie ca łej g a m y ró ż n y c h d zia ła ń in d y w id u a ln y c h , k tó r e jed n a k o sta te c z n ie tw o rzą p ew n ą jed n o ść w y n ik a ją cą z teg o , że w sz y s tk ie są z a k o rz en io n e w e w sp ó ln e j za sa d zie d z ia ła n ia jak ą w c z ło w ie k u je st n a t u r a 10 a w sp o łe c z e ń stw ie c e l jeg o c z ło n k ó w , dobro w sp ó ln e , z k tó reg o m ogą w s z y s c y k orzystać.
M ożna b y w r e s z c ie w y r ó ż n ić je sz c z e je d e n e le m e n t, na k tó r y m op iera s ię T o m a sz o w y p o d z ia ł p racy a k tó r y im p lic ite m ie śc i się w d o ty c h c z a so w y c h stw ie r d z e n ia c h , je st to e le m e n t c e lo w o śc i w y n ik a ją c e j z p otrzeb sp o łec zn y ch . M ia n o w ic ie , b ard zo zr ó żn i co w a n a i zło żo n a stru k tu r a sp o łec zn a oraz różn orod n ość p otrzeb sp o łec zn y ch sp ra w ia , że jed n o stk a n ie m o g ła b y ich zr e a liz o w a ć
d iv ersis m in iste r iis o ccu p en tu r fit p rin cip a liter e x d ivin a p ro v id en tia , sed secu n d a rio e x ca u sis n a tu ra lib u s, per quas m agis hom o in clin a tu r ad unum q u am ad aliud. (C ontra lm p . с. 5, η. 188).
8 O. S c h i l l i n g , C h r is tl ic h e W i r t s c h a f t s e t h i k , M ü n ch en 1954, s. 77— 81.
9 H aec a u tem d iv e r s ific a tio h o m in u m in d iv e r sis o ffic iis c o n tig it p r i mo e x d iv in a p ro v id en tia , q u ae ita h om in u m sta tu s d istrib u it, u t n ih il um quam d eesse in v e n ia tu r de n e c e ss a r iis ad v ita m . (Q uodl. 7, q. 7, a. 1; P or. 3 C. G. c. 134).
10 ...etsi a c tio n e s sin t sin g u la riu m , tarnen p rim u m p rin cip iu m agen d i in eis e st n atu ra q u ae ten d it ad unum . (1— 2, q. 1, a. 7 ad 3).
i stą d k o n ie cz n o ść , ab y d iversis officiis occupari diverses. Ta ko n iec zn o ść sp ra w ia , że c z ło w ie k tw o r zą c p rzez p ra cę dobra, tw o r z y je z w y c z a jn ie w o k r e ślo n y c h ra m a ch sp o łe c z n y c h d la zad ość u c z y n ie n ia w ła s n y m i sp o łe c z n y m p otrzeb om .
W ie lk a sk a la ró ż n o r o d n y ch p otrzeb c z ło w ie k a ży ją c e g o w spo łe c z e ń s tw ie ja sn o u w y p u k la c e lo w o ść istn ie n ia ca łej g a m y róż n y ch zajęć, za w o d ó w , prac w śró d lu d zi, c z y li in a cz ej m ó w ią c, p o tr ze b ę sp o łe c z n e g o p o d z ia łu p ra cy i w p e w n y m se n sie k o n ie cz n ość istn ie n ia w ie lu i ró żn y ch za w o d ó w . S tą d w Contra Gentiles
w rozdz. 134 św . T om asz p isze: „ P o n ie w a ż w ie le ró ż n y c h rzeczy p otrzeb a c z ło w ie k o w i do ży c ia , k tó r y m jak o p o je d y n c z y , sam sp ro sta ć n ie zd oła, p rzeto k o n ie c z n y m jest, a b y ró żn e czy n n o ści ró żn i lu d z ie w y k o n y w a li, b y w ię c np. je d n i b y li r o ln ik a m i, in n i p a ste rz a m i, jesz cz e in n i b u d o w n ic z y m i it d ”. 11
S zu k a ją c o n to lo g ic z n y c h u z a sa d n ie ń p od ziału , ty p o lo g ii p racy u św . T o m a sza w a r to je sz c z e zw r ó c ić u w a g ę na p e w ie n tek st, k tó r y rzu ca n o w e św ia tło w ty m w z g lę d z ie . J e st to 2 a rty k u ł k w e s tii 183, 2-2 a e, sta n o w ią c e j d u ż y tr a k ta t o sta n a c h i form ach ż y c ia k o śc ie ln e g o . W a r ty k u le ty m sta w ia so b ie św . T om asz p y tan ie: C zy w k o śc ie le p o w in n a is tn ie ć różn orod n ość u rzęd ó w , za ję ć i sta n ó w oraz d a je c ie k a w e ra cje d la p o z y ty w n e g o r o z w ią z a n ia p ro b lem u . R a cje te m ożn a w sp osób a n a lo g ic z n y o d n ie ść do sp o łe c z e ń stw a . U w a ż a w ię c , że c e lo w o ść is tn ie n ia zróżn ico w a ń fu n k c ji i za ję ć w sp o łec zn o ści k o śc ie ln e j p o stu lu ją : 1.° D o sk o n a ło ść tej sp o łec zn o ści, k tó ra p o le g a n a u p o r zą d k o w a n e j w ie lo śc i, p o d o b n ie jak w p rzy ro d zie. 2.° R óżn orod n ość cz y n n o śc i w y k o n y w a n y c h p rzez r ó ż n y c h lu d z i d a je g w a r a n c je le p sz e g o i sp r a w n ie jsz e g o ich w y k o n a n ia , e x p ed itiu s et sine confussione orania pe- ragantur, z czeg o w y n ik a , że sp e c ja liz a c ja je st sp rz y m ie rz eń ce m p ro d u k cy jn o śc i. 3.° T o zr ó ż n ic o w a n ie n a d a je sp o łe c z n o śc i p ew ien r y s p ię k n a i g o d n o śc i w e d le p o w ied zen ia : varietas delectat.
W y m ie n io n e ra c je m o żn a słu sz n ie za sto so w a ć i do sp o łec z n o ści ś w ie c k ie j, g d y ż i tu fa k ty c z n ie p o d z ia ł p ra cy w p ły w a w ja k im ś se n sie n a d o sk o n a ło ść tej sp o łe c z n o śc i p orzą d k u ją c w ielo ść, d a je m o żn o ść s p e c ja liz a c ji i le p sz ej z n a jo m o śc i a stą d p ro d u k c y jn o śc i d a n e g o za w o d u , i w r e sz c ie ca ła sk a la r ó ż n y c h z a w o d ó w św ia d c z ą c o b o g a c tw ie n a tu r y lu d z k iej i p otrzeb sp o łec zn y ch , stw a r z a p e w n e w r a ż e n ie p ięk n a,
Z p rze p r o w a d z o n y c h d o ty c h c za s w y w o d ó w w y n ik a , że o sta te c z n ie o n to lo g ic z n e źród ła szerok o r o z u m ia n eg o p o d z ia łu p racy
m
T Y P O L O G I A P R A C Y L U D Z K I E J 159 (ty p o lo g ii p racy) u św . T om asza m o żn a sp ro w a d z ić do trzech czy n n ik ó w : 1. A k tu a liz a c ji p o te n c ja ln o śc i sp o łec zn ej n a tu r y lu d z kiej w s fe r z e p o zn a w c ze j; 2. S w o is te g o p o w o ła n ia k a żd eg o c z ło w iek a do z a w o d u p rzez O p atrzn ość; 3. C elo w o śc i w y n ik a ją c e j z p otrzeb sp o łec zn y ch .
II. K A TEG O R IE P R A C Y L U D Z K IE J N A PO D ŁO ŻU R O D ZA JÓ W ŻYC IA K O N T E M PL A C Y JN EG O I C ZY NN EGO
L o g ic z n y m k ro k iem d a lszej a n a liz y po u sta le n iu źr ó d e ł i p o d sta w p o d z ia łu p ra cy u św . T o m a sza w y d a je się b y ć k o n k r e ty z a cja zasad o g ó ln y c h p rzez w y r ó ż n ie n ie o k r e ślo n y c h k a te g o rii p racy lu d z k ie j. A b y jed n a k p rze p r o w a d z ić to w y r ó ż n ie n ie zg o d n ie z k o n c ep cją A k w in a ty , trz eb a k o n ie c z n ie p rze d te m p rze d sta w ić k rótk o o g ó ln y z a r y s str u k tu r y ro d za jó w ż y c ia i d zia ła ń lu d zk ich , g d y ż to d op iero u w y p u k li se n so w n o ść p o szc ze g ó ln y c h typ ów , ro d z a jó w p ra cy lu d z k ie j w u ję c iu św . T om asza. N ie u leg a b o w iem w ą tp liw o ś c i, ż e k a te g o r ie p ra cy są z w ią z a n e z ro d za jem ży c ia . Ż y c ie lu d z k ie p o leg a n a d zia ła n iu , k tó r e z k o le i jest o b ja w em i s t n i e n i a . 12
W ych od ząc z fa k tu , że sp ośród lu d zi je d n i od d a ją się d o c ie k a niu p ra w d y , o g lą d a n iu i p o sia d a n iu je], a d ru d zy zn o w u z a j m ują s ię ra czej c z y n n o śc ia m i z e w n ę tr z n y m i, w ię c ż y c ie m c z y n nym , św . T o m a sz w y r ó ż n ia d w a p r z e ja w y i r ó w n o c z e śn ie ro dzaje ż y c ia lu d z k ieg o : ż y c ie c z y n n e i k o n te m p la c y jn e .13 Ż y c ie czy n n e p o le g a n a w s z e lk ie g o rod zaju d z ia ła n ia c h z e w n ę tr z n y c h ,14 o b ejm u je ca ło ść d z ia ła ln o śc i lu d z k iej d o czesn ej 1δ, o ile n ie słu ż y ona w y łą c z n ie p o zn a n iu , le c z z w r ó co n a jest do czy n u , c z y li do p ra k ty c zn eg o d z ia ła n ia w e d łu g p o z n a n y c h zasad . A p o n ie w a ż całą p rak tyczn ą d z ia ła ln o ść lu d z k ą o p a n o w u ją cn o ty m o ra ln e, d la te g o ży c ie c z y n n e p o le g a w g łó w n e j m ie r z e n a w y k o n y w a n iu c z y n ów i a k tó w cn ó t m o ra ln y ch . 16 Ż y c ie c z y n n e r o z w ija się w u sta w icz n y m k o n ta k c ie z lu d ź m i. T e k o n ta k ty r e g u lu je cn o ta w y b itn ie sp o łeczn a , k tórą je st s p r a w ie d liw o ś ć ..17 J e d n a k ż y c ie c z y n ne p o le g a n ie t y lk o n a s p e łn ia n iu a k tó w sp r a w ie d liw o ś c i, ale tak że n a w y k o n y w a n iu a k tó w p o ch o d z ą cy ch z m iło ści. B o jak
.za-12 3. C. G. c. 113. 13 2— 2, q. 179, a. l c i ad 2, a. 2c. 14 2— 2, q. 181, a. 1 ad 1. 15 1, q. 20, a. 4 ad 3; 1— 2, q. 67, a. 1 ad 2; q. 68, a. 6 ad 3; 2— 2, q. 81, a. 4. 16 2— 2, q. 181, a. 1 i 2; q. 180, a. 2c. 17 2— 2, q. 181, a. 1 ad 1
.
u w a ż a ś w . T o m a s z , o il e z a s a d ą ż y c ia k o n t e m p la c y j n e g o je s t m i ło ś ć p r a w d y , a o s t a t e c z n ie P r a w d y P ie r w s z e j , o t y l e z a s a d ą ż y c ia c z y n n e g o j e s t m iło ś ć s p o łe c z n a b liź n ie g o . 18 C a ła w ię c d z ia ła ln o ś ć , k tó r a r o d z i s ię w m i ło ś c i b liź n ie g o , l e ż y w o b r ę b ie ż y c ia c z y n n e g o , c z y li w s z e lk a c z y n n o ś ć , k tó r a n ie m a n a c e lu p o z n a n ia p r a w d y n a le ż y d o ż y c ia c z y n n e g o .
N a c z y m te r a z p o le g a ż y c ie k o n t e m p la c y j n e ? O d p o w ie d ź św . T o m a s z a j e s t ja s n a : Ż y c ie k o n t e m p la c y j n e j e s t tą fo r m ą ż y c ia , w k tó r e j c z ło w ie k p o ś w ię c a s ię g ł ó w n ie p r a w d z ie i to z a r ó w n o p r a w d z ie p r z y r o d z o n e j w k o n t e m p la c j i f i lo z o f i c z n e j , ja k i p r a w d z ie t e o lo g ic z n e j , B o ż e j. 19 O c z y w iś c ie k o n t e m p la c j a B o g a jest c z y m ś z a s a d n ic z y m . K o n t e m p la c j a w e w ła ś c i w y m i p e łn y m z n a c z e n iu j e s t b e z p o ś r e d n m o g lą d a n ie m p r a w d y , in t u ic j ą p r a w d y . N ie j e s t o n a r o z p m o w a n ie m , a n i s ą d e m , ■ a le o g lą d a n ie m . B y ło b y j e d n a k b łę d e m s ą d z ić , iż t a k p o ję t a k o n t e m p la c j a a co z a ty m id z ie ż y c ie k o n t e m p la c y j n e je s t s t a n e m b ie r n o ś c i i b e z c z y n u . P r z e c iw n ie , j e s t o n a r ó w n ie ż p o łą c z o n a z t r u d e m i p r a c ą in t e l e k t u w s f e r z e w e w n ę t r z n e j s w e g o p r z e d m io tu , k t ó r y m je s t p r a w d a , 20 j e s t n ie k i e d y m o z o ln y m w y s i ł k ie m u m y s łu i w o l i u s u w a j ą c y c h r ó ż n e p r z e s z k o d y m a t e r ia l n e n a d r o d z e d o p r a w d y . S t ą d G. T o d o 1 i 21 p o le m iz u j ą c z a u to r a m i, k t ó r z y n ie u w a ż a ją k o n t e m p la c j i z a p r a c ę , z a u w a ż a s łu s z n ie , ż e k o n t e m p la c j a n a z ie m i z m ie r z a ją c d o w e w n ę t r z n e j p r z e m ia n y b y t u lu d z k ie g o z a w ie r a w s o b ie is t o t n y c z y n n ik p r a c y j a k im j e s t w ła ś n i e o w a t r a n s f o r m a c j a , k tó r a m o ż e s ię d o k o n a ć z a r ó w n o w o s o b ie jak i p o z a n ią . D o p ie r o w s t a n ie s z c z ę ś li w o ś c i w ie c z n e j , k ie d y c z ło w i e k z o s t a n ie u t r w a lo n y w p o s ia d a n e j p r a w d z ie , m o ż n a b ę d z ie p o w ie d z ie ć , ż e a k t y w n o ś ć k o n t e m p la c j i p r z e s t a n ie b y ć pracą. W k a ż d y m in n y m w y p a d k u ż y c ie k o n t e m p la c y j n e j e s t p e w n ą p r a c ą . W y m i e n io n y tu z a s a d n ic z y p o d z ia ł ż y c ia lu d z k ie g o n a ż y c ie k o n t e m p la c y j n e i c z y n n e n ie j e s t p r z y p a d k o w y , a le o p ie r a s ię n a t y m co w c z ło w ie k u j e s t n a j i s t o t n ie j s z e tj. n a j e g o u m y ś l e . 22 U m y s ł w e d łu g ś w . T o m a s z a m a z a s a d n ic z e d w ie f u n k c j e , w e d łu g k t ó r y c h r o z r ó ż n ia m y u m y s ł s p e k u l a t y w n y i p r a k t y c z n y . K a żd a z t y c h f u n k c j i u m y s łu m a o d m ie n n y c e l i p r z e d m io t. P r z e d m io t e m u m y s łu s p e k u la t y w n e g o je s t p r a w d a t e o r e t y c z n a a j e g o c e 18 2—2, q. 182, a. 1 i 2; q. 188, a, 2c. 19 2— 2, q. 180, a. 7c; q. 181, a. 4 ad 2; q. 182, a. 2c. го 2— 2, /q. 179, a. 1 ad 3; q. 180, a. 6c.
21 G. T o d o 1 i, Filosofia del la voro, R om a 1956, s. 23— 27. 22 1, q. 14, a. 16c; q. 79, a. 11.
[9] T Y P O L O G I A P R A C Y L U D Z K I E J 161
lem sz u k a n ie i o g lą d a n ie p ra w d y . N a to m ia st p rze d m io tem u m y słu p r a k ty c z n e g o je st p ra w d a p ra k ty c z n a i o r g a n iz a cja ży cia i p ra cy w m y śl p o zn a n ej p r a w d y p r a k ty c z n e j .23 T o też sp ośród ludzi, je d n i m a ją z a in te r e so w a n ia te o r e ty c z n e i w y b ie r a ją za w od y, k tó r e im w ty m w z g lę d z ie o d p o w ia d a ją , in n i zaś lu b ią c zy n n o ści p r a k ty c z n e i n im i się też z a j m u j ą .24
W y m ie n io n y za te m p o d z ia ł na ż y c ie k o n te m p la c y jn e i c z y n n e n ie je s t c z y m ś z e w n ę tr z n ie n a rzu co n y m i sz tu cz n y m , le c z m;a sw e g łę b o k ie p o d ło ż e w sa m ej n a tu rz e lu d z k ie j, w jej n a cze ln ej w ła d z y m a ją c ej d w ie o d m ie n n e fu n k c je : sp e k u la ty w n ą i p ra k tyczną. R az u m y s ł id z ie do p r a w d y te o r e ty c z n e j, szu k a jej, oglą d a i b ier ze w p o sia d a n ie , k ie d y in d z ie j z w r a c a się do s fe r y p ra w d y p ra k ty czn ej, b y w e d łu g n iej o r g a n iz o w a ć ż y c ie i pracę. W yp ad a jeszcze p o w ie d z ie ć , że z p o ło że n ia a k c e n tu n a k o n te m p la c ji b y n a j m n iej n ie w y n ik a u św . T o m a sza n ie p r o d u k ty w n y i a sp o łe c z n y ch arak ter te jż e , g d y ż o s ta te c z n ie lu d z k o ść p rzez różn o ro d n o ść d z ia łań n a jle p ie j sp e łn ia s w e z a d a n ia g o sp o d a r cz e i m o ra ln e, d o cze sn e i w ie c z n e . Co w ię c e j, fa k t, iż są lu d z ie , k tó r z y m a ją sk ło n n o ść do ży cia k o n te m p la c y jn o -sp e k u la ty w n e g o , g d z ie u m y s ł je st n a jb a rd zie j czyn n y, je st o g ro m n ie d o n io sły w sk u tk a c h d la p o d z ia łu p racy, a lb o w iem n ie g d z ie in d z ie j, a le w u m y sła c h te o r e ty c z n y c h rodzą się n o w e p ra w a , zo sta ją o d k r y te n o w e z a s a d y p racy.
P o d z ia ł c a łe g o ż y c ia n a k o n te m p la c y jn e i c z y n n e d e te r m in u je w p e w ie n o g ó ln y sp osób w s z e lk i p o d z ia ł p ra cy lu d z k ie j, a lb o w ie m u św ia d o m e g o p r a c o w n ik a k o n tem p la cja i a k ty w iz m rod zą się z p r a c y 2ä. I o d w r o tn ie , p raca m a s w e g o sp rz y m ie rz eń ca w k o n tem p la cji, w m y śl zn a n eg o p o w ied zen ia : con tem plata aliis t rä dere, — r z ec zy p r z e m y śla n e p o d a w a ć d ru g im , r e a liz o w a ć w czy n . F a k ty cz n ie, o w o c p r z e m y śle ń lu d z k ich tw o r z y w c z ło w ie k u n ie pokój tw ó r c z y i p ob u d za do p racy.
III. P R A C A U M YSŁO W A
O k reśla ją c p racę od str o n y jak ości, d och od zi św . T o m a sz do p o jęcia p ra cy u m y sło w e j. N a jej w y r a ż e n ie u ż y w a z w y c z a jn ie
23 1— 2, q. 1, a. 6 ad 1 i ad 2; q. 3, a. 5 ad 2; q. 13, a. 4 ad 2; q. 57, a. 1 ad 1; .Por. J. K a l i n o w s k i , T e o r ia p o z n a n i a p r a k t y c z n e g o ,
L ublin 1960, s. 32 i n.
28 1, q. 14, a. 16c; q. 79, a. 11; 1— 2, q. 3, a. 5c i ad 2.
25 A. S e r r a n d , OP., T r a v a il , jeu, c o n te m p la t io n . W: L u m ière et Vie 20 (1955) s. 68.
ta k ic h s łó w jak: operatio spiritualis, operatio m en tis, a rtes libe rales 26. D z ia ła n ie d u c h o w e, in te le k tu a ln e , sz tu k i w y z w o lo n e a w k o n s e k w e n c ji p raca u m y sło w a , c h a r a k te r y z u je się ty m , że je st sk ie r o w a n a do c z eg o ś d u c h o w e g o i b y w a w y k o n a n a g łó w n ie z u d z ia łe m c z y n n ik a ra c jo n a ln eg o . P o n ie w a ż d u ch je st w o ln y A w ięc i p ra ce te g o rod za ju n a z y w a ją się w o ln y m i, — artes liberales.
T a k p o ję ta p raca u m y sło w a ro z b u d o w u ją c w ie d z ę i tw orząc n o w e n a u k i, o ile m a n a w z g lę d z ie c e l p r a k ty c z n y je st zaw sze zw ią z a n a z d zia ła n ie m . P r z e c iw n ie , j e ś li p raca u m y sło w a m a na ok u c z y stą sp e k u la c ję , w ó w c z a s jej sk u te k n a z y w a s ię w ie d z ą 27. P r z e d m io te m p r a c y u m y sło w e j o c h a ra k ter ze p ra k ty c zn y m są w s z e lk ie g o rod za ju cz y n n o śc i z w ią z a n e z ta k im i z a w o d a m i, jak p raca a d w o k a tó w , le k a r z y , n a u c z y c ie li, in ż y n ie r ó w itp.
W iążąc g o d n o ść p ra cy w o g ó le a u m y sło w e j w sz czeg ó ln o ści z c z y n n ik ie m r a c jo n a ln y m , A k w in a ta u z a le ż n ia sz la c h e tn o ść pracy lu d z k iej od sto p n ia za a n g a ż o w a n ia te g o cz y n n ik a . Z te g o p u n k tu w id z e n ia ro z p a tr u ją c p ra cę u m y sło w ą u w a ż a św . T om asz, ż e za ję c ie m u m y s ło w y m o n a jw y ż s z e j ra n d ze w sfe r z e p rzy ro d zo n ej jest stu d iu m filo z o fii i s p e k u la ty w n e p o z n a n ie 28. P o te m idą prace z w ią z a n e z w o ln y m i za w o d a m i a w ię c z a ję c ia le k a r z y , a d w o k a tó w 2B, i w r e sz c ie z a w o d y tec h n ic z n e . O p ierając się n a ty m sam ym k r y te r iu m co w y ż e j, u w a ż a św . T om asz p ra cę w o ln y c h za w o d ó w za sz la c h e tn ie jsz ą , n iż za w o d ó w te c h n ic z n y c h a cz k o lw ie k te o sta t n ie są b a rd ziej p o tr ze b n e do u tr z y m a n ia c z ło w ie k a p rzy ż y c i u 80. N a ty m też p o d ło żu k sz ta łtu je się z a g a d n ie n ie p ła c y za p racę u m y sło w ą . U w a ż a b o w ie m św . T om asz, że b y ło b y rzeczą n iesłu sz n ą , a b y m a g istri artis mechanicae — in ż y n ie r o w ie ■— m o g li ż y ć z e s w e g o za w o d u , a m a g istri a rtiu m lïb era liu m n ie m o g li w y ż y ć ze sw ej p ra cy S1.
Istn ie je rodzaj p rac u m y sło w y c h , k tó r y ch c e le m je st k sz ta łto w a n ie i tw o r z e n ie d obra m o ra ln eg o w d ru g im c z ło w ie k u . Są to
26 1—2, q. 57, a. 3 ad 3.
27 O m nes a u tem sc ie n tia e et artes et p o ten tia e p ra ctica e su n t tan tu m propter a liu d d ilig ib ile s, n am in eis fin is non e st scire, sed operari. S c ie n tia e a u tem sp e c u la tiv a e su n t prop ter seip sa s d ilig ib ile s, nam f i n is eoru m e st ip su m scire. (3 C. G. c. 25).
28 V acare co n tem p la tio n i d iv in a e la u d a b iliu s est, quam v a ca re studio p h ilo so p h ia e. (C ontra lm p . c. 7; Por. 10 E th. L. 10, n. 2087).
29 Por. 2—2, q. 72, a. 4.
30 ...usus liiberalium artiu m n ob ilior e st quam m ech an icaru m , qui in op ere m a n u a li co n sistit. (Q uodl. 7, q. 7, a. 1 i ad 5; 1—2, q. 57, a. 3).
31 N on v id etu r esse ra tio n a b ile q u od m a g istri artis m ech a n ica e pos- sin t v iv e r e de a rte sua, ©t m a g istri artiu m lib era liu m n on p o ssu n t v i- v e r e de a rte sua. (Q uodl. 7, q. 7, a. 1).
[U ] T Y P O L O G I A P R A C Y L U D Z K I E J 163 z a ję c ia m a ją c e n a jc z ę śc ie j c h a ra k ter s a k r a ln y z w ią z a n e z całą d zie d z in ą p ra cy z w a n ą p o słu g ą d u c h o w ą w śró d w ie r n y c h . P ra c e te g o rod zaju , ch o cia ż m a ją c h a ra k ter d z ie ł sa k r a ln y c h , słu żą u ż y te c z n o śc i w s p ó ln o ty lu d z k iej. D o d z ie d z in y w sp o m n ia n y c h p rac n ależą: z a ję cia d u sz p a ster sk ie, k a z n o d z ie jstw o , n a u c z a n ie te o lo g ii, m o d litw y k a n o n icz n e , cz y n a w e t w y ja ś n ia n ie P ism a ś w . 32. A k w i- n a ta u w a ż a słu sz n ie , że te g o rod za ju za ję c ia są też p o d sta w ą do o trz y m a n ia k o n ie c z n y c h śr o d k ó w do ż y c ia 33 A lb o w ie m o c h a r a k te r z e g o sp o d a r cz y m p ra cy u m y sło w e j ja k i m o ra ln ej sta n o w i fa k t u k a z y w a n ia in n y m p ra w d y , lub p rze k a z y w a n ia im sw e j w ie d z y . Za w y ś w ia d c z o n e dobro n ie m a te r ia ln e n a le ż y się p ro p o rcjo n a ln e dobro m a te r ia ln e w p o sta c i d o sta r cz en ia śr o d k ó w u tr zy m a n ia .
P ra c a u m y s ło w a d z ię k i tem u , że w y r a ż a n a jp e łn ie j d u c h o w ą stro n ę c z ło w ie k a ’re p r e z e n to w a n ą p rzez je g o u m y sł i w o lę , p o d k reśla d o b itn ie a u to n o m ię d u ch a lu d z k ieg o . S tą d św . T om asz w n ie j p rze d e w s z y s tk im w id z i cz y n n ik sp e c y fic z n y p ra cy p o jm o w a n e j jak o lu d z k iej.
IV. PR A C A FIZY C ZN A
Ś w . T o m a sz p r z e c iw s ta w ia p r a cy u m y sło w e j p ra cę fiz y c z n ą . P u n k te m w y jś c ia ta k ie g o r o z g ra n ic ze n ia — a c z k o lw ie k jak zo b a c z y m y p ó źn iej n ie je st ono zb y t o stre, —■ jest zn o w u cz y n n ik u m y s ło w y i sto p ie ń je g o z a a n g a ż o w a n ia w p racy. W iad om o, że c z y n n ik d u c h o w y , w e w n ę tr z n y d e c y d u je o n ie z a le ż n o ś c i c z ło w ie k a , o jeg o w o ln o śc i i że w u ję c iu św . T om asza z a ję cia w y k o n y w a n e z p rze w a g ą e le m e n tu ra c jo n a ln e g o n a z y w a ją się: artes liberales, opera spiritualia. N a d ru g im b ie g u n ie tego ro z ró ż n ien ia p o s ta w ił A k w i- n a ta p ra ce w y k o n y w a n e z p rze w a g ą e le m e n tu c ie le s n e g o i n a z w a ł je d la o d ró ż n ie n ia artes serviles. S ą to cz y n n o śc i z w ią z a n e z e l e m e n te m fiz y c z n y m i z e w n ę tr z n y m . W y k o n a n e zo sta ją p rzy p rze m o ż n y m u d z ia le cia ła 34 w z n a cz en iu s iły m o to r y cz n e j m ię śn i. Zro z u m ia ły m jest, że w y r a ż e n ie serviles n ie m a tu z n a cz en ia p e io r a - t y w n e g o w se n sie m o ra ln y m . P ra c a fiz y c z n a jest ró w n ie ż w a r to śc io w a od str o n y e ty c z n e j i b y ło b y b łę d e m są d zić p r z e c iw n ie , g d y ż
32 Q uodl. 7, q. 7, a. 2.
33 ...licite a ccip iu n t u n d e v iv u n t... q u i in sp iritu a lib u s com m u n i u ti- lita ti d eserv iu n t, v e l p raed ican d o, v e l S a cra e S crip tu ra e in sisten d o , v e l e c c le sia e d eserv ien d o . (C ontra lm p . с. 5, η. 180 i п.).
34 ...quae ord in an tu r ad opera per corp u s ex ercita ... su n t quodam m odo se r v ile s, in q u a n tu m corp u s se r v ilite r su b d itu r a n im a e et hom o s e cundum an im am est liber. (1— 2, q. 57, a. 3 ad 3).
z a r ó w n o p raca u m y sło w a jak i fiz y c z n a je st z is to ty sw e j m o r a ln a 35.
Id ąc d a lej w a n a liz ie p ra cy fiz y c z n e j n a le ż y z a u w a ży ć , że sta n o w i on a c a ły z e sp ó ł cz y n n o śc i w y k o n y w a n y c h d z ię k i p rzed e w s z y s tk im p r a cy rąk i e n e r g ii lu d z k ic h m ięśn i. S tą d d zia ła n ia fiz y c z n e w o p a rciu o te k s ty T om asza m ożn a o k r e ślić jako: artes manuales, artes mechanicae, c z y w r e sz c ie opus manuale. W p rze c iw ie ń s tw ie do p rac u m y sło w y c h , w śró d k tó r y ch m o g ą b y ć c z y n n o ści b ę d ą c e c e le m sa m e w sob ie, ja k np. c z y sta sp e k u la c ja u m y sło w a , to w d z ie d z in ie p ra cy fiz y c z n e j c e l je st z a w sz e cz y m ś z e w n ę tr z n y m i m a c h a ra k ter d ob ra u ż y tec zn eg o .
D z ię k i p ra cy fiz y c z n e j c z ło w ie k d o k o n u je zm ia n y i p rzem ia n y m a te r ii oraz tw o r z y u ży te c z n o ść 3β. C zęsto A k w in a ta n a z y w a p racę fiz y c z n ą o g ó ln ie p racą ręczn ą. C zyn i to o p ier a ją c się n a szero k im ro z u m ie n iu w y r a ż e n ia „ręk a lu d z k a ” jak o te g o g łó w n e g o n arzęd zia m a te r ia ln e g o 37, d z ię k i k tó r e m u w y tw o r z y ł so b ie c z ło w ie k w cią g u w ie k ó w n ie z lic z o n e n a rzę d z ia p o m o cn icze, za p om ocą k tó ry ch p r z y s to so w u je d la s w e g o p o ż y tk u d obra m a te ria ln e .
O bróbka i p rzem ia n a m a te r ii za p om ocą ró ż n e g o r o d za ju n a rzę d zi p rzez p racę fiz y c z n ą — ręczn ą, w ty m sz er o k im z n a cz en iu po s łu g iw a n ia się p rzez c z ło w ie k a ja k im k o lw ie k n a rzę d z ie m ciała (ręce, n ogi, jęz y k ), n a d a je w y r a ż e n iu św . T om asza opus manuale, labor m anualis z n a c z e n ie p ra cy za w o d o w e j i g o sp o d a rczej b ęd ącej źr ó d łem u tr z y m a n ia d la c z ło w ie k a . P o n ie w a ż jed n a k c z ło w ie k p ra cu ją c y za ro b k o w o je st w p e w ie n sp osób p o d le g ły m ec h a n icz n e j str o n ie d zia ła n ia , g d y ż w p ra cy za ro b k o w ej u w y d a tn ia się jakoś p ie r w ia ste k o g ra n ic ze n ia , d la te g o je st tu m ie jsc e b y n a zw a ć p ra cę ręczn ą p racą fiz y c z n ą w sz er o k im ro z u m ie n iu . P r z y p is y w a n ie jed n a k sc h o la s ty k o m a g łó w n ie św . T o m a sz o w i m y ś li ja k o b y p o ję c ie p ra cy z a c ie śn ił raczej do k a te g o r ii prac t y lk o fizy c zn y ch , r ę cz n y c h , je st n ie u z a s a d n io n e 38. P ra c a fiz y c z n a w u ję c iu A k w i n a ty , an i n ie w y c z e r p u je , an i n ie z a w ie r a w so b ie w y łą c z n ie tr e śc i p o ję c ia p ra cy , s ta n o w i ty lk o jed n ą z k a te g o r ii d zia ła ń lu d zk ich .
S u g e s tie ja k o b y s c h o la s ty c y ro zró żn ia ją c m ię d z y d zia ła n ie m w so b n y m , k tó r e w zb o g a ca c z ło w ie k a a d z ia ła n ie m p rzech o d n im , k tó r e p r z e m ie n ia św ia t, m ie li te n d e n c ję to d r u g ie ty lk o n a z y w a ć p racą 89 w y d a ją się, p rzy n a jm n ie j w o d n ie sie n iu do św . T om asza,
35 Por. J. H a e s s 1 e, Das Arbeitsethos der Kirche nach Thomas von Aquin und Leo XIII, F reib u rg in Br. 1923 H erder, s. 47, 99.
36 Por. G. T o d o 1 i dz. cyt., s. 12. 37 2— 2, ;q. 187, a. 3.
38 K w a n t R e m y , Philosophy of labor, s. 23. 36 Ibid., s. 23— 24.
[13] T Y P O L O G I A P R A C Y L U D Z K I E J 165 źr ó d ło w o n ie u z a sa d n io n e . N ie w d a ją c się w p o le m ik ę , bo tru d n o to rob ić m a ją c do c z y n ie n ia z tw ie r d z e n ia m i n ie u d o k u m e n to w a n y m i źr ó d ło w o , n a le ż y stw ie r d z ić , że w śró d cz y n n o śc i p o d e jm o w a n y c h p rzez c z ło w ie k a istn ie ją ta k ie , w k tó r y c h n a czoło w y s u w a się e le m e n t fiz y c z n y . P r a c ę te g o rod za ju n a z y w a A k w in a ta fiz y c z ną. C h a r a k te r y z u je się on a ty m , że je st z w ią z a n a z m a terią , p o le g a na jej w sz e c h str o n n y m p r z e tw a r z a n iu i d a je r e z u lta t w p o sta ci m a te r ia ln y c h sk u tk ó w .
V. W ZAJEM N E ZW IĄ ZK I O BU K A T EG O R II PRAC 1. P r y m a t p r a c y u m y s ł o w e j
P o w s ta je tera z p y ta n ie: jak św . T om asz w id z i sto su n e k p ra cy u m y sło w e j do fiz y c z n e j? O d p ow ied ź n a to p y ta n ie n a su n ie się sam a, g d y w r ó c im y do o k r e ś le n ia p racy. Z o g ó ln e g o o k r e śle n ia p ra cy w y n ik a ło , ż e je st on a w y s iłk ie m c z ło w ie k a w ty m ce lu , ab y z a k tu a liz o w a ć p o te n c ja ln o ść b ąd ź to w ła sn ą , b ąd ź te ż ze w n ę tr z n ą p rzyrod y. P ro b le m w ię c sp ro w a d z a się do teg o , k tó r y z ty c h w y s iłk ó w n a le ż y p o sta w ić na p ie r w s z y m m iejsc u , c z y li ja k i je s t s to su n e k o d n o śn ie ro z w o ju ob u ty c h p o te n c ja ln o śc i w e w n ę tr z n e j i z e w n ę tr z n e j.
W y d a je się, że sam o p o s ta w ie n ie p y ta n ia d a je na n ie o d p o w ie d ź O p a n o w a n ie s ił p r zy r o d y fizy c zn ą p racą c z ło w ie k a i za p r z ę ż e n ie jej do p otrzeb w y m a g a n a jp ie r w p o zn a n ia ty c h sił, p o zn a n ia p ra w k tó r e n im i rządzą, w ła ś c iw o ś c i ic h n a tu ry , k o r z y ś c i ja k ie m o g ą p r z y n ie ść itd. Otóż w sz y s tk o to w y m a g a już p e w n e g o u m y sło w e g o rozw oju , p e w n e j u m ie ję tn o śc i m y śle n ia , o b se r w o w a n ia z ja w isk oraz w y c ią g a n ia w n io sk ó w o g ó ln y c h i z a sto so w a n ia ich do p ra k ty k i. P ra c a fiz y c z n a id z ie w ię c za u m y sło w ą , jest od n iej za leż n ą i m a w p e w n y m s e n s ie ch a ra k ter w y k o n a w c z y . P ra ca u m y słu o d k r y w a n o w e p ra w a i stw a rza n o w e m o ż liw o śc i p r o d u k cy jn e oraz u k a z u je n o w e h o r y z o n ty p rz e tw a r z a n ia m a te r ii, a p raca fiz y c z n a te m y śli i id e e „ u c ie le ś n ia ”, w p r o w a d z a w czyn. O ty m , ż e p raca u m y sło w a id zie p rzed p racą fiz y c z n ą , św ia d c z ą ch o ćb y d z ie je k u l tu r y lu d z k iej. O ty m św . T om asz n ie m ó w i expressis verbis, le c z to m ożn a o d n a le źć p o śred n io w je g o ro z w a ża n ia ch n a te m a t p rze d m io tu i w ła d z d z ia ła ją c y c h w p ra cy oraz w a n a liz ie ob u k a te g o r ii prac 40.
Z a w ę ża ją c tera z n a sze p o le a n a liz y , m o że m y p o w ie d z ie ć to sam o « Por. 7 Eth. L. 12, n. 1493; 10 Eth. L. 8, n. 2056.
0 p ie r w s z e ń s tw ie i w y ż sz o śc i p ra cy u m y sło w e j u p o szc ze g ó ln e g o c z ło w ie k a . Z a u w a ż a m y b o w iem , że rozw ój p o te n c ja ln o śc i u m y sło w e j u d an ej je d n o stk i r ó w n ie ż p op rzed za p ra cę fiz y c z n ą nad p r z e tw a r z a n ie m dóbr m a te r ia ln y c h . K a ż d y b o w ie m m u si n a jp ie r w d o jść do p e w n e g o r o z w o ju u m y sło w e g o , c z y li zd o b y ć p racą u m y s ło w ą p e w ie n zasób w ie d z y , b y d op iero p otem , g d y s iły fiz y c z n e d o jrzeją , m ó g ł u ją ć w rę c e ja k ie ś n a rzę d z ie i w y k o n a ć pracę. Im p raca u m y słu b ę d z ie b a rd ziej p o g łęb io n a , ty m p raca fiz y c z n a b ę d zie le p ie j i z m n ie js z y m w y s iłk ie m w y k o n a n a 41.
P raca, jak za u w a ża tr a fn ie F r i e d m a n n 42 za c h o w u je ry tm 1 h a rm o n ię z in te lig e n c ją . I n te lig e n c ja ro b o tn ik a w p ły w a na ru ch jeg o ręk i. Id e a łe m je st, g d y za c h o d zi z e śr o d k o w a n ie p ra cy r ę k i i u m y słu w je d n y m k ier u n k u . P r e c y z ja ru c h ó w i d zia ła ń z a le ż y od in te lig e n c ji rob o tn ik a . Z a tem p raca fiz y c z n a w y m a g a p e w n e j w ie d zy i im on a je st le p ie j w p o sia d a n iu u m y słu , ty m b ard ziej słu ży do u sp r a w n ie n ia sa m ej p racy. Id zie tu raczej n ie t y le o w ie d z ę te o r e ty c z n ą , ile o u m ie ję tn o ść p ra k ty c zn ą sk ła d a ją c ą się z k o n k r e t n y c h w sk a z ó w ek : co, k ie d y i jak robić. W ła śn ie to o g ro m n e zróż n ic o w a n ie w p ra cy fiz y c z n e j, ja k ie się da z a o b se rw o w a ć, m a sw o je źród ło m ię d z y in n y m i w coraz to le p sz y m w y k s z ta łc e n iu się p o d łoża te o r e ty c z n e g o ty c h prac.
W yższość i p r y m a t p ra cy u m y so w e j nad fiz y c z n ą u w y p u k la św . T o m a sz je sz c z e d o b itn ie j n a tle p o d z ia łu p ra cy n a w y k o n a w c z ą i k ie r o w n ic z ą . I w ty m w y p a d k u w y c h o d z i A k w in a ta z fa k tó w . S tw ie r d z a m ia n o w ic ie , że p rzy w y k o n y w a n iu p ra cy is tn ie j e p od ział o b o w ią z k ó w i d zia ła ń . J e d n i p r a c o w n ic y są ty lk o w y k o n a w c a m i p o le c e ń o tr z y m a n y c h od lu d z i o d p o w ie d z ia ln y c h za d aną d z ie d z in ę p ra cy , a d ru d zy, s p e c ja liśc i w o k reślo n e j p ra cy są tw ó r c a m i d zie ł w zn a c z e n iu ic h in te le k tu a ln e g o u ję cia . Istn ie je z a sa d n icz a ró ż n ic a m ię d z y p racą te g o co ro zk a zu je, d y sp o n u je ro z u m n ie siła m i in n y c h w w y k o n y w a n iu p r a c y a ro b o tn ik a m i — w y k o n a w c a m i, k tó r z y są c z y n n ik a m i n a r z ę d n y m i (n ie p rze sta ją c b y ć osob am i) w r e a liz o w a n iu k o n c e p c ji o so b y k ie r o w n ic z e j. I n a ty m t le w s p o m in a św . T om asz, że za p ra cę k ie r o w n ic z ą n a le ż y się w y ż sz a p łaca, bo w c h o d z i tu w g rę sp r a w a k w a l if i k a c j i43.
41 ...quanto v irtu s a n im a e m o v e n tis d om in atu r m a g is supra corpus ta n to m inor e st lab or in m otu. (4 Sen t. d. 44, q. 2, a. 3, qq. 1 ad 2).
42 G. F r i e d m a n n , Oû v a le t r a v a i l h u m a n ? , G allim ard , 1950, s. 53— 56.
43 ...in q u o lib et a r tific io sim p lic ite r m elio r e st q u i d isp o n it de a r ti- ficio... q u am a liq u is m a n u a lis q u i op era e x se q u itu r sec. quod e i ab alio d isp on itu r, unde... m aiori m erced e con d u citu r q u i d isp on it de a ed ificio , lic e t n ih il m an ib u s op eretu r qua m a n u a le s a rtific es. (Q uodl. 1, q. 7, a. 2).
[15] T Y P O L O G I A P R A C Y L U D Z K I E J 167 W p ra cy k ie r o w n ic z e j z a sa d n icz ą r o lę o d g r y w a p la n o w a n ie i za rząd zan ie w r a z z n a d zo rem . R o b o tn ic y -w y k o n a w c y są o b o w ią za n i do p o słu s z e ń stw a a osob a k ie r o w n ic z a , ja k p isz e św . T om asz: u ti- tur m in isterio s u b d i t o r u m44. F u n k c ja k ie r o w n ic z a w p ra cy p o w in n a św ia d c z y ć , ż e je d n o stk a k ie r o w n ic z a p osiad a w y ż s z e k w a lifik a c je p r e d y sp o n u ją c e ją do te g o rod za ju p racy. W yższość p ra cy k ier o w n ic z e j w y n ik a z w y ż sz e g o sto p n ia z a a n g a ż o w a n ia w n iej cz y n n ik a u m y sło w e g o .
2. I n t e g r a l n o ś ć p r a c y l u d z k i e j
A k c e n tu ją c w y ż sz o ść p ra cy u m y sło w e j od fiz y c z n e j w d zia ła n iu lu d zk im , św . T o m a sz b y n a jm n ie j n ie sta r a ł się , an i z jed n e j stro n y ro zd ziela ć e le m e n tu u m y s ło w e g o od fiz y c z n e g o , an i z d ru g iej str o n y su g e r o w a ć is tn ie n ia p ra cy w c z y ste j p ostaci, c z y to in te le k t u a l nej, c z y fiz y c z n e j. C z ło w ie k je st jed n o śc ią su b sta n c ja ln ą d w ó c h e le m en tó w : d u c h o w e g o i fiz y c z n e g o . T e d w a e le m e n ty tw o rzą razem p ew n e z ło ż e n ie — com positu m — n a tu r y p sy c h o fiz y c z n e j w ła ś c i w e c z ło w ie k o w i. W sz elk a p raca jak o p r z e ja w ż y c ia lu d z k ie g o je st o w o cem ca łej n a tu r y lu d z k ie j, c a łe g o com p o situ m 45. W y n ik a z teg o , że n ie m a p ra cy lu d z k ie j, ta k b ard zo fiz y c z n e j, ab y n ie b y ło w n iej u d z ia łu c z y n n ik a d u c h o w e g o , a n i n ie m a te ż p ra cy ta k b ard zo u m y sło w e j, ab y n ie u c z e stn ic z y ło w n ie j w ja k iś sp osób ciało.
T a in te g r a ln o ść p ra cy lu d z k iej m a s w e p r a k ty c z n e sk u tk i. O k a zu je się , że p raca u m y s ło w a m ę c z y n ie m n ie j ja k fizy c zn a . S tą d m ożn a z ca łą św ia d o m o śc ią m ó w ić o w y s iłk u fiz y c z n y m w p ra cy u m y sło w e j. N ie m o żn a te ż m ó w ić u c z ło w ie k a o p ra cy fiz y c z n e j w c z y ste j p o sta ci, g d y ż to p ro w a d z i do n e g a c ji s p e c y fik i lu d z k iej n atu ry. W iad om o b o w iem , że ta k ie je st d zia ła n ie , ja k a jest n a tu ra 46. Z a tem d z ia ła n ie n ie m o że b y ć p o z b a w io n e zło żo n o ści c e c h u 44 S icu t a u tem in a r tific ia lib u s in v e n itu r a liq u is a r tife x q u i ta n tu m m anu op eratu r ex e q u e n s p ra ecep tu m a lteriu s et n u lli im p eran s, sicu t ille qui p raep arat m a teria m , a liu s v ero qui p ra ecep it p raep aran ti m a - teriam , et ip sa e operatur ad in d u cen d a m form am , a liu s vero q u i n ih il operatur, sed p raecip it, h ab en s ra tio n es operis su m p tas e x fin e cuius e st con iector, et ta lis d icitu r a rch itecto r, q u asi p rin cep s a rtificiu m in q u an tu m u titu r m in iste r io su b d itoru m ad su u m fin em . (2 Sen t. d. 10, q. 1, a. 3 ad 1).
45 ...actio c u iu slib e t e x m a teria et form a c o m p o siti non est tan tu m form ae, n ec ta n tu m m a teria e, sed co m p o siti, eiu s en im e st agere, cuius e s t esse , e s s e au tem est co p o siti, per form am , un d e et com p o situ m per m a teria m e t form am agit. (2 C. G. c. 50).
46 ...m odus a u tem op eran d i u n iu scu iu sq u e rei seq u itu r m odum e s s e n di ip siu s. (1, q. 89, a. 1).
jącej lu d zk ą n atu rę. K o n se k w e n c je teg o są aż n a z b y t w yraźn e. I ta k g d y b y c z ło w ie k w p ra cy u ż y w a ł ty lk o s ił fiz y c z n y c h bez rozu m u , to w ó w c z a s je g o p raca n ie ró ż n iła b y się od p ra cy z w ie r z ą t i je g o n a tu ra w y d a w a ła b y się b y ć r ó w n ie ż t y lk o zw ierzęca . G d y b y n a to m ia st u ż y w a ł c z o w ie k w p ra cy ty lk o s ił d u ch o w y ch , to w ó w c z a s n ie p o w in ie n się m ęc zy ć i p o sia d a ć n a tu r ę c z y sto d u ch o w ą . D o św ia d c z e n ie ż y c io w e te m u p rze cz y d o b itn ie. W pracy w y stę p u ją c ią g le d w a c z y n n ik i: rozu m i ręk a, sy m b o l w sz e lk ie g o n a r z ę d z ia 47. D z ię k i c z y n n ik o w i u m y sło w e m u m a c z ło w ie k m oż n ość w y k o n y w a n ia n a ró ż n e sp o so b y k ażd ej p ra cy . D z ię k i e le m e n to w i fiz y c z n e m u is tn ie j e re a ln a sz a n sa u r z e c z y w is tn ie n ia id ei u m y słu . In te g r a ln o ść i z h a r m o n iz o w a n ie ob u c z y n n ik ó w w pracy o d b ija się w y r a ź n ie w k a żd y m dziele,· k tó r e n o si n a so b ie ch a ra k te r ty c h d w o ja k ic h o d d z ia ły w a ń . Im w ię c e j o b a e le m e n ty są zh ar m o n iz o w a n e , ty m b a rd ziej h a r m o n ijn y je st sk u tek .
G łę b o k ie z w ią z k i is t n ie ją c e m ię d z y p racą fiz y c z n ą a u m y sło w ą sp ra w ia ją , że ś c iś le b io rą c n ie m o żn a z d a n iem A k w in a ty m ów ić o p ra cy n ie w o ln ic z e j w z n a cz en iu u c z y n ie n ia z c z ło w ie k a b ezro- zu m n e g o n a rzęd zia . C zy n n ik d u c h o w y sp ra w ia , ż e n a w e t w p racy n ie w o ln ic z e j n ie m ożn a w y k lu c z y ć a u to n o m ii d u ch a. N ie w o ln ik słu ż y sw e m u w ła ś c ic ie lo w i ty lk o fiz y c z n ie , secundum corpus, bo d u ch , u m y s ł je g o je st w o l n y 4S. P r a c e n ie w o ln ik a też noszą zn a m io n a z ło żo n o ści i m a ją ch a ra k ter m ora ln y .
F a k t in te g r a ln e j łą c z n o śc i e le m e n tu u m y s ło w e g o i fiz y c z n e g o w p r a c y lu d z k iej je s t c z y n n ik ie m ro z w o ju o so b o w e j n a tu r y je d n o stk i. Z a k łó c e n ie r ó w n o w a g i w ty m w sp ó łd z ia ła n iu ob u e le m e n tó w w p racy, p ro w a d z i alb o do z a u to m a ty z o w a n ia c z ło w ie k a , ■— w w y p a d k u o g r a n ic z e n ia m o ż liw o śc i d zia ła n ia c z y n n ik a u m y sło w eg o , — lu b p o g a rd y p r a cy fiz y c z n e j, w p rzy p a d k u n ied o ce n ia n ia jej w a ż n e g o zn a c z e n ia g o sp o d a r cz eg o i m o r a ln e g o d la ż y c ia czło w ie k a . Z a k łó c e n ie r ó w n o w a g i w ob u k a te g o ria c h p ra cy p row ad zi o sta te c z n ie do teg o , ż e d z ie ła rą k lu d z k ic h za tr a ca ją coraz b ard ziej zn a m ię n ie p o w ta r z a ln o śc i w y c iś n ię te p rzez in d y w id u a ln o ść k a ż d eg o c z ło w ie k a , n a rzecz m ec h a n iz m u i r u ty n y .
O c zy w iśc ie, ty c h w n io s k ó w św . T om asz n ie w y p r o w a d z ił, bo n ie m ó g ł ic h w y c ią g n ą ć w ó w c z e sn y c h w a ru n k a c h śr e d n io w ie c z a , k ie
47 ...(hom o) h ab et ra tio n em et m an u s q u ib u s p o test parare sib i vita e n ecessa ria in fin itis m od is: un d e et m anus... dicitur organ u m organo- rum . (1, q. 91, a. 3 ad 2).
48 E st a u tem hom o a lteriu s serv u s non secu n d u m m en tem , sed sec. corpus. (2— 2, q. 104, a. 5; Por. 4 Sen t. d. 36, a. 2 ad 1; 2—2, q. 122, a. 4 ad 3).
[17] T Y P O L O G I A P R A C Y L U D Z K I E J 169 d y p r z e m y s ł f a b r y c z n y w d z is ie j s z y m z n a c z e n iu j e s z c z e n ie is t n ia ł. J e d n a k ż e t a k ie w n io s k i t k w ią w ir t u a l n ie w s a m y m p o s t a n o w i e n iu z a g a d n ie n ia in t e g r a ln o ś c i p r a c y lu d z k ie j .
VI. P O D Z IA Ł P R A C Y Z R A C JI S T A N O W ISK A SPOŁECZNEG O I OD ST R O N Y PRZEDM IO TOW EJ
C z ło w ie k p rzez p ra cę za zn a cza jak oś sw o ją o b ecn o ść w s p o łe c z e ń stw ie . P ra c a p o z w a la m u w y r o b ić so b ie sp o łec zn ą p o zy cję. W p la n a c h O p atrzn ości p raca lu d z k a je st p e łn ie n ie m w s w o is ty sp osób ja k b y u rzęd u , k tó r y c z ło w ie k o tr z y m a ł od B oga. Z e w z g lę d u n a to z ja k ie g o p o le c e n ia d an a p raca b y w a w y k o n a n a , m o że on a m ie ć c h a ra k ter d z ia ła ln o śc i p u b lic zn ej lu b p r y w a tn e j 49. S ta w ia ją c ta k z a g a d n ie n ie , św . T om asz p o d k re śla r o lę jak ą w k sz ta ł to w a n iu się ty p o lo g ii p ra cy sp e łn ia sta n o w isk o sp o łec zn e. T e r m i n o lo g ia A k w in a ty co do o k r e ś le n ia p r a c y o c h a ra k ter ze p u b lic z n y m i p r y w a tn y m je st w y r a z ista . I ta k n a o k r e ś le n ie p ra cy s p e ł n ia n e j w p r o st d la sp o łe c z e ń stw a , u ż y w a w y r a ż e n ia operatio p u blica·, p ra cę k tó rej celem , je st p rze d e w s z y s tk im k o rzy ść w y k o n u jącej ją o so b y n a z y w a operatio p r iv a ta 50.
P r a c a p u b lic zn a , m ó w ią c o g ó ln ie j, d zia ła ln o ść p u b lic zn a c z ło w ie k a m o że słu ż y ć i b y ć w y k o n y w a n a z p o le c e n ia d w ó ch s p o łe c z ności: k o śc ie ln e j, — i w te d y p ra ce te g o rod za ju b ęd ą się n a z y w a ć
opera ecclesiastica, lu b z p o le c e n ia sp o łe c z n o śc i św ie c k ie j i w ó w czas m a m y opera civilia. W śród c z y n n o śc i k o śc ie ln y c h w y lic z a św . T om asz za ję c ia w są d a ch k o śc ie ln y c h , k a z n o d z ie jstw o , u r z ę d o w e m o d ły k o śc io ła itp . 51 D o c z y n n o śc i p u b lic z n y c h o c h a ra k ter ze św ie c k im z a licz a A k w in a ta p rzed e w szystk im , za ję c ia w ła d c y oraz ty c h w sz y s tk ic h , k tó r z y p o zo sta ją pod jeg o ro z k a z a m i w w y k o n y w a n iu o b o w ią z k ó w z w ią z a n y c h z k ie r o w n ic tw e m i ob ron ą p a ń stw a . P r a c e p a n u ją c y c h i k ie r o w n ik ó w ż y c ia p u b lic z n e g o p o le g a ją n a tro sz c z e n iu się o p o w sz e c h n e d obro o b y w a te li, n a r z ą d zen iu , są d ze n iu , w y n a g r a d z a n iu 5a. J e ś li id z ie o d z ia ła ln o ść p r y
-49 ...in om n ib u s operibus... d istin q u en d u m est: quia v e l p o ssu n t esse q uasi p u b lica opera, v e l p rivata. (Q uodl. 7, q, 7, a. 2).
50 ...d icen d u m (est) quod sp iritu a lib u s operibus... p o test q u is v a ca re d u p liciter: sc ilic e t, q u asi in se r v ie n s u tilita ti com m u n i et q u a si in siste n s u tilita ti p riv a ta e. (C ontra lm p. c. 5, n. 198).
51 O pera sp iritu a lia q u ae d irecte su n t ad com m u n em u tilita te m p o - puli... su n t quatuor: iu d icare, p raed icare, d iv in a o fficia , e x p o sitio Sacrae S crip tu rae. (Q uodl. 7, q. 7, a. 1; C ontra lm p . c. 5, n. 180).
52 ...reges et p rin cip es com m u n es h a b en t action es... ta ie s a ctio n es q u ae sunt: p op u lu m gu b ern are, iu d ica re ac u n icu iq u e su oru m s u b d