Wieczór z Aloesem : Przybyszewski w nieznanej powieści Rittnera

Zbigniew Raszewski

Wieczór z Aloesem : Przybyszewski

w nieznanej powieści Rittnera

Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce

literatury polskiej 50/3-4, 651-665

ZBIGNIEW RASZEWSKI

WIECZÓR Z ALOESEM

PRZYBYSZEWSKI W NIEZNANEJ POWIEŚCI RITTNERA

Tadeusz R ittn er nie zostałby może powieściopisarzem, gdyby

nie zawody, których doznał w r. 1905 jako dramatopisarz. Debiu­

tow ał w praw dzie jako nowelista, ale pasją jego życia był teatr.

W roku 1904 zdawało się już, że zdobył go w stępnym bojem.

W m ałym dom ku miało znaczne powodzenie w Polsce, a w Wied­

niu „aw angardow y“ Intim es Theater w ystaw ił po niemiecku Są­

siadką. N iestety, w następnym roku naw iedziły go dwie klęski:

niepowodzenie Czerwonego bukietu w Galicji i odmowa Burg-

theatru, którem u powierzył niemiecką w ersję W m ałym domku.

Zwłaszcza odmowa B urgu dotknęła go boleśnie, bo od dziecka

m arzył o w ystaw ieniu tam swojej sztuki. R ittn er zniechęcił się.

Rozczarował go Wiedeń i Galicja, a w W arszawie rew olucja nie

sprzyjała w spółpracy teatralnej. 3 w rześnia Stefan Krzywoszew-

ski napisał do żony dram atopisarza:

I niech Pani Tadziowi radzi, żeby się nie śpieszył z komedią. Teraz w W arszawie nic w ystaw iać nie w arto, chyba najpłytsze farsy. N ajlepiej, gdyby się w ziął do napisania powieści. To jest praca zabawna, opłacają­ ca się — i w naszych warunkach najodpow iedniejsza l.

Możliwe, że R ittn er wziął sobie tę radę do serca. Od drugiej

połowy r. 1905 do początku 1908 nie pisał dramatów, natom iast

w r. 1906 po raz pierwszy zabrał się do powieści. Była to powieść

„autobiograficzna“. „Io voglio avere piena libertà!“ „Chcę pełnej

1 S. K r z y w o s z e w s k i do Z. R i t t n e r o w e j . Państw ow y In sty­ tut Sztuki ( = PIS), rkps 281. O niepowodzeniach Rittnera z tego okresu pisałem obszerniej w e w stępie do edycji Głupiego Jakuba i W ilków w nocy (Wrocław 1956) oraz w Rittnerianach (Warszawa 1956. Odbitka z P a m i ę t ­ n i k a T e a t r a l n e g o , 1956, nr 1). Czas powstania powieści u staliła R i t t n e r o w a , pisząc na kopercie, w której znalazł się rękopis: „Obce m ia-

wolności!“ Takim okrzykiem, zasłyszanym w dzieciństwie, nad

A driatykiem , zaczął jej narrator opowiadanie o wielkich zawodach

swojego życia. Z tem peram entu był włóczęgą, z upodobań pisarzem.

Pod naciskiem otoczenia został mieszczuchem i urzędnikiem. Wzrósł

w Wiedniu, którego nie rozumiał. Mimo to połączył z nim swoje lo­

sy na zawsze. Wychowano go w elitarnej szkole dygnitarzy, a o jego

przyszłości rozstrzygnął despotyczny opiekun, wyższy urzędnik,

wuj Adam. Zresztą opiekun nie był jeszcze najgorszy — zdaje się

sugerować n arrato r — najgorszy był jego w łasny kolega, a później

zięć w uja Adama, Walewski. Ten mieszczuch doskonały wywierał

na niego w pływ paraliżujący. On odszukał n arrato ra w Wenecji,

kiedy się tam po m aturze „zagubił“. I on wskazał m u drogę do

nam iestnictw a, kiedy po zaręczynach zdecydował się zostać urzęd­

nikiem.

Małżeństwo początkowo go uszczęśliwiło, rychło jednak okaza­

ło się, że nie potrafi żyć jak inni ludzie z jego otoczenia. Napisał

d ram at i uprosił dalekich a wpływowych krew nych-Polaków

o w staw iennictw o w teatrze dworskim. Zwrócono mu nie przeczy­

tany rękopis z uwagą o niestosowności takich pomysłów i pyta­

niem: „A tobie daleko do dziesiątej rangi?“ N iefortunny poeta

przecierpiałby może to upokorzenie, gdyby właśnie w tedy nie

zetknął się z Aloesem, najwybitniejszym dram atopisarzem polskim,

pisującym również po niemiecku i uznanym za granicą. Dopiero

po dw ukrotnym spotkaniu z Aloesem n arrator uświadomił sobie

w

rozmowie ze swoim przyjacielem Obręczem, że artyści

„to

jednostki wykluczone przez swą organizację w yjątkow ą na zawsze

z życia społecznego. Tak jak zbrodniarze...“ Przyjaciel uprzytom nił

m u tę prawdę, bo chciał mu oszczędzić podobnego losu i jedynie

z ironii utytułow ał go: „przyszły Aloesie“. Wynik rozmowy był

inny, a zadecydował o tym wymowny gest przyjaciela, który nagle

otw arł okno na Wiedeń, jak gdyby chcąc pogodzić buntownika

z życiem. „Znam ten widok aż nadto“ — odpowiedział tam ten

z niesmakiem. — „Wiedeń ogranicza się do tego widoku. Ma tylko

panoramę, ale nie ma duszy...“

— Co ty w iesz o duszy tego miasta! M ieszkasz tu od lat...

— ...I dziś tak samo jest mi tu obco, jak przed laty... W dzień przed moim w stąpieniem do zakładu zaprowadził mnie wuj Adam na K ahlen­ berg. Zobaczyłem w tedy po raz pierw szy ten widok i ucieszyłem się; m iałem może jakąś nadzieję, że kiedyś dostanę się do w nętrza, do duszy tego miasta... I m inęły lata, jestem już dawno w życiu...

P R Z Y B Y S Z E W S K I W N IE Z N A N E J P O W IE Ś C I R IT T N E R A

₆₅₃

— ...A to życie jest dla ciebie tak samo w idokiem tylko, jak niegdyś... — Miasto, miasto.

— Życie, w ierz mi, życie. Gdziekolwiek będziesz, zawsze będziesz na „obczyźnie“. Bo zawsze będziesz sam...

N arrator nie czekał dłużej i ruszył na dworzec. Do Paryża!

Paryż był dla niego od czasów studenckich uosobieniem wolności

i symbolem spełnionych m arzeń. Na dworcu zabrakło m u odwagi.

Miał już bilet i w ybierał się na peron, kiedy przypom niał sobie

żonę. Nagłe pojawienie się W alewskiego — w nocy, w hali dw or­

cowej — przyjął jako rzecz zupełnie zrozumiałą, a naw et jak wy­

bawienie. Potulnie wrócił do domu i obudził się pod czujnym spoj­

rzeniem żony. „Jej tw arz je st spokojna i pogodna. A jej oczy pa­

trzą na mnie jak życie“ — kończył swoje opowiadanie.

U twór nazyw ał się W obcym mieście. Pow stał w większości,

a może naw et w całości w r. 1906, najwidoczniej z jednego pomy­

słu w ciągu nieprzerw anej pracy. Był obszerny, liczył 226 k a rt rę ­

kopisu w dużym formacie, około 13 dzisiejszych arkuszy w ydaw ni­

czych. Na ostatniej karcie autor podpisał się, a obok podpisu pod­

kreślił w yraz „Koniec“. Mimo to gotowej powieści nie drukow ał.

Długo przerabiał ją, tępiąc co drażliwsze i intym niejsze szczegóły,

których w niej, trzeba przyznać, nie brakło. Wreszcie w r. 1910

zdobył się na odwagę i zaczął ją ogłaszać w odcinkach w krakow ­

skim C z a s i e .

W ydrukował w ten sposób cztery rozdziały, przy piątym się za­

wahał. Była to historia pierwszej przygody miłosnej, któ rą przeżył

uczeń Theresianum. R ittner opuścił ten rozdział i posłał do redak­

cji dalsze: VI— IX. Na tym przerw ał publikację. Pomimo różnych

retuszów i opuszczenia całego rozdziału spraw iła złe w rażenie. Zofia

Rittnerow a zapamiętała niechętny ton i skrzywione miny przyja­

ciół:

Radzono mu z Obcego miasta dać do druku tylko drugą część, bo pierwsza jest niem ożliw a.

A to już do reszty zniechęciło R ittnera. Zebrał w ycinki z С z a-

s u, opatrzył podtytułem „Fragm ent powieściowy“ i przedrukow ał

bez żadnych zmian w tomie nowel, który niedługo potem ukazał się

we Lwowie. Co przeszło przez druk — niech zostanie. Resztę, a więc

opuszczony rozdział V oraz X—XXV zostawił w rękopisie 2.

2 Obecnie w P IS -ie, rkps 281. Pierwodruk początkowych rozdziałów: C z a s , 1910, nry 237—259, 265—267 (w numerach nieparzystych). Przedruk

M ijały lata i wiele się w jego życiu zmieniło. Pogodził się

z Wiedniem, zyskał uznanie i powodzenie. Pisał po niemiecku dra­

m aty chętnie w ystaw iane w A ustrii, Niemczech i Szwajcarii. Dopie­

ro zagłada starego świata, w ybuch wojny, w yostrzył m u słuch na

dysonanse tej pozornej harm onii. Młodość minęła, a on nie osiąg­

n ął pełnej wolności. Polacy w ybijali się na niepodległość, on tkw ił

bezczynnie w obcym mieście. Był sław nym pisarzem, ale chodził

do biura. Wszystko skłaniało do zadumy, R ittn er zaczął pisać pa­

m iętnik i wrócił do powieści. Właściwie napisał ją na nowo, bo

perspektyw y pam iętnej rozmowy narratora z Obręczem zupełnie się

zmieniły. Coraz natrętniej nurtow ała go myśl, że to jednak nie

miasto, ale życie go zawiodło. Na swoje szamotania z początku stu­

lecia patrzał z pobłażaniem. Jak zw ykle w późniejszym wieku, b ar­

dziej niż wiek męski pociągało go własne dzieciństwo. Ze wzrusze­

niem przypomniał sobie dzień, w którym czekał u dziadków na

otwarcie drzwi do pokoju z zapaloną choinką: właściwie przez całe

życie czekał otw arcia tych drzwi i przez całe życie na próżno. Po­

woli zaczynał sobie uświadamiać, że otworzą się dopiero na końcu.

Dojrzewała nowa m etafora, której nie dało się wyrazić przy

pomocy dawniejszej treści. W pierwszej w ersji powieści na 25 roz­

działów 15 dotyczyło studiów, m ałżeństw a i późniejszych zawodów

narratora. W nowej — na 22 rozdziały aż 12 poświęcił R ittn er cza­

som sprzed m atury. W yzyskał część drukow aną, która kończyła

się rozpoczęciem studiów, ale powiększył ją o 7 rozdziałów. P rzy­

wrócił opuszczony w C z a s i e rozdział V i dopisał 6 nowych.

3 z nich utw orzyły nowy początek, czw arty w staw ił pomiędzy

dawny III i IV, 2 pozostałe pomiędzy IV i V. Zresztą naw et druko­

wane dawniej przeredagował. Skracał, oczyszczał, naginał do no­

wego ujęcia treści. Rozdziały X—XXII napisał zupełnie na nowo.

W tej nowej w ersji wuj znacznie złagodniał i umarł, zanim zdążył

złamać życie narratorow i. Aloes ulotnił się. Po zabiegach o wzglę­

dy teatru nie zostało naw et wspomnienia. Po prostu dyrektor teatru

zjawił się któregoś dnia w mieszkaniu debiutanta i poprosił go

o rękopis. Wstąpienie do nam iestnictw a skomentowano jednym

zdaniem:

początkowych rozdziałów: W o b cy m mieście. Now ele. Lw ów 1912. Dobre rady przyjaciół opisał J. S c h e n k inspirow any przez R i t t n e r o w ą , która sama przełożyła na polski jego artykuł. Zob. J. S c h e n k , O nieznanym

P R Z Y B Y S Z E W S K I W N IE Z N A N E J P O W IE Ś C I R IT T N E R A

₆₅₅

Przed sobą tłum aczyłem się, że m uszę m yśleć obecnie już nie tylko o sobie sam ym — bo od kilku m iesięcy Wanda b yła moją żoną.

Cały żal autora do ludzi skrupił się na Walewskim. R ittner na­

zwał go teraz Pajacem i uczynił niefortunnym ryw alem narratora.

Uwydatniło to zasadniczy konflikt i uprościło kompozycję. W ogó­

le w porów naniu z pierwszą w ersją powieści narzucało się teraz

w rażenie o wiele większego skupienia i prostoty.

Nowa w ersja powstała już oczywiście po niemiecku. Początko­

wo m iała się nazywać Das verschlossene Тот (Zam knięta brama),

ostatecznie nazwał ją R ittn er Das Zim m er des W artens (Pokój ocze­

kiwania). Pod tym tytułem ukazała się jako książka na przełom ie

1. 1918 i 1919, wzbudzając powszechny podziw i zainteresowanie.

Po wyzdrowieniu z ciężkiej choroby (druga połowa r. 1919) R itt­

n er zaczął dorabiać jej w ersję polską pt. Drzwi zamknięte. Po jego

śmierci (19 czerwca 1921) wykończyła tę w ersję wdowa (nie ujaw ­

niając jednak swego nazwiska). Drzwi zam knięte wyszły po polsku

w r. 1922 i bardzo się polskiej publiczności podobały. W roku 1937

przełożono je na francuski. Wielu czytelników chętnie wspomina tę

powieść do dziś 3.

Natom iast W obcym mieście, znane tylko z fragmentów, poszło

w zapomnienie. Zofia R ittnerow a znalazła po śmierci męża ręko­

pis części nie drukow anych, nie wiadomo jednak, żeby zamierzała

go publikować. Uznała go za „pracę przygotowawczą“ do D rzwi

zam kniętych. W roku 1955 przywiozłem go z w ielu innym i inedita­

mi R ittnera do Warszawy. A więc obecnie, oprócz D rzwi zam knię­

schlossene Tor« arbeitete ich schon einige Jahre. Es liegt je tz t nahezu vollen­ d e t vor“. Jednak dopiero latem 1917, w Mönchkirchen w Alpach, mógł po­

m yśleć o zakończeniu. W liście do I. Nikorowicza, z 17 V I I 1917, przypuszczał, że po 10 dniach wróci do W iednia „z ukończonym rom ansem “ (zob. Bibl. O ssolińskich, rkps 12205/11). 27 1 1918 czytał w Volksbildungshaus w Wiedniu fragm ent pow ieści, już pod zm ienionym tytułem Das Z im m er des W artens (zob. F r e m d e n b l a t t , 1918, nr 27, wyd. wieczorne). A le jeszcze na począt­ ku grudnia nie m iał książki (zob. E. D i e t r i c h s t e i n , Ein Gespräch m it

Thaddäus Rittner. N e u e s W i e n e r J o u r n a l z 4 X I I 1918). O autor­

stw ie w ersji polskiej zob. Bibl. Ossolińskich, rkps 114/59, akcesja. Pierw o­ druk: D rzw i zamknięte. Romans. P r z e g l ą d W a r s z a w s k i , 1922, t. 1, nr 4; t. 3, nr 12. W ydanie osobne: W arszawa 1922. Przekład francuski: La

P orte fermée. Roman. Traduit du polonais par P. C a z i n . L e M o n d e

tych, poznaliśmy również wcześniejszą w ersję powieści, zupełnie

do drugiej niepodobną. W obcym mieście stanow i dzisiaj całość,

której rozdziały I— IV i VI— IX można przeczytać w książce, a X—

XXV w szczęśliwie ocalałym rękopisie. Czy w arto? 4

Niewątpliwie, choćby ze względu na realia tej autobiograficznej

powieści. Czytelnik zorientow any w biografii R ittn era rozszyfruje

w szystkie z łatwością. Dowie się w tedy wielu interesujących szcze­

gółów o stosunku autora do rodziny, do Wiednia, i o kolejach

jego własnej twórczości. Resztę czytelników mogą zaciekawić

przede wszystkim realia wiedeńskie, tzn. szczegóły z życia Pola­

ków w Wiedniu. Jest ich mnóstwo, a znaczenie R ittnerow skich

opisów najlepiej zilustruje fragm ent rozdziału XXIV (k. 211— 218),

k tó ry w obecnej publikacji nazwaliśmy: W ieczór z Aloesem. Nie

trudno się domyślić, że modelem tej postaci był Przybyszewski.

R ittn er bardzo interesow ał się jego twórczością, i znowu łatw o

się domyślić dlaczego. Debiutował w r. 1894 jako nowelista polski,

ale już w trzy lata później zaczął równocześnie pisywać po nie­

miecku. Niewątpliwie od początku miał ambicję podtrzym ania tej

dwoistości, w której poprzednio nikt u nas nie osiągnął powodzenia

poza jedynym Przybyszewskim . Otóż R ittn er ogłosił o nim obszer­

ny arty k u ł już r. 1902 w w iedeńskim dzienniku W i e n e r A b e n d -

p o s t . Dotychczasowa literatu ra polska — tłum aczył w tym a rty ­

kule wiedeńczykom — jest niezrozumiała bez znajomości k u ltu ry

polskiej. Polacy, zmuszeni do tego swoim położeniem, w w. XIX

upraw iali w yłącznie lite ra tu rę na w łasny użytek, „narodow ą“ . Na­

stępstw a tej sytuacji są żałosne, bo am bitnej i ciekawej literatu ­

ry polskiej n ik t w całym świecie nie zna. Przybyszew ski to zwia­

stun jej zupełnego przeobrażenia. Nie tylko dlatego, że poza

polskim równie spraw nie w łada powszechnie znanym językiem

niemieckim. Przede w szystkim dlatego, że jego twórczość, chociaż

polska z natchnienia, jest uniwersalistyczna, ponadnarodowa. Po

w stępie nastąpiła charakterystyka tej twórczości, szczegółowa i b ar­

dzo pochlebna. Pam iętając o ówczesnych zainteresow aniach autora,

nie m am y powodu wątpić, że szczera. R ittn er podkreślał swoje pol­

skie pochodzenie. W drukach niemieckich podpisywał się naw et po­

czątkowo nie Thaddäus, ale Tadeusz. Pisyw ał po niem iecku o F re ­

P R Z Y B Y S Z E W S K I W N IE Z N A N E J P O W IE Ś C I R IT T N E R A _{6 5 7}

drze, Słowackim i Żeromskim. Ale w e w łasnej twórczości upraw iał

w yłącznie lite ra tu rę „uniw ersalistyczną“, równie dobrze zrozu­

m iałą w K rakowie, w W arszawie i w Wiedniu. Na tej drodze miał

praw o uznać Przybyszew skiego za p rzew o d n ik a5.

Poznał go osobiście w r. 1906, bo droga Przybyszewskiego jako

dram atopisarza także wiodła do k u ltu ry niemieckiej przez Wie­

deń. W tym sam ym Intim es Theater, k tó re wystawiło po niem iec­

ku Sąsiadkę R ittnera, odbyły się do r. 1906 trzy niem ieckie p re­

m iery Przybyszewskiego. W roku 1906 zanosiło się na czw artą

i pisarz przyjechał do W iednia w pierw szej połowie czerwca tego

roku. Polacy tam tejsi przyjęli go z entuzjazm em jako w ym arzone­

go od daw na a rty stę polskiego, którym można pochwalić się przed

N iem cam i6.

R ittn er nie podzielał tych zachwytów bezkrytycznie. Był zbyt

przenikliw ym obserw atorem , żeby nie poznać się na bladze P rzy ­

byszewskiego, i miał już zbyt wiele doświadczenia, żeby przecenić

jego sztukę. N atom iast zafascynowała go w tedy — jego, żałosną

ofiarę w ujów i Pajaców — silna indyw idualność Przybyszew skie­

go. To był artysta, mówił sobie, k tó ry właściwie ustosunkował się

do filistrów . Ani przez m yśl m u nie przejdzie, żeby się do nich do­

stosować. Przeciwnie, prow okuje ich na każdym kroku, zmuszając

do uznania tego, co jem u się podoba. Dla R ittn era była to obser­

w acja dosyć bolesna, bo zdawał sobie sprawę, że sam nigdy się

na tyle odwagi nie zdobędzie.

W gruncie rzeczy stanowisko, k tó re zam ierzał zająć w sztuce,

przypominało stanow isko Przybyszewskiego. Mogłoby się zdawać,

że dzięki związkom z w pływ owym środowiskiem osiągnie je łatw iej

od swego poprzednika. Tymczasem jego własne otoczenie uznało

tamtego hardego cygana, a jem u odmówiło poparcia. Bo uważało

R ittnera za jednego ze swoich, a swoim w żadnym razie nie przy­

stoi cyganeria. Powieść zaw ierała niedwuznaczne aluzje do tego

konfliktu. Rękopis d ram atu zwrócono n arratorow i z napom nieniem ,

6 Zob. T. R i t t n e r , P rzy b y sze w sk i. W i e n e r A b e n d p o s t , 1902, nr 170. N ie F r e m d e n b l a t t , jak podaje S c h e n k , op. cit., nr 52, s. 2.

* 19V 1906 p isał P r z y b y s z e w s k i (Listy. T. 2. W arszawa 1938, s. 386, nr 562) z M onachium do A. Pająkówny: „M usiałem się dłużej zatrzym ać w W iedniu i dla b iblioteki, i dla teatru niem ieckiego („Intimes T heater“), gdzie na jesień będą w y sta w ia li Śnieg“. Poprzedni list datow any był w Mo­ nachium 3 0 V 1906. Intim es Theater w y sta w ił przed 1906 r. P r z y b y s z e w - s к i e g o Dla szczęścia (Das grosse Glück, 1904), M atkę (Die M u tter, 1905) i Złote runo (Das goldene Vliess, 1905).

żeby pilnował swojej właściwej kariery. N aw et przyjaciel Obręcz

nam awiał go na przym ierze z Wiedniem 7.

Domyślamy się, kto mógł być modelem Obręczą. Praw dopodob­

nie przyjaciel R ittnera, starszy od niego o la t osiem Ignacy Rosner,

znany już historykow i te a tru polskiego zé słynnego wiersza Wy­

spiańskiego B ył tu u mnie ktoś direkt von W ien. W każdym razie

zacytowaną poprzednio pochwałę W iednia n ajłatw iej wyobrazić

sobie w łaśnie w ustach Rosnera, publicysty i polityka, w spółpra­

cownika tego samego Badeniego, który ojca Tadeusza, Edw arda

Rittnera, powołał do swego gabinetu. Rosner był nie tylko gorli­

w ym zwolennikiem Koła Polskiego, poza polityką interesow ał się

również sztuką, byle uniw ersalistyczną, nie zaściankową, powszech­

ną. Pam iętam y, na co nam awiał W yspiańskiego w r. 1904, na „so

was wie Suderm ann, wie Bahr, by grane było wszędzie“. I co mu

za to obiecywał: „Tantjeme werden haben Sie, ganz W ien wird

a u f

Euch gaffen“.

7 R ittner nie dom yślał się, że upłynie zaledwie 9 lat, a nazw isko jego złą­ czy się z nazw iskiem A loesa w bardzo znam iennych okolicznościach. „Dwóch mam y w ybitnych twórców, którzy sław ę literatury polskiej bezpośrednio w y ­ nieśli daleko poza progi rodzinne, to Stanisław Przybyszew ski i Tadeusz R ittner“. Tak pisał J. G e s z w i n d w przedm owie do broszury R i t t n e r a

Powrót (Nowele. Wiedeń 1915). W tej samej B i b l i o t e c z c e P o l s k i e j

i w tym samym roku ukazał się rów nież P r z y b y s z e w s k i e g o T yrteusz (Wiedeń 1915. Z cyklu Wojna). Na odwrocie karty tytułow ej w idniała dedy­ kacja: „Twórcy i serdecznemu druhowi, Tadeuszowi R ittnerowi poświęca

A u to r“. N ie wiadomo, komu przynosiła w tedy w ięcej zaszczytu. Przybyszew ­

ski był już pisarzem niem odnym i tylko polityka NK N-u sprawiła, że w pierwszych latach w ojny zainteresowano się nim w Wiedniu, w ciągając go do współpracy publicystycznej. Rittner zetknął się z nim znowu osobiście, kiedy w marcu i kw ietniu 1915 P r z y b y s z e w s k i (zob. Listy, t. 2, s. 632— 633, przypis 57) zatrzymał się w W iedniu w podróży do Zakopanego. Podej­ m owano go znowu okazale. Urządzono mu libację na m iarę przedwojenną, a nawet dwudziestopięciolecie twórczości. Między innym i aktorzy lw ow scy, w ystępujący (po ewakuacji) w W iedniu pod kierow nictw em Rittnera, w y­ staw ili w tedy cykl dram atów Przybyszewskiego. R i t t n e r poczuw ał się do obowiązku napisania czegoś o autorze. „Einer der eigenartigsten Poeten

und Menschen, Stanislaus P rzy bysze w ski, w e ilt vorübergehend in W ie n “ —

zaczął, nawiązując do przedstaw ień swojego zespołu i do odczytów autora. Później powtórzył m. in. charakterystykę ze sw ego poprzedniego artykułu. Jednak bez poprzedniego rozpędu. Przebrnął przez w p ływ Przybyszew skiego na otoczenie, ale kiedy doszedł do w ątków erotycznych w jego twórczości, zaczął się wikłać, kreślić i przerabiać. Napisał już, że potęgę kobiety może poznać tylko ktoś, kto tak m ocno czuje jak Przybyszew ski, dodał: „und nur

P R Z Y B Y S Z E W S K I W N IE Z N A N E J P O W IE Ś C I R IT T N E R A

₆₅₉

Z biegiem lat okazało się, że R ittner potrafił pogodzić obydwa

postulaty Rosnera. Zaw arł przym ierze z W iedniem i nie wym igu­

jąc się od radcostw a napisał po niemiecku Don Juana, dzieło, któ­

re „grane było wszędzie“ . Rosner pochwalił w tedy Don Juana

i pierwszy napisał o nim w prasie polskiej, wywodząc uczenie jego

tem at z prastarej tradycji europejskiej 8.

W roku 1906 R ittner nie przewidywał takiej możliwości i uw a­

żał swój konflikt z otoczeniem za nierozwiązalny. Pozostanie w mi­

nisterstw ie w ydawało m u się w tedy równoznaczne z wyrzeczeniem

się twórczości, a czuł, że do zerwania z hofratam i zabraknie m u

odwagi. W obcym mieście stanowiło pośpiesznie utrw alony doku­

m ent tych przeżyć. Wypadki, których opis nadał powieści ostatecz­

ną wymowę, w ydarzyły się w ciągu ostatnich miesięcy poprzedza­

jących rozpoczęcie pracy. Odmowa Burgu nadeszła w jesieni

1905, spotkanie z Przybyszewskim odbyło się w czerwcu 1906,

pracę nad powieścią podjął R ittner prawdopodobnie w drugiej po­

łowie tego roku.

Brak dystansu niewątpliwie zaszkodził powieści. Są W obcym

mieście strony znakomite. Są zachwycające p o rtrety hofratów

w rodzaju zbolałego radcy Turkowskiego, który „wiele przeszedł“,

bo kilkakrotnie pominięto go przy awansach. Ale są również frag­

menty, których niczym nie kontrolowane podniecenie wzbudza dziś

pewne zażenowanie. Toteż doceniamy dzisiaj znaczenie tego ręko­

pisu jako dokumentu, z zaciekawieniem odczytujem y najbardziej

udane fragm enty, ale trochę się jeszcze w aham y: czy wydać W ob­

cym mieście w całości?

T A D E U S Z R I T T N E R

[WIECZÓR Z ALOESEM] — Będziecie pili dziś dosyć z Aloesem .

Przypom inam sobie z przykrością Aloesa. — Bardzo mi to nie na rękę — mruczę. — No, no! — grozi mi Hanka z uśmiechem .

8 I. R [o s n e r ] , T r z y w ie k i „Don Juana". C z a s , 1909, nry 108—112. B ył to pierw szy artykuł polski o tym utworze, napisanym po niem iecku i znacz­ nie później w ystaw ionym po polsku. O współpracy Rosnera z gabinetem B a- deniego pisał K. C h ł ę d o w s k i , Pamiętniki. Wyd. 2, uzupełnione. T. 2. Kraków 1957, s. 224. O jego przyjaźni z Rittnerem zob. S. K r z y w o s z e w - s к i, Długie życie. Т. 1. Warszawa 1947, s. 172— 173.

Wie bardzo dobrze, że mi się napraw dę nie chce. A le m a am bicję, żebym spędził wieczór z najw iększym naszym dramaturgiem.

Straciłem humor.

— N ie m yśl — powiadam — że A loesow i coś na m nie zależy. G dyby nie Obręcz, który m ię zaw ezw ał z przyjaźni... zresztą nie wiadom o, czy z p rzy­ jaźni d l a m n i e...

— Adaś!

R ozgniewała się, rzuciła grzebieniem o ziem ię. — Idź albo nie idź!...

Wobec tego zacząłem ubierać się w ieczorem . Hanka się pogodziła, w e ­ tknęła mi jakiś kw iatek w k lapę tużurka...

— Kobiety — — ? — spytała przez zęby. — Nie w iem .

Pogroziła mi znowu. Z w szystkich stron jęła troskliw ie m ię oglądać... — Tylko uważaj na siebie — zakończyła pożegnanie swą stereotypową, ledw ie zrozumiałą formułką...

„Jak matka“ — m yślałem idąc w ulew nym deszczu. „Matka... A przed­ tem kochanka... Tylko nie żona, chwała Bogu...“

A w restauracji — gdzie zastałem już Aloesa i Obręczą — żałowałem praw ie, że przyszedłem, i w dalszym ciągu m yślałem o sw ej kochance...

Bo tych dwóch zaledwie zauważyło, że jestem .

— Teraz pozbyłbym się ich chętnie — m ów ił A loes o jakichś akcjach, dłubiąc patyczkiem w zębach i robiąc stroskane oczy.

— N ie radzę — sprzeczał się Obręcz — daję słowo, że one pójdą w górę... Zresztą i teraz tak źle nie jest. W idział pan kurs ostatni?

Zadzwonili na kelnera, żeby im przyniósł kursa.

— Deszczyk... co? — spytał m nie A loes życzliw ie podczas pauzy.

Nadszedł m ężczyzna o przesadnym form acie ciała i futra, z dużym nosem i dobrotliwym uśm iechem na grubych wargach...

...Obręcz i A loes przyjęli go ow acyjnie. Mnie rzucił z pośpiesznym ukło­ nem:

— Adler.

— Sam? — sp ytali go znacząco.

— Nie., to znaczy... Cesia... jest w hotelu.

— Ten znany, ciężko .bogaty Adler — szepnął mi do ucha Obręcz — z Société Internationale des W agons-lits.

Dodał:

— Ma bajeczną m etresę.

Osobistość usiadła i nie zdejm ując futra w ypiła kieliszek koniaku. — Nowości?! — spytał czy rozkazał Aloes.

I człow iek w futrze zaczął natychm iast, jak fonograf:

— B ył raz stary Żyd w Odessie... który m iał osiem nastoletnią żonę... I m ówił anegdoty bez końca, przew ażnie bardzo drastyczne, jedną po drugiej... A w łaściw ie nie m ów ił, tylko z niego m ów iło jak z automatu. A le autom at był taki, że trudno było patrzeć na niego bez śmiechu. Ledwie się trzym ałem , żeby nie ryczeć zbyt głośno i dziecinnie, trząsłem się jak w kon­ w ulsjach i patrzałem praw ie z rozpaczą na otwierające się duże usta z czer­ wonej tektury i na dziwnie ruchliw e, cybulaste oczy...

P R Z Y B Y S Z E W S K I W N IE Z N A N E J P O W IE Ś C I R IT T N E R A _{6 6 1}

Raz m aszyna stanęła i zdawało się, że już koniec... ale natychm iast w yjął Adler z k ieszeni dużą notatkę, szybko zaglądnął do środka i na nowo zaczął...

— Jak pan się śmieje! — u cieszył się A loes i dotknął m nie ręką. W tej chw ili ucichłem.

„Psia krew, literat“ — pom yślałem — „innych obserwuje, a niby sam się bawi...“

Zresztą za ch w ilę czułem dla niego przez kilka m inut sympatię, bo szep­ nął do m nie en passant, w pauzie:

— M amy talent...

Starałem się całą siłą nie okazać żadnej radości. A l e ---— No, a dalej?! ---— zapytał A loes przed siebie.

I człow iek w futrze znow u zrozumiał... czyli tym razem nie zaczął nowej

anegdoty, tylko rzekł krótko: •

— Eine Pom m er y.

A loes rozglądnął się naokoło i zaczął:

— Dobre na początek. B iałe tapety. W ykw intny, pusty lokal. Na pozór żadnych stym ulansów. A le w łaśn ie ten chłód, ta białość... Potem coś czer­ wonego — hein? A le nie zaraz. Teraz naw et o tym nie mówm y. Potem ciepło, dym, pstrości horyzontalne, cygańska muzyczka... prawda, panie? (zwrócił się do mnie) ...ale cicho, sza na razie! N ie uświadam iać apetytu. Będzie później tym w iększy. Na razie chłód, dystynkcja, białość...

K iedy przynieśli w ino szam pańskie, pocałow ał niejako zimne brzegi kieliszka.

— Jak usta dziewicze... Obręcz, cnota m a jednak swój urok... Nie doce­ nia się. Jako entrée powinno się... moim zdaniem... Obręcz, dlaczego my czy­ nimy w życiu przeciwnie? D laczego żenim y się w łaściw ie na deser? O żenił­ bym się... A rtysta m a św ięty obowiązek skosztow ania w szystkich potraw życia... Ożeniłbym się... ale w ziąłbym z pew nością jaką czarującą kobietę... np. taką, jak tw oja Cesia, drogi Adler... A w ziąć taki raj za żonę — zlitujcie się! — jest to samo co fundow ać bliźnim szampana... Czyli być śm iesznym.

Człowiek w futrze uśm iechnął się dobrotliwie. Ja czułem m dłości n iew y ­ powiedzianego w strętu. Obręcz ąięgał po num er W i e n e r A l l g e m e i n e

Z e i t u n g .

Aloes mówił:

— Pan młody (zwrócił się do mnie), pan pow ie, że my, artyści, i tak fu n ­ dujemy bliźnim szampana. A le to złudzenie. My sobie fundujemy.

Mówił, mówił...

Nieprzyzw oite rzeczy. Czyli o twórczości swojej. Bez cierpienia, w sty ­ du. Tak, jakby m atka w pięknej toalecie o sw ym ostatnim porodzie p ięk ­ nymi słow y m ówiła. Szczegółami się pieścił. O tym, że szparagi mu służą, a szatynki szkodzą...

Niekiedy na sekundę się zam yślił i spytał przed siebie: — Cóż dalej?

W tedy człow iek w futrze budził się z od rętw ienia i wołał: — Eine Pommery.

Czym dłużej m ów ił Aloes, tym w iększą czułem sym patię dla m ilczącego człowieka w futrze. Siedział upokorzony jakiś i zaszczycony zarazem, cho­

w ając w styd liw ie duże, czerwone łapy i spoglądając na w ielk iego dram atur­ ga jak w ół na kanarka. I praw ie tęskniłem do jego anegdot.

...Jednak Aloes mówił. Pomimo że potem zm ieniliśm y lokal. Przeszliśm y z zimnej „białej“ restauracji do kawiarni Excelsior, gdzie było gorąco, gło­ śno, powietrze gęste, i w szystk ie stoliki ubrane b yły jaskrawo kobietam i. G łowa kręciła m i się z wina. M iałem uczucie jakiegoś nieprawdopodobne­ go m iejsca odgraniczonego od w szystkich dziennych godzin grubą za­ słoną. Zdawało m i się, że jestem w parnej, silnie pachnącej cieplarni, a w szy ­ stko, co widzę, to tylko jedna, ogromna róża.

Środek róży był tam, gdzie kipiała m uzyka. K ilka głów z błyszczącym i oczami i kilkanaście rąk w nieustającym ruchu... Zdawało się, że ich gra d y­ mi się z gorącego kotła... zdawało się, że mają w spólne ciało o ruchach obłąka­ nych. лTak, jakby śpiew ał jeden człowiek... Naokoło tego k otła siedziało naj­ w ięcej kobiet...

— On jest pijany — m ówię do Adlera wskazując na m uzykę. A le Adler potrząsnął głową.

— Tak się panu zdaje... — rzekł łagodnie.

D olał mi z uśm iechem w in a, jakby m ię od tej chw ili dopiero polubił. ...Tymczasem A loes m ów ił swoje.

„Będę tak robił, jakby go nie było“ — m yślałem z jakim ś w ściek łym uporem.

...Znowu bolało m ię serce.

— Ile razy napiję się teraz w ięcej w in a — skarżyłem się Obręczowi — m am takie uczucie, jakby w e m nie psy w yły... Wczoraj... W ogóle w ostatnich czasach... Brzydzi m ię naraz życie.. Nie rozumiem... N aw et ta cała róża m ię brzydzi...

...Ale mimo w oli patrzałem na kobiety. A loes mówił:

— Mnie podoba się najwięcej fioletow a. Jest królową tej sali... ...Tej róży — przerwałem mu bezwzględnie.

A loes się uśmiechnął.

...Nie w iem wprawdzie, co pan ma na myśli... ale z góry się zgadzam. D osyć, że fioletow a... Ta, co siedzi pod lustrem i pije lem oniadę przez słomkę...

— Brzydka — zauważył nieśm iało człow iek w futrze.

— W łaśnie, brzydka — powtórzył z zadowoleniem A loes — od p ierw ­ szej ch w ili ją zauważyłem. Najbardziej hetera... Zaraz każę ją... przepraszam panów... ale każę ją przez k elnera zawołać. Bo to grzech, że ona się nudzi. Siedzi sama i lem oniadę pije. D am y jej naszego w ina, co nam zaszczyt przy­ niesie... bo to królowa...

— Brzydka — powtórzył Obręcz...

— Tak, tak... — cieszył się A loes — niech żyje! Pow inna być tym, co m y w godzinach trzeźwości i dziennego życia nazyw am y brzydkim. Kocham ją. Szlachetny, szczery, rzadki człowiek... A raczej nie człow iek, ale szkic genialny... Ich twarze to zawsze szkice. Stw orzył jakiś Rops, jakiś w ielki... Na te usta patrzcie... Cyniczna kreska, czerwona... Pierwotne... co ? ...A te m ałe oczka, które mogą się przyśnić... Oczka jakiegoś dziwacznego zwierza zdobiącego gzyms gotyckiej świątyni... Pow inna być... Musi być tym , co my

P R Z Y B Y S Z E W S K I W N IE Z N A N E J P O W IE Ś C I R IT T N E R A

₆₆₃

w dziennym życiu... Bo czym są te godziny trzeźwości? O kłam ywaniem siebie... W stydzim y się w nich głosu w łasnej natury. W łasnych zm ysłów. O kobietach, które nas pociągają jak m agnes, m ilczym y. Zawsze. Przyznaje­ m y się tylko do tych, o których możem y powiedzieć, że są piękne... Z próż­ ności... Do kobiet z głazu, do kobiet — w zorów szkolnych, do kobiet „jak m alow an ie“... M ów ię w am , tylk o z tchórzostwa, z bizantyńskiego szacunku dla abstrakcyjnego piękna. Bo niew oln icy jesteśm y... Ale te k w iaty nocne, te w dzień pogardzane... Te sm ętnie uśm iechnięte personifikacje naszych płcio­ w ych pragnień... o twarzach szkicowych, n aiw nie jaskrawych... Te zja­ w isk a dlatego tak pierw otne, że w każdym rysie tylko swój cel w yrażają­ ce, dlatego tak proste, że zwięzłe... M ówię wam... one dają zm ysłom naszym w olność i od tego są...

— Brawo! — m ruknął ktoś ironicznie. A Obręcz rzekł do m nie półgłosem:

— U w ażaj, m łodzieńcze, chw ila pam iętna... Nasz w ielk i poeta w yp ow ia­ da swój n ajpryw atniejszy konfiteor zwierzęcy...

...Patrzyłem z praw ie zakochaną nienaw iścią na w ielkiego poetę.

— N ie to, co m ów ił — m ruczałem gn iew n ie do Obręczą — nie to, że gło­ śno gada tajem nice... Tylko, że po skończeniu m owy oblizał się... Widziałeś? W yraźnie się oblizał.

— Cicho! — syknął Obręcz i kopnął m ię pod stołem.

...Patrzałem w zadym iony pułap i natężałem boleśnie swój mózg, żeby znaleźć słow o odpowiednie na to, co czułem . Znaleźć słowo na „wycie psów “ w e m nie i na to, że nienaw idzę tw arzy A loesa i jego duszy. Takie słowo, które m ógłbym mu rzucić... ale tak, żeby nie oniem iał potem, żeby w szyst­ k ie tajem nice pow iedział do końca. Bo czekałem ... nie w iedzieć dlaczego... że pow ie coś obchodzącego m ię osobiście.

...I w tej chw ili nadeszła fioletow a, którą przyprowadził kelner.

P rzyw itała się grzecznie i nie w ahając się ani chwili, w iedziona in styn ­ ktem usiadła m iędzy człow iekiem , który ją zawołał, a tym , który ją n ie­ w ątp liw ie zapłaci. Zaczęła się baw ić m onoklem A loesa i mrużąc oczka szcze­ rzyć zęby do w szystkich. Przyniosła z sobą obłok słodkich zapachów. Miała dziw nie odruchowe, kocie i okrągłe gesty łapką, ile razy Aloes usiłow ał do­ tknąć się jej nagich ramion... jakby chciała drapać... przez sen...

— Dzika jesteś — m ów ił do niej A loes — jakbyś przyszła prosto z lasu... U cieszyła się.

— I bin schon so. Dös is holt meine N atu r — zaśmiała się dumnie. — Rozumie się — m ów ił poważnie A loes — taka jest twoja natura. A le od czego cywilizacja? Pam iętaj, że masz być chętna. To podstaw a twej ety k i zawodowej. Chętna... Każde tw oje spojrzenie w inno być pocałunkiem , każdy uśm iech obietnicą szczęścia, każdy ruch sym bolem miłości... N ie drap mnie... Czy nie w iesz, że my dwoje należym y do siebie? Pow iedzcie jej, bo ona nie w ie. My dwoje.

Objął dziew czynę i przygarnął ją do siebie. Ona nie w iedząc, o co chodzi, sk rzyw iła się z zakłopotania jak diabeł, a on zrobił twarz uroczystą, jakby natchnioną. I przedstaw iali jakąś pozę znaczącą, m onumentalną... jakąś gru­ p ę dla fotografa czy malarza...

na, nerwowa, szara obok tw arzy krzyczącej, pstrej, śm iechem skrzywionej. B ól uczułem gdzieś w głębi. Serce bić mi przestało. Jakby ten żyw y obraz przede mną obchodził m ię samego. Jakby b ył bezw zględną odpowiedzią na jakieś moje tajem ne, rozpaczliwe pytania.

...I bałem się, żeby Aloes i tym razem nie zaczął mówić. Żeby nie tłum aczył zbytecznie. Żeby nie w ypow iad ał głośno. A le nie darował.

— My dwoje — m ów ił cicho i śpiew nie — ręce sobie podajmy... D ek la­ m ow ał, niby sam się ironizując, ale pow ażny, sm utny, uroczysty.

— Ty, Mimi, Fifi, Liii... czy jak się nazywasz... ty, która jak ja żyjesz z sprzedawania siebie, a nie z pracy pożytecznej, jak obywatele... spójrz m i w oczy, poznajm y się bliżej. Przekonam y się, że się już znamy, zobaczysz. Znamy się, jak głód i zaraza, jak upiór i upiorzyca... My trutnie w ulu... K ochajmy się... Czy nie czujesz, że nas łączy tysiąc w spólnych lęków i w s ty ­ dów, piękne suknie i wzgarda ludzka? Pow iem ci rzeczy, które przeżyłaś ra­ zem ze m ną, rzeczy, które cię tak zabawią, że aż krzykniesz, jakbyś w łasną twarz ujrzała w zwierciadle... Tę niby twarz z czerwoną kreską w środku... Pow iem ci, jak idziesz szarą ulicą, strojna w pyszne kolory i śm iejesz się... — a szara ulica patrzy na ciebie surowo... Idziesz strojna i św iat całujesz ocza­ mi — a ulica patrzy surowo...

A loes m ów ił „ulica patrzy surow o“, zdawało mi się, że idę w deszcz i bło­ to — tak jak dziś po południu, po rozm owie z Turkowskim — i słyszę wozy i tram waje, i w idzę hełm policjanta, który na m nie spogląda, i złotą Pallas Atenę, triumfującą przed parlamentem...

— Liii czy Fifi, to tw oje życie i moje... Złączmy się i załóżmy w łasny św iat, w którym nam będzie dobrze, jakby nie istniały ule... załóżmy w łasn e m iasto, w którym ulice nie będą szare, tylko takie kolorowe, jak twoje ciało i suknie, jak moje sny i wiersze...

Podczas m ów ienia A loesa zam knąłem oczy, żeby go nie widzieć. A le sły ­ szałem jego słowa... i przy tym skrzypce „pijanego człow ieka“ grały to, eo czułem.

...I nie w iem , jak długo siedziałem tak z zam kniętym i oczyma. I roz­ gryw ały się jakieś krw aw e w alk i w e mnie... a może grały tylko skrzypce „pijanego człow ieka“.

Potem pow iedziałem do siebie głośno: — Jutro w ezm ę kij i w ęzełek na plecy...

Rozglądnąłem się naokoło. Fioletow ej już nie było. Róża pociem niała jakoś, tak jakby połowa św iateł zgasła.

A loes pił w ino w m ilczeniu, z głow ą pochyloną. Szepnąłem:

— Trutnie w ulu...

I spojrzałem na Aloesa czekając, czy jeszcze czego nie powie. Ale on już tylko pił i ziewał...

P R Z Y B Y S Z E W S K I W N IE Z N A N E J P O W IE Ś C I R IT T N E R A

₆₆₅

NOTA

Już po złożeniu obecnego artykułu przeczytałem 7 nieznanych listów P r z y b y s z e w s k i e g o do Rittnera. Znalazły się one w drugiej części archiwum domowego Rittnera, która — zakupiona przez nasze władze — złożona została w r. 1959 w PIS-ie (sygn. 582), gdzie od r. 1955 znajduje się już część pierwsza (por. R a s z e w s k i , Rittneriana). Są to listy z lat: lß99 (1), 1915 (4), 1918 (2). Zwróciłem na nie uw agę prof. S. Helsztyńskiem u, a na razie sygnalizuję tylko ich treść. Otóż w pierwszym liście Przybyszewski jako redaktor Ż y c i a zaklina Rittnera o podtrzymanie współpracy z czaso­ pismem, nawiązanej za poprzedniej redakcji. W listach pozostałych dziękuje za przyjęcie w Wiedniu i zabiega o protekcję Rittnera w sprawach zapomóg i w iz austriackich, w czym Rittner mu w m iarę sw oich m ożliwości dopo­ magał. Siadów spotkania z r. 1906 w tej korespondencji niestety nie zna­ lazłem.