Ryszard Klamut
Politechnika Rzeszowska
AKTYWNOŚĆ OBYWATELSKA JAKO RODZAJ AKTYWNOŚCI SPOŁECZNEJ – PERSPEKTYWA PSYCHOLOGICZNA
Artykuł ma na celu przedstawienie modelu aktywności obywatelskiej rozumianej jako aktywność społeczna człowieka w kontekście bycia obywatelem demokratycznego państwa.
Człowiek jako istota społeczna podejmuje działania w grupie i na rzecz innych ludzi, nato- miast kontekst istnienia systemu demokratycznego daje podstawy do wyróżnienia odrębnego rodzaju społecznej aktywności jako aktywności obywatelskiej. Teoretyczna analiza prezen- towanej aktywności daje możliwość opisania jej czterech form: społecznikostwa, partycy- pacji społecznej (obywatelskiej), indywidualnej aktywności politycznej oraz partycypacji w rządzeniu. Przedstawiony model może stanowić punkt odniesienia w interdyscyplinarnych analizach – teoretycznych oraz opartych na badaniach empirycznych, opisujących działania człowieka realizującego interes społeczny.
Główne pojęcia: aktywność obywatelska; relacje społeczne; demokracja; partycypacja społeczna.
Perspektywa społeczna ludzkiej aktywności
Aktywność człowieka jest wynikiem ciągłego oddziaływania czynników moty- wacyjnych. Z jednej strony do działania popychają go niezaspokajane potrzeby – wewnętrzne motywy oparte na odczuwaniu stanu braku, z drugiej zaś jego aktyw- ność pobudzają i ukierunkowują wartości. Najmocniej motywują te potrzeby, które są w najmniejszym stopniu zaspokajane oraz te wartości, które zajmują najwyższe miejsca w subiektywnej hierarchii konkretnego człowieka (Prężyna 1996a). Świado- ma aktywność związana jest z przyjęciem określonych celów do realizacji i jest pro- cesem dochodzenia do osiągnięcia przyjętych zamierzeń (Nuttin 1980; Oleś 2003;
Zaleski 1991).
Jednakże aktywność człowieka nie jest nakierowana jedynie na siebie. Człowiek żyje w dwóch perspektywach: jednostkowej i społecznej. Stawia sobie indywidu- alne, osobiste cele dotyczące własnego rozwoju czy realizacji istotnych dla siebie wartości, ale jednocześnie, żyjąc w rzeczywistości społecznej, uwzględnia również (chociażby tylko w małym stopniu) wymagania i oczekiwania otoczenia w stosunku do własnej osoby. Znaczenie obu perspektyw (jednostkowej i społecznej) jest dla człowieka tak istotne, że nawet własną tożsamość określa on na dwóch poziomach – odrębnie budując oba jej aspekty: tożsamość osobistą (jednostkową) oraz tożsamość społeczną (Grzelak i Jarymowicz 2000; Sears i Levy 2003; Taifel i Turner 2004).
Zakład Nauk Humanistycznych, e-mail: rklamut@prz.edu.pl
Już starożytni wskazywali, że człowiek to istota, której jeden z podstawowych przymiotów stanowi życie w społeczności (Arystoteles 2004). Jakkolwiek znacząco zmieniły się okoliczności i uwarunkowania ludzkiego życia, współczesny człowiek nadal żyje w grupie. Pożywienie, obrona, możliwość opieki, a także, na co wskazują teorie socjobiologiczne, możliwość przekazania własnych genów kolejnym pokole- niom, są zdecydowanie bardziej dostępne dla osób należących do grup w porówna- niu z osobami żyjącymi samotnie. Dodatkowo życie wśród innych ludzi, korzystanie z ich pracy, przynajmniej w obszarze cywilizacji zachodniej, zwiększa komfort życia i podnosi jego jakość. Taki stan rzeczy jest możliwy dzięki aktywności członków społeczności, którzy, w dobrze pojętym własnym interesie i dla własnego dobra, dbają również o dobro grup stanowiących o ich tożsamości społecznej – rodziny, najbliższych, społeczności lokalnych, narodu (Hofstede 2000; Kenrick, Neuberg i Cialdini 2002; Matsumoto i Juang 2007; Taifel i Turner 2004).
Człowiek, istota społeczna, jest jednocześnie istotą polityczną (Skarżyńska 2005). Klasyczne rozumienie aktywności politycznej, charakterystyczne dla staro- żytnych Greków, wskazuje, że jest to każde działanie, które przynosi korzyść jedno- cześnie jednostce i grupie, według stwierdzenia: wznoszone mury miasta zapewniają bezpieczeństwo tak budującemu, jak i innym mieszkańcom (por. Klamut, Sommer i Michalski 2010). Stąd Arystoteles (2004) defi niował człowieka jako zoon politikon
„zwierzę polityczne”, istotę polityczną (w języku polskim upowszechniło się zaś jako źródło tłumaczenia łacińskie określenie animal sociale – istota społeczna). Jak pisze Marcin Gajek (2010), dla Arystotelesa aktywność polityczna, którą utożsamiał z aktywnością obywatelską, była istotą ludzkiego działania i jej podejmowanie miało prowadzić do rozwoju człowieka-obywatela, miało na celu osiągnięcie pełni czło- wieczeństwa. W tym szerokim, klasycznym rozumieniu, każdy człowiek uczestniczy więc w aktywności politycznej.
Współcześnie aktywność polityczna jest rozumiana już nie tak szeroko. Odnosi się do tej samej podstawy co klasyczne znaczenie – bycia istotą społeczną, dotyczy jednak innej perspektywy: już nie oddolnej pracy jednostek na rzecz grupy, ale kie- rowania, przewodzenia grupą (Jakubowska 2002). Aktualnie upowszechniło się ro- zumienie aktywności politycznej odnoszonej do perspektywy władzy. Ten sposób ro- zumienia zadomowił się także w analizach psychologicznych (por. McGuire 2004).
Posiadanie lidera jest naturalną cechą istnienia zbiorowości ludzkiej. Osoba, a częściej grupa osób, które stoją na szczycie grupowej hierarchii, mają większy od innych członków społeczności zakres możliwości działania i wywierania wpływu (Oyster 2002; Wojciszke 2002). Dzięki niemu organizują funkcjonowanie społecz- ności, dbają o ład i porządek, tworzą zasady porządkujące relacje społeczne i są reprezentantami wszystkich w podejmowaniu decyzji na rzecz całej społeczności.
To osoby sprawujące władzę pełnią istotną rolę w prawidłowym funkcjonowaniu społeczności odpowiadając za jej poziom życia. Każda społeczność, by mogła funk- cjonować efektywnie, musi być odpowiednio zarządzana (Jakubowska 2002).
Sposób sprawowania władzy, który stanowi istotny czynnik określający jakość funkcjonowania społeczności, odnosi się do zachowań dwóch grup osób pełniących określone role społeczne w kontekście władzy: rządzonych i rządzących. Chociaż
istnieją także inne formy aktywności politycznej, aktywność jednostek sprowadza się w głównej mierze do realizacji czynnego bądź biernego prawa wyborczego – udziału w wyborach i wybierania własnych reprezentantów lub bycia wybranym i uczestniczenia w różny sposób we współrządzeniu regionem czy państwem (Ko- rzeniowski 2002; Skarżyńska 2005). W takich też obszarach analizuje aktywność polityczną psychologia polityczna, badając zachowania rządzonych, rządzących, a także dwustronnych oddziaływań pomiędzy nimi (por. Jost i Sidanius red. 2004;
Lau i Redlawsk 2007; McDermott 2004; Sears, Huddy i Jervis red. 2003).
Jakość życia społeczności i efektywne funkcjonowanie jej członków są zależne od aktywności jednostek, ale jednocześnie od sposobu sprawowania władzy w grupie (Wojciszke 2002). Pomimo złożoności społecznej perspektywy ludzkiej aktywności (bycie członkiem grupy, działanie na rzecz społeczności, pełnienie określonych ról społecznych w kontekście władzy) przynależność jednostki do grupy jest opłacalna.
Łączy się jednak z określonymi kosztami. Są nimi chociażby niezbędność uwzględ- nienia innych osób przy podziale różnego rodzaju dóbr, rezygnacja z pełnej realizacji własnych potrzeb, działanie na rzecz społeczności czy też oddanie pewnego zakresu kontroli nad sobą w ręce rządzących. Analizując relacje jednostka – grupa widoczna jest dwustronna zależność i dwustronne zyski. Wskazana zależność pomiędzy jed- nostką a grupą (społecznością) jest istotą badań w ramach psychologii społecznej (Aronson, Wilson i Akert 2007; Wojciszke 2002).
Nie wszyscy jednak członkowie grupy społecznej widzą wartość w byciu człon- kiem grupy i aktywności na rzecz społeczności. Własna grupa może być spostrze- gana jako zagrażająca albo co najmniej przeszkadzająca w realizacji indywidual- nych celów. Przyjmowana wówczas perspektywa indywidualistyczna wiąże się z przekonaniami o sprzeczności pomiędzy interesami własnymi a interesami grupy (prawa – tak, obowiązki – nie) i przewadze jednostki nad grupą. Takie negatywne spostrzeganie relacji ja – inni (jednostka – grupa) jest charakterystyczne dla osobo- wości makiawelistycznej lub dla zespołu przekonań opisywanego jako darwinizm społeczny (np. Pilch 2008; Skarżyńska i Radkiewicz 2011).
Niemniej jednak człowiek żyje i działa wśród innych ludzi. Szeroko rozumiana aktywność społeczna jest opisywana w ramach psychologii społecznej w dwóch ob- szarach – zachowań prospołecznych (np. altruizm, pomocność, tworzenie bliskich relacji przyjaźni, miłości) oraz zachowań antyspołecznych (np. agresja, przemoc, wandalizm, terroryzm) (Aronson i in. 2007; Wojciszke 2002). Istnieje także obszar bierności społecznej, widoczny jako brak zaangażowania w życie społeczności (np.
Keplinger red. 2008). Brak aktywności społecznej opisywany jest zwłaszcza w ra- mach psychologii politycznej jako brak zaangażowania w aktywność polityczną lub bardziej szczegółowo jako brak udziału w wyborach parlamentarnych (Skarżyńska 2002). Bierność polityczna jest więc elementem szerszej kategorii – bierności spo- łecznej.
Pozytywna czy negatywna aktywność społeczna (a także jej brak) wynika z od- miennego rozumienia (lub braku rozumienia), czym jest interes społeczny. Można go określić jako dbanie o możliwości zaspokajania potrzeb i realizacji wartości dla każdego członka w grupie, a nie jedynie dla silniejszych jednostek. Z różnych przy-
czyn jednak część społeczności albo nie podejmuje działań uwzględniających interes społeczny (bierność), albo też podejmuje aktywność antyspołeczną. Prezentowany artykuł ma na celu próbę teoretycznego ujęcia zachowań społecznie pozytywnych i przedstawienie ich zróżnicowania w kontekście istnienia systemu demokratycznego.
Demokracja jako kontekst społecznego funkcjonowania człowieka Ludzkość we własnym rozwoju kształtowała i udoskonalała sposoby współist- nienia członków społeczności lub grup wykorzystując zjawiska wpływu społecz- nego. Ze względu na różnorodność osób tworzących grupy i potrzebę porządkowa- nia relacji międzyludzkich życie społeczne regulowane jest przez określone normy.
Każda grupa społeczna, każda społeczność lokalna czy narodowa określa system przekonań, wartości oraz sposoby zachowań, jakie jednostka powinna stosować, by funkcjonować jako członek danej społeczności (Feldman 2003; Matsumoto i Juang 2007). Określa także zakres władzy i wymagania dla tych, którzy władzę pełnią (Jakubowska 2002; Oyster 2002).
Systemem społecznym pozwalającym na pozytywne współistnienie członków społeczności jest system demokratyczny. Demokracja zakłada współuczestnictwo obywateli w funkcjonowaniu państwa – tworzenie społeczeństwa obywatelskiego (Conover i Searing 2002; Krzemiński 2005; Leshchenko 2006). To założenie stano- wi z jednej strony wymóg wynikający z perspektywy efektywności funkcjonowania społeczeństwa (każdy członek grupy dodaje coś od siebie do wspólnych zasobów – ma określone obowiązki), z drugiej natomiast daje ono możliwość podejmowania przez jednostkę działań twórczych i rozwojowych (każdy członek posiada prawa) [Dahl 2000; Sołtys 2010].
Demokracja daje formalnoprawne podstawy funkcjonowania jednostek w ra- mach społeczeństwa obywatelskiego. Te podstawy stanowią warunki zewnętrzne określające stopień i jakość społecznej aktywności obywateli. Aktywność społecz- na charakterystyczna dla społeczeństwa obywatelskiego możliwa jest również poza systemem demokratycznym, lecz wtedy ograniczenia prawne i sposób funkcjono- wania władzy stanowią zewnętrzną przeszkodę do swobodnego wyrażania własnych poglądów czy podejmowania oddolnych inicjatyw. Zatem to system demokratyczny jest naturalną bazą aktywności obywatelskiej.
Niestety, demokracja jest rzeczywistością dynamiczną i charakteryzuje się zmien- nym poziomem respektowania istotnych zasad demokratycznych w określonym pań- stwie. Tworzone przez władze przepisy prawne mogą zachęcać lub zniechęcać do podejmowania działalności społecznej. Robert Dahl (2000) wskazuje na istotne ce- chy, które są niezbędne do właściwego funkcjonowania demokracji. To wybieralny w wolnych, uczciwych i częstych wyborach parlament, wolność słowa w głoszeniu poglądów i krytyce władz, dostęp do różnorodnych źródeł informacji, wolność sto- warzyszania się oraz aktywne obywatelstwo – włączenie obywateli w aktywność społeczno-polityczną. Nierespektowanie istotnych zasad demokracji powoduje obni- żenie poziomu aktywności charakterystycznej dla członków społeczeństwa obywa- telskiego, nawet jeśli państwo byłoby określane jako demokratyczne.
Analogicznie do powyższych treści stwierdzić należy, że także aktywność jed- nostek na rzecz społeczności ma charakter dynamiczny. Jej istnienie zależy od róż- nych czynników, a jej poziom i jakość stanowią istotne właściwości społeczeństwa obywatelskiego.
Społeczeństwo obywatelskie a aktywność obywatelska
Społeczeństwo obywatelskie defi niowane jest w różny sposób. Bazując na roz- ważaniach fi lozofi cznych i socjologicznych Maria Magoska wyróżnia trzy rodzaje defi nicji: socjologiczne, proceduralne i aksjologiczne (za Łucka 2006). Pierwszy rodzaj akcentuje istnienie zależności pomiędzy grupami interesów w społeczności i relacji pomiędzy nimi. Uwzględnia różne pola aktywności ludzi dotyczące sfery ekonomicznej, społecznej (ruchy i organizacje społeczne) czy politycznej (uczestnic- two w wyborach, samorządność). Drugi rodzaj defi nicji zwraca uwagę na istnienie i poszanowanie istotnych procedur w debacie publicznej, podejmowanej aktywności czy rozwiązywaniu sporów. Konfl ikt jest zjawiskiem naturalnym w pluralistycznym społeczeństwie, a właśnie respektowanie procedur dających możliwość równego prezentowania różnych poglądów i walki o realizację własnych interesów przez róż- ne grupy jest istotą defi nicji proceduralnych społeczeństwa obywatelskiego. Trzeci rodzaj defi nicji, aksjologiczny, podkreśla istnienie określonych wspólnych wartości, ról, przekonań i symboli, również symbolicznych działań, charakterystycznych dla członków takiego społeczeństwa.
Ireneusz Krzemiński defi niuje społeczeństwo obywatelskie jako „taki stan rzeczy w państwie i w życiu społecznym, w którym obywatele mają wpływ na działania władzy i mogą ją kontrolować, a zarazem mają prawo do podejmowania własnych inicjatyw i organizowania się w różny sposób” (Krzemiński 2005: 95). Ta defi ni- cja łączy w sobie wszystkie wyróżnione wyżej sposoby rozumienia społeczeństwa obywatelskiego. Przy tak szerokim zakresie znaczeniowym jest miejsce na podej- mowanie aktywności w całym obszarze społecznego funkcjonowania człowieka: po- dejmowanie działań pomocowych na rzecz innych, stowarzyszanie się, rozwijanie własnych zainteresowań w relacjach z innymi, a także branie udziału w rządzeniu w formie uczestnictwa w demokratycznych wyborach – uczestnictwo w sprawowa- niu władzy czy podejmowanie samodzielnej inicjatywy obywatelskiej i kontrolowa- nie władzy.
Społeczeństwo obywatelskie daje możliwość podejmowania aktywności, reali- zacji inicjatyw i zaspokajania potrzeb tak społecznych, jak i jednostkowych. Cha- rakteryzuje się więc istnieniem wielu oddolnie utworzonych instytucji, organizacji, związków, stowarzyszeń, dobrowolnie zrzeszających obywateli, które, wolne od in- gerencji państwa, służą rozwojowi lub kierują rozwojem jednostek. Społeczeństwo obywatelskie jest zbiorowością aktywnych obywateli – podmiotów, którzy swobod- nie podejmują aktywność w trzech sferach: prywatnej, publicznej i politycznej (por.
Dobek-Ostrowska 2007). Podstawą ich aktywności jest racjonalne dostrzeżenie zna- czenia działań społecznych jako jednocześnie zaspokajających interes własny i in- teres społeczny, lub inaczej mówiąc: w działaniu społecznym dostrzeżenie także
własnego interesu. Jej źródłem jest zaś świadoma decyzja o podjęciu określonych działań, a nie wewnętrzne, kulturowo uwarunkowane, psychiczne mechanizmy za- chowania (Gliński i Palska 1997).
W prezentowanym artykule aktywność obywatelska defi niowana jest jako aktyw- ność społeczna jednostek (obywateli), będąca wynikiem indywidualnych motywów lub oddolnych inicjatyw społecznych, nastawiona na realizację interesu społeczne- go (dobra wspólnego), podejmowana ze świadomością praw i zobowiązań wyni- kających z funkcjonowania systemu demokratycznego, w warunkach spełnianych przez tenże system. Można rzec, że to współczesna defi nicja aktywności politycznej w szerokim, klasycznym sensie. Jest zaś pojęciem szerszym od aktywności poli- tycznej rozumianej współcześnie i odnoszonej tylko do perspektywy władzy. Swoim zakresem obejmuje szeroki wachlarz możliwych działań. Różnie jest charakteryzo- wana, chociaż zawsze jako kategoria złożona. Warto wskazać na kilka klasyfi kacji.
Socjologowie, Piotr Gliński i Hanna Palska (1997) wyróżniają społeczną aktywność obywatelską rozumianą jako wspólne i świadome działanie skierowane na rzecz ja- kiejś grupy społecznej w formie uczestniczenia w życiu publicznym lub realizacji oddolnych inicjatyw. Chodzi o zaangażowanie w działanie organizacji, fundacji, stowarzyszeń, wolontariatu i świadomość wspólnego działania. Autorzy społeczną aktywność obywatelską odróżniają od obywatelskiej aktywności indywidualnej oraz aktywności stricte politycznej i jedynie ją charakteryzują.
Maria Lewicka (2004) wyróżnia aktywność obywatelską spontaniczną (podej- mowanie inicjatyw na rzecz lokalnej społeczności) i zorganizowaną (uczestnictwo w działaniach organizacji pozarządowych, stowarzyszeń, także przynależność do partii politycznych lub organizacji kościelnych). Dodatkowo, na bazie analiz staty- stycznych, dla każdego z rodzajów aktywności ujawnione zostały po dwa czynni- ki: dla aktywności spontanicznej – aktywność protestacyjna (opisywana przez takie działania, jak udział w proteście czy podpisywanie petycji) i aktywność konstruk- tywna (polegająca na działaniu na rzecz środowiska, w którym się żyje), natomiast dla aktywności zorganizowanej: aktywność ogólnoorganizacyjna (rozumiana jako działanie w różnego rodzaju strukturach) oraz aktywność w organizacjach religij- nych i parafi i. W charakterystyce aktywności obywatelskiej Lewicka uwzględnia także kategorię bierności – braku aktywności na rzecz współobywateli.
Interesującą klasyfi kację zaprezentowały także Anna Zalewska i Beata Krzy- wosz-Rynkiewicz (2011). Wskazały one na sześć wymiarów zachowania obywa- telskiego: formę bierną, semiaktywną i aktywną opisujące nasilenie zaangażowania społecznego. W ramach zaś formy aktywnej (pełnego zaangażowania w działania obywatelskie) autorki wyróżniają aktywność społeczną, polityczną, ukierunkowaną na zmiany oraz na rozwój osobisty – kategorie opisujące różne obszary i cele działań.
Aktywność obywatelska opisywana jest najczęściej jako rodzaj działań spo- łecznych podejmowanych na rzecz interesów osób potrzebujących i rozumiana jest w kategoriach służby. Zachowania społeczne ludzi polegają jednak nie tylko na słu- żeniu, ale także na organizowaniu, przewodzeniu, kierowaniu innymi. Dla prawidło- wego funkcjonowania społeczeństw niezbędna jest również perspektywa rządzenia polegająca na porządkowaniu rzeczywistości społecznej w obszarze uregulowań
legislacyjnych i realizacji zadań nastawionych na poprawę funkcjonowania obywa- teli. Zaprezentowane klasyfi kacje aktywności obywatelskiej uwzględniają także ten aspekt (aktywność polityczną), chociażby tylko jako kontekst (ramy odniesienia).
Podobnie aktywność na rzecz interesu społecznego opisują Allen Omoto, Mark Sny- der i Justin Hackett (2010). Wskazują oni, że partycypacja obywateli w społeczeń- stwie demokratycznym przyjmuje wiele form działań nastawionych nie na własny interes, ale na rzecz pomocy innym, najbliższego otoczenia czy szeroko rozumia- nego społeczeństwa. Te aktywności są obszarami obywatelskiego zaangażowania (civic engagement), partycypacji obywatelskiej (citizen participation) albo też spo- łecznego działania (social action). Pewne działania społeczne są zorientowane na obszar polityki, jak udział w wyborach, praca w sztabach partyjnych czy na rzecz zwycięstwa swojego kandydata podczas kampanii wyborczych. Inne działania są zaś nastawione na służbę – jako wolontariat, udział w grupach sąsiedzkich lub organi- zacjach społecznych.
Jednocześnie, oprócz przedstawionych obszarów zaangażowania (służba lub władza), również istotne wydaje się drugie kryterium różnicujące rodzaje aktywno- ści obywatelskiej. Jest nim odniesienie jednostki do innych ludzi (wymiar indywidu- alizm – wspólnotowość), bowiem jakiekolwiek działania, które człowiek podejmuje, może wykonywać sam lub wspólnie z innymi (Aronson i in. 2007). Takie zróżnico- wanie dotyczy także działań podejmowanych w interesie społecznym. W efekcie przyjętych założeń aktywność obywatelską można opisywać charakteryzując cztery jej rodzaje, zaprezentowane poniżej.
Analityczny model aktywności obywatelskiej – mapa zaangażowań Człowiek, działając na rzecz współobywateli, może to robić w różny sposób. Tę złożoność można przedstawiać uwzględniając jednocześnie poniższe kryteria:
Obszar zaangażowania – obywatel swoją aktywność może ukierunkować na po- prawę jakości życia współobywateli oraz/lub współtworzyć system władzy. W tym kryterium wyróżnić można więc aktywność jako zaangażowanie społeczne (służbę) oraz aktywność jako zaangażowanie polityczne (władzę). Służba traktowana jest jako oddolna aktywność na rzecz współobywateli, władza zaś jako aktywność doty- cząca rządzenia.
Stosunek jednostki do grupy (aktywność indywidualna bądź udział w aktywności w ramach organizacji społecznych) – człowiek podejmuje aktywność indywidualnie lub jako członek określonej zbiorowości, której jest lub czuje się częścią. Punktem wyjścia jest subiektywne przekonanie o przynależności do grupy, nie musi wiązać się z faktyczną, formalną przynależnością do organizacji. Na podstawie tego kryte- rium można wyróżnić aktywność w perspektywie jednostki (niezależnie od grupy) oraz aktywność w perspektywie grupy (zależnie od grupy).
Przedstawione kryteria są w pewnym stopniu uwzględniane także przez Gliń- skiego i Palską (1997), ale wykorzystywane do charakterystyki jedynie społecznej (podejmowanej wspólnie z innymi) aktywności obywatelskiej. Jednakże każda, na- wet indywidualnie realizowana aktywność na rzecz innych, zawiera w sobie kon-
tekst społeczny. Wówczas społeczny nie oznacza grupowy (podejmowany wspólnie z grupą), lecz podejmowany na rzecz społeczności. Biorąc pod uwagę aktywność społeczną jako podstawę aktywności obywatelskiej, należałoby ten rodzaj aktyw- ności człowieka defi niować szeroko, uwzględniając w jej ramach także aktywność polityczną, bowiem w aktywności politycznej także punktem wyjścia powinno być działanie na rzecz interesu społecznego (dobra wspólnego).
Jednoczesne uwzględnienie obu kryteriów (stosunku jednostki do grupy oraz ob- szaru zaangażowania) stanowi punkt wyjścia do wyróżnienia czterech odrębnych rodzajów aktywności człowieka w kontekście bycia obywatelem demokratycznego państwa. To wyróżnienie przedstawia schemat 1.
Schemat 1. Rodzaje aktywności obywatelskiej i charakterystyczne dla nich obszary działań
Kryteria
Stosunek jednostki do grupy Perspektywa jednostki
(Niezależnie od grupy) Perspektywa grupowa (Zależnie od grupy)
Obszar zaangażowania Zaangażowanie społeczne (Służba)
SPOŁECZNIKOSTWO
– aktywność społeczna jednostki na rzecz innych i ze względu na innych – dbanie o ład i porządek– reagowanie
na łamanie zasad przez innych
PARTYCYPACJA SPOŁECZNA – aktywność w organizacjach społecznych
(stowarzyszeniach, zorganizowanych grupach)
– udział w zespołach społecznych (strona społeczna) w demokratycznych procedu- rach podejmowania decyzji
Zaangażowanie polityczne (Władza)
INDYWIDUALNA AKTYWNOŚĆ POLITYCZNA
– aktywność jednostki w perspektywie władzy
– ocena władzy
– aktywny udział w wyborach – działania na rzecz komunikacji ze
stroną rządzącą
PARTYCYPACJA W RZĄDZENIU – udział w organizacjach sprawujących
władzę – w partiach politycznych, insty- tucjach publicznych (również w związ- kach zawodowych)
– udział w pełnieniu władzy na różnych szczeblach władzy demokratycznej samo- rządowej i państwowej
Źródło: opracowanie własne.
Wyróżnione rodzaje aktywności obywatelskiej opisują różne sposoby działania człowieka w perspektywie społecznej, stanowią swego rodzaju mapę zaangażowań w kontekście realizacji interesu społecznego. Jednostka może podejmować jedno lub jednocześnie wiele różnych działań charakterystycznych dla odrębnych rodzajów aktywności obywatelskiej. Poszczególne rodzaje aktywności obywatelskiej charak- teryzowane są w sposób następujący:
1. Zaangażowanie społeczne (służba) nakierowane jest na poprawę jakości życia obywateli w obszarze oddolnych działań społecznych. Mogą one być podejmowane w różny sposób. Istnienie wielu osób poświęcających swój czas w ramach wolonta- riatu na rzecz potrzebujących społecznego wsparcia, ale także funkcjonowanie wielu organizacji społecznych, często niewidocznych dla szerokiego kręgu społeczeństwa
czy też tak medialne działania, jak chociażby Wielka Orkiestra Świątecznej Pomo- cy, wskazują na aktywność obywateli w perspektywie służby. Działania te mogą być podejmowane indywidualnie (społecznikostwo) lub też zespołowo (partycypacja społeczna).
Społecznikostwo. Każdy członek społeczeństwa, niezależnie od innych, może podejmować aktywność na rzecz dobra społecznego. Istotą społecznikostwa jest in- dywidualne, niezależne od innych działanie nastawione na poprawę jakości życia innych ludzi. Ten rodzaj aktywności, rozwijany w procesie wychowania, polega na posiadaniu zdolności dostrzegania potrzeb innych osób i w efekcie na działaniu na rzecz potrzebujących. Jest łączony z wyposażeniem w określony kapitał kulturowy (Lewicka 2004).
Społecznikostwo ujawnia się jako odpowiedź na różne apele medialne podawane w sytuacjach kataklizmów pogodowych lub dotyczące potrzeby pomocy konkret- nym osobom. Apele te są kierowane do ogółu odbiorców (ogółu społeczeństwa), ale odpowiedź jest możliwa dzięki odczytaniu ich i zareagowaniu przez jednostki, które zdefi niują daną sytuację jako wymagającą ich pomocy oraz mają wystarczającą mo- tywację, by takie działania podjąć. Dzięki takim działaniom możliwe jest fi nansowe wspieranie istotnych społecznie inicjatyw, ale także organizowanie pomocy potrze- bującym czy też bezpośrednia praca na ich rzecz. Biorąc pod uwagę jedynie ostatnie lata wskazać można, że w Polsce, po powodzi w maju i czerwcu 2010 roku, wiele osób wpłacało pieniądze oraz przekazywało potrzebny sprzęt, meble na rzecz po- szkodowanych, a często wprost uczestniczyło w porządkowaniu zalanych terenów.
Istotnym aspektem indywidualnego zaangażowania na rzecz społeczności jest także dbanie o ład społeczny. Chodzi w nim o stosowanie zasad porządku publicz- nego osobiście oraz reagowanie w sytuacjach, gdy dochodzi do przekraczania zasad współżycia społecznego przez innych członków grupy (współobywateli) – określo- na, odpowiednia forma reagowania na wandalizm, agresję, jazdę samochodem pod wpływem alkoholu itp.
Partycypacja społeczna. Jej istotą jest zaangażowanie społeczne osób posiada- jących przekonanie o przynależności do określonej wspólnoty (grupy, instytucji).
Wiąże się z istnieniem organizacji pożytku publicznego – fundacji, stowarzyszeń, które działają akcyjnie (np. stowarzyszenia zajmujące się pomocą powodzianom) lub nastawione są na stałą aktywność (np. Caritas, Polska Akcja Humanitarna). Gro- madzą one pieniądze dla potrzebujących, prowadzą działania nastawione na pomoc, opiekę, rozwój, kształcenie zainteresowań itp. Organizacje pożytku publicznego działają więc nie tylko na rzecz innych (potrzebujących), ale także na rzecz własnych członków, jak np. stowarzyszenia sportowe, turystyczne. Te działania są możliwe dzięki aktywności społecznej obywateli, dla których organizacje społeczne są pod- miotami uwiarygodniającymi właściwe wykorzystanie przekazywanych środków oraz ich indywidualnego działania. Organizacje tworzą płaszczyznę współdziałania dla jednostek. W tym grupowym rodzaju zaangażowania społecznego niezbędne jest oddolne organizowanie się ludzi w określonym, społecznie ważnym celu. Istotna jest w nim więc aktywność samoorganizacyjna jednostek, które, czując przynależność do grupy, chcą wraz z innymi partycypować we wspólnych działaniach.
Istnieje inny jeszcze rodzaj partycypacji społecznej. Dotyczy on funkcjonowa- nia instytucji lub organizacji społecznych w procedurach demokratycznych, które uwzględniają interes społeczny w demokratycznych procesach decyzyjnych. Stro- na społeczna jest, przynajmniej na poziomie teoretycznym, istotnym elementem w ustalaniu wspólnych rozwiązań dla tych, którzy sprawują władzę, jak i dla tych, którzy z efektów władzy powinni korzystać (Klamut i in. 2010).
Przedstawiany rodzaj aktywności obywatelskiej (partycypacja społeczna) jest określany przez Glińskiego i Palską (1997) jako społeczna aktywność obywatelska.
2. Zaangażowanie polityczne (władza) nakierowane jest na poprawę jakości ży- cia obywateli w perspektywie sposobu rządzenia w państwie. Podobnie jak w za- angażowaniu społecznym, również w zaangażowaniu politycznym można wskazać aktywność indywidualną oraz grupową. Polityka stanowi przedmiot odniesień dla obywateli jako osób wywierających wpływ na rządzących (indywidualna aktywność polityczna), a także stanowi obszar konkretnych działań dla osób sprawujących jaki- kolwiek rodzaj władzy (partycypacja w rządzeniu).
Indywidualna aktywność polityczna. Jej istotą jest aktywność jednostek lub obywateli w obszarze zaangażowania politycznego. Zwykli obywatele, którzy nie uczestniczą w rządzeniu bezpośrednio, są bardziej czy mniej aktywnymi uczestni- kami życia politycznego kraju. Można rzec, że we współczesnym świecie bardzo trudno jest nie uczestniczyć w życiu politycznym własnego kraju, a nawet całego świata (Skarżyńska 2005). Obywatele śledzą informacje dotyczące działań osób rządzących, czytają gazety, tworzą własny obraz rzeczywistości politycznej. Oce- niają także warunki własnego życia odnosząc je do sposobu sprawowania rządów i efektem tejże oceny jest udział (lub brak udziału) w wyborach. Decyzja wybor- cza jest znacząca społecznie, bowiem od niej zależy, kto będzie sprawował władzę w przyszłości. Stąd w okresie przedwyborczym tak mocno zabiegają o wyborców kandydaci do pełnienia funkcji politycznych. Różne czynniki (np. rodzaj wyborów, aktualna sytuacja polityczna, gospodarcza, poziom zadowolenia obywateli) decydu- ją o tym, że frekwencja wyborcza w kolejnych wyborach w Polsce istotnie się zmie- nia (Skarżyńska 2002). Ten rodzaj indywidualnej aktywności politycznej (tworzenie oceny rządzących i udział w wyborach) bywa określany jako partycypacja politycz- na konwencjonalna, w odróżnieniu od partycypacji niekonwencjonalnej rozumianej jako bezpośrednie uczestnictwo w działaniach mających wpływ na zmianę decyzji rządzących (Skarżyńska 2002).
Obywatel w ramach indywidualnej działalności politycznej podejmuje bowiem także inne formy oddziaływania na władzę, jak np. demonstracje, marsze protesta- cyjne, strajki. Nie muszą to być zachowania negatywne społecznie, ale w kontekście aktywności obywatelskiej stanowią sygnał niezadowolenia społecznego, będącego wynikiem niekorzystnego dla społeczeństwa sposobu rządzenia. Taka aktywność wymaga formalnego przygotowania (przez członków organizacji społecznych, związkowych czy opozycję rządową), ale może być realizowana przy udziale nie- zrzeszonych obywateli. Może być również spontanicznym zrywem jednostek pocią- ganych do działania w efekcie niemożności zaspokajania określonych potrzeb lub chęci realizacji wspólnych i istotnych dla siebie wartości, co może przynosić także
zmiany społeczno-polityczne i mieć wpływ na decyzje polityczne. W tym kontek- ście warto wspomnieć interesujący fenomen kolektywnego zachowania o olbrzymiej sile społecznej zdefi niowany jako zgromadzenie agoralne (agoral gathering) [Biela 1996, 2009; Prężyna 1996b]. Są to dobrowolne, o masowej skali zgromadzenia za- inspirowane przez wyższe wartości moralne lub społeczne, jak np. godność ludzka, prawda, wolność, sprawiedliwość. Charakteryzują je następujące cechy: kierowanie się przez uczestników uczuciami wyższymi, posiadanie intencji niestosowania prze- mocy, dobrowolność uczestnictwa, otwartość, masowa skala, świadomość jedności przy jednoczesnym uświadamianiu sobie społecznej wagi zgromadzenia oraz pozy- tywne następstwa w skali indywidualnej i społecznej. Jako przykłady zgromadzeń agoralnych wskazywane są zagraniczne wizyty Jana Pawła II, pokojowe strajki Soli- darności, marsze non-violent Gandhiego czy aksamitna rewolucja na Słowacji (Biela 2009).
Partycypacja w rządzeniu. Jej istotą jest uczestnictwo w strukturach władzy i działanie na rzecz poprawy warunków życia obywateli. Władza, zwłaszcza w syste- mie demokratycznym, jest realizowana zespołowo. Niezbędny jest lider polityczny, charakteryzujący się określonymi cechami(por. Jakubowska 2002; Winter 2004), ale istotną rolę odgrywają także współpracownicy. W demokracji istnieją różne in- stytucje skupiające w sobie określone obszary władzy. To one odpowiadają za sta- nowienie przepisów prawnych i zasad określających porządek społeczny, a także za realizację tworzonych przepisów. W systemie demokratycznym osoby podejmujące ten rodzaj aktywności obywatelskiej są reprezentantami szerszych grup społecznych (np. posłowie, radni), należą do partii politycznych lub innych organizacji związa- nych z władzą.
Partycypacja w rządzeniu jest aktywnością o dużej odpowiedzialności społecz- nej, chociaż nie zawsze kontekst odpowiedzialności jest traktowany przez jednostki jako istotny. Większe znaczenie może mieć możliwość realizacji własnych ambicji lub, inaczej mówiąc, realizacji potrzeby (power motive) władzy (Winter 1991). Po- trzeba władzy charakteryzująca przywódców jest czynnikiem korzystnym, lecz żeby jej realizacja przynosiła pozytywne efekty, musi łączyć się z odpowiedzialnością (Winter 1991).
Z perspektywy grupy (społeczności lub narodu) sprawowanie władzy jest nie- zbędnym wymogiem istnienia jakiegokolwiek systemu społecznego, również syste- mu demokratycznego, jednakże demokracja osiąga sukces, kiedy rządzący w szero- kim sensie pełnią rolę reprezentantów obywateli (Lau i Redlawsk 2007). Władza jest jednak obszarem ludzkiej aktywności, w którym łatwo może dochodzić do szkodli- wych społecznie działań, różnego rodzaju nadużyć.
Przedstawiony schemat aktywności społecznej w kontekście istnienia systemu demokratycznego opisuje pozytywne odniesienia do interesu społecznego lub do- bra wspólnego. Analogiczny schemat można zbudować dla odniesień negatywnych, w którym przedstawione powinny zostać społeczne zachowania destrukcyjne (indy- widualne, jak np. wandalizm, czy grupowe – jak działania organizacji pseudoekolo- gicznych, antyglobalistów, mafi i) oraz ekstremizm polityczny (jednostkowy – ataki
„szaleńców”, jak np. zabójstwo Olofa Palmego w Szwecji; asystenta europosła PiS
w Polsce lub zamach dokonany przez Andersa Behringa Breivika w Norwegii czy grupowy – terroryzm). Ze względu na temat artykułu perspektywa negatywnych od- niesień nie jest w nim jednak dokładniej analizowana, pojawia się ona chociażby u Skarżyńskiej i Radkiewicza (2011).
Na koniec, żeby dopełnić charakterystyki opisywanego zjawiska, warto wspo- mnieć także o jeszcze jednej grupie osób działających społecznie: to ludzie, których głównym celem jest realizacja własnego interesu. Wciąż bowiem osoba działająca na rzecz innych ludzi zyskuje w ocenie społecznej i w ten sposób może zebrać duży kapitał poparcia wykorzystywany później w działaniach nastawionych na własny zysk. Nie jest to już jednak przejaw aktywności obywatelskiej, a raczej działań pu- blic relations.
Uwarunkowania i dynamika aktywności obywatelskiej
Scharakteryzowana powyżej aktywność obywatelska jest efektem realizacji spo- łecznych inklinacji jednostek i związana jest z motywacją prospołeczną osób, które ją podejmują. Dla nich działanie na rzecz innych stanowi ważne miejsce w hierarchii wartości (Skarżyńska 2005). Obserwując polską rzeczywistość społeczno-polityczną i dostrzegając wiele trudności związanych z podejmowaniem tego rodzaju aktywno- ści, warto byłoby zbadać, czy osoby te muszą także charakteryzować się odpornością na niepowodzenia i posiadać umiejętności radzenia sobie z trudnymi sytuacjami.
To, w jakim stopniu obywatel będzie realizował aktywność obywatelską, zależy od wielu czynników, wśród których wskazać można uwarunkowania historyczne, geografi czne, kulturowe, społeczne, środowiskowe czy psychologiczne (np. Grzelak i Zinserling 2003; Lewicka 2004, 2005, 2008; Matthews, Hempel i Howell 2010;
Omoto, Snyder i Hackett 2010; Radkiewicz i Skarżyńska 2006; Skarżyńska 2005;
Zalewska i Krzywosz-Rynkiewicz 2011). Wskazane uwarunkowania w istotny sposób są także zależne od kontekstu tworzonego przez mass media (por. Dobek- -Ostrowska 2007). To media tworzą określone tło, w którym problematyka aktywno- ści społecznej nastawionej na realizację dobra wspólnego pojawia się bardzo rzadko i raczej nie jest pozytywnie wartościowana. Duże znaczenie mają one zwłaszcza w okresie kampanii wyborczych, gdy relacjonują rywalizację partii politycznych o wyborców. Zadanie wyborców jest niezwykle trudne, jeśli chcą oni racjonalnie podjąć decyzję najkorzystniejszą dla siebie samego i dla społeczeństwa. Muszą „po- radzić sobie” z olbrzymią ilością informacji docierających do nich, a często także forma przekazywanych treści nie sprzyja obiektywizacji odbieranych danych. Mimo trudnej poznawczo sytuacji, wyborcy wciąż uczestniczą w wyborach (Korzeniowski 2002). Istotne jest jednak pytanie o jakość decyzji wyborczych.
Znaczącym czynnikiem, mającym wpływ na podejmowanie aktywności oby- watelskiej jest także działanie rządzących. Rządzący, realizując jedną z form ak- tywności obywatelskiej, tworzą określony kontekst dla zadbania o interes społecz- ny. Zdarza się jednak, że brakuje uwzględnienia strony społecznej jako ważnego ogniwa w systemie demokratycznym. Jednakowoż to właśnie działania organizacji społecznych pomagały zmieniać pierwotnie niekorzystne dla społeczności decyzje
władz polskich w okresie transformacji, jak chociażby możliwość pozostawienia małych szkół wiejskich po reformie szkolnictwa za rządów AWS (Krzemiński 2005).
W inicjatywie organizacji społecznych w roku 2011 dotyczących zlikwidowania lub odłożenia w czasie reformy dotyczącej obniżenia wieku szkolnego, postulaty spo- łeczne już nie zostały uwzględnione. Dopiero w sytuacji poszukiwania oszczędno- ści w budżecie i braku środków fi nansowych na przystosowanie szkół do nowych wymagań termin wprowadzanych zmian w systemie oświaty został przesunięty na rok 2014. Sposób współpracy z organizacjami społecznymi – ten tak istotny aspekt rządzenia w systemie demokratycznym – ujawnia aktualnie w Polsce mało poważne traktowanie strony społecznej (por. Kościański 2010). Oddolne inicjatywy rzadko są uwzględniane w decyzjach rządzących. Efektem jest frustracja, która staje się także przyczyną wycofywania się z aktywności obywatelskiej osób taką aktywność prowadzących.
Poważnym skutkiem negatywnych działań w obszarze obywatelskości podejmo- wanych przez władze państwowe jeszcze w poprzednim, socjalistycznym systemie politycznym w Polsce, jest niski poziom kapitału społecznego i brak zaufania do in- nych (współobywateli) [Kościański 2010; Skarżyńska i Henne 2011]. Wspomniane powyżej różnego rodzaju uwarunkowania określają poziom zaangażowania w ak- tywność obywatelską w Polsce. Aktualnie pozostawia on sporo do życzenia (Gliński i Palska 1997; Kościański 2010).
Przedstawiona mapa zaangażowań może być analizowana także w perspektywie dynamicznej. Granice pomiędzy czterema wyróżnionymi formami aktywności oby- watelskiej nie są stałe i niezmienne. Poszczególne formy aktywności wpływają na siebie i mogą podnosić lub obniżać poziom aktywności w ramach innego rodzaju działań społecznych. Na przykład społecznikostwo korzystające ze wsparcia insty- tucjonalnego może stawać się bardziej efektywne. Stąd działania organizacji spo- łecznych mogą wzmacniać zainteresowanie jednostek aktywnością na rzecz innych i zmieniać formę indywidualnych zaangażowań zwiększając liczbę wolontariuszy czy członków sektora non profi t. Działania w organizacjach społecznych mogą cha- rakteryzować się wyższym poziomem aktywności w porównaniu z aktywnością jed- nostkową, jednakże, by osoby stawały się członkami, niezbędna jest motywacja do działania wspólnego oraz zaufanie do organizacji.
Inny przykład związków pomiędzy wyróżnionymi formami aktywności obywa- telskiej dotyczy zaangażowania politycznego: aktywność rządzących wpływa na aktywność jednostek zarówno w zakresie popierania konkretnych działań i osób stojących za działaniami korzystnymi dla obywateli, jak również w zakresie de- monstrowania przeciwko podejmowanym negatywnym dla społeczności decyzjom (i ich twórcom). Zależność występuje również w drugą stronę: aktywność obywateli (demonstracje, wybory) może skłonić władzę do zmiany podjętych działań. Wzrost poziomu zaangażowania indywidualnego może również skutkować wstąpieniem do organizacji politycznych oraz skorzystaniem z biernego prawa wyborczego i kandy- dowania w wyborach.
Istotne są także zależności pomiędzy zaangażowaniem społecznym i politycz- nym. Bert Klandermans (2003) podkreśla znaczenie ruchów społecznych w funk-
cjonowaniu polityki. Ma to swoje odzwierciedlenie w rzeczywistości, wspomnieć należy choćby ruch Solidarności w Polsce, ruchy obalające władze socjalistyczne w krajach postsowieckich czy ostatnio rewolucje społeczne w krajach Afryki Pół- nocnej. Te przykłady pokazują jednak sytuacje skrajne, na co dzień aktywność spo- łeczna zwykłych obywateli nie jest tak spektakularna. Ale i wówczas zależność po- między zaangażowaniem społecznym i politycznym jest widoczna.
Różne rodzaje aktywności obywatelskiej tworzą dynamiczną całość. Aktywność obywatelska będzie widoczna i realizowana przez wielu, gdy władza oraz media w swoim działaniu będą stwarzać pozytywny kontekst oraz będą wspierać organi- zacje zrzeszające obywateli, a obywatele będą przekonani poprzez działania rządzą- cych o prawdziwym reprezentowaniu społecznych interesów przez władzę.
Podsumowanie
Aktywność obywatelska przedstawiana jest jako podejmowanie aktywności spo- łecznej na rzecz współobywateli, a więc jako działanie na rzecz szeroko rozumiane- go interesu społecznego czy też dobra wspólnego. Jest naturalnym sposobem funk- cjonowania człowieka jako istoty społecznej w zorganizowanym społeczeństwie, szczególnie w systemie demokratycznym. Może być realizowana na różne sposoby:
jako służba oraz jako władza, tak w aspekcie zaangażowania konkretnych osób dzia- łających niezależnie od innych, jak i wspólnie z innymi, w ramach organizacji czy stowarzyszeń.
Zaprezentowany model aktywności obywatelskiej jest próbą uporządkowania złożoności działań podejmowanych przez obywateli demokratycznego państwa na rzecz własnej społeczności. Charakteryzuje różne rodzaje aktywności obywatelskiej, daje możliwość wskazania na zyski społeczne podejmowanych działań, ale także na potencjalne i realne problemy powodujące niezbyt wysoki poziom aktywności obywatelskiej w Polsce. Przedstawione teoretyczne charakterystyki prezentowanego modelu mogą stanowić podstawę badań empirycznych1.
Interesujące może być poznanie konkretnych zależności pomiędzy różnego ro- dzaju uwarunkowaniami a rodzajem i poziomem zaangażowania na rzecz społeczno- ści. Wciąż problemem wymagającym analiz, również psychologicznych, jest spada- jący poziom aktywności obywatelskiej. Jakie są źródła tego zjawiska? Prezentowany model może także stanowić punkt odniesienia w interdyscyplinarnych analizach opi- sujących działania człowieka jako członka społeczeństwa obywatelskiego.
Literatura
Aronson, Elliot, Timothy D. Wilson i Robin M. Akert. 2007. Psychologia społeczna. Serce i umysł. Poznań: Wydawnictwo Zysk i S-ka.
1 Przygotowana na bazie modelu metoda badawcza w formie Kwestionariusza Aktywności Oby- watelskiej została zaprezentowana podczas IX Zjazdu Polskiego Stowarzyszenia Psychologii Spo- łecznej (Sopot, 12–14.09.2012, plakat: Klamut, Ryszard, Cztery rodzaje aktywności obywatelskiej – teoretyczne założenia oraz ich empiryczna weryfi kacja).
Arystoteles. 2004. Polityka. Warszawa: WN PWN.
Biela, Adam. 1996. Agoral Gatherings and Large-scale Transformations in Europe in the 80s and 90s. „Journal for Mental Changes” 2, 2: 83–100.
Biela, Adam. 2009. Nowe zgromadzenia agoralne jako zbiorowe reakcje ludzi na świecie na wiadomość o śmierci Papieża Jana Pawła II. „Roczniki Psychologiczne” 9, 1: 83–93.
Conover, Pamela J. i Donald D. Searing. 2002. Expanding the Envelope: Citizenship, Con- textual Methodologies, and Comparative Politics. W: J. Kuklinski (red.). Thinking About Political Psychology. Cambridge, England: Cambridge University Press, s. 89–115.
Dahl, Robert A. 2000. O demokracji. Kraków: Wydawnictwo Znak.
Dobek-Ostrowska, Bogusława. 2007. Komunikowanie polityczne i publiczne. Warszawa: WN PWN.
Feldman, Stanley. 2003. Values, Ideology, and the Structure of Political Attitudes. W: D. O.
Sears, L. Huddy i R. Jervis (red.). Oxford Handbook of Political Psychology. Oxford: Uni- versity Press, s. 477–508.
Gajek, Marcin. 2010. Człowiek jako obywatel w myśli Arystotelesa. „Zoon Politikon” 1: 39–48.
Gliński, Piotr i Hanna Palska. 1997. Cztery wymiary społecznej aktywności obywatelskiej. W: H.
Domański i A. Rychard (red.). Elementy nowego ładu. Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN.
Grzelak, Janusz L. i Maria Jarymowicz. 2000. Tożsamość i współzależność. W: J. Strelau (red.).
Psychologia. Podręcznik akademicki. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, t.
3, s. 107–145.
Grzelak, Janusz i Irena Zinserling. 2003. Aktywność społeczna a wartości i orientacje społeczne.
„Studia Psychologiczne” 41, 3: 75–108.
Hofstede, Geert. 2000. Kultury i organizacje. Warszawa: PWE.
Jakubowska, Urszula. 2002. Przywództwo polityczne. W: K. Skarżyńska (red.). Podstawy psy- chologii politycznej. Poznań: Wydawnictwo Zysk i S-ka, s. 82–107.
Jost, John T. i James Sidanius (red.). 2004. Political Psychology. New York, Hove: Psychology Press.
Kenrick, Douglas T., Steven L. Neuberg i Robert B. Cialdini. 2002. Psychologia społeczna.
Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Keplinger, Alicja (red.). 2008. Bierność społeczna. Studia interdyscyplinarne. Warszawa: Ene- teia.
Klamut, Ryszard, Hanna Sommer i Krzysztof Michalski. 2010. Aktywność obywatelska we współczesnym społeczeństwie demokratycznym. Wybrane zagadnienia. Kraków: SEITON.
Klandermans, Bert. 2003. Collective Political Action. W: D. O. Sears, L. Huddy i R. Jervis (red.). Oxford Handbook of Political Psychology. Oxford: University Press, s. 670–709.
Korzeniowski, Krzysztof. 2002. Psychospołeczne uwarunkowania zachowań wyborczych. W:
K. Skarżyńska (red.). Podstawy psychologii politycznej. Poznań: Wydawnictwo Zysk i S-ka, s. 237–259.
Kościański, Artur. 2010. Rozdroża obywatelskości a zmiany natury społeczeństwa obywatelskie- go. „Zoon Politikon” 1: 96–107.
Krzemiński, Ireneusz. 2005. Społeczeństwo obywatelskie i symbole wspólnoty. W: M. Drogosz (red.). Jak Polacy przegrywają? Jak Polacy wygrywają?. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, s. 93–114.
Lau, Richard R. i David P. Redlawsk. 2007. How Voters Decide. New York: Cambridge Uni- versity Press.
Leshchenko, Natalia. 2006. New Role for Civil Society: Theoretical and Methodological Con- siderations on the Impact of Civil Society over the Wider Public. W: D. Gawin i P. Gliński (red.). Civil Society in the Making. Warszawa: IFiS Publishers, s. 19–35.
Lewicka, Maria. 2004. Kup Pan książkę... Mechanizmy aktywności obywatelskiej Polaków.
„Studia Psychologiczne” 4: 65–82.
Lewicka, Maria. 2005. Ways to Make People Active: The Role of Place Attachment, Cultural Capital, and Neighborhood Ties. „Journal of Environmental Psychology” 25: 381–395.
Lewicka, Maria. 2008. Dwuścieżkowy model aktywności społecznej: kapitał społeczny czy kul- turowy? W: D. Rutkowska i A. Szuster (red.). Różne oblicza altruizmu. Warszawa: Scholar, s. 245–275.
Łucka, Daria. 2006. Communitarian Concept of Civil Society: Between Liberianism and…?.
W: D. Gawin i P. Gliński (red.). Civil Society in the Making. Warszawa: IFiS Publishers, s.
36–61.
Matthews, Todd L., Lynn M. Hempel i Frank M. Howell. 2010. Gender and the Transmission of Civic Engagement: Assessing the Infl uences on Youth Civic Activity. „Sociological Inquiry”
80, 3: 448–474.
Matsumoto, David i Linda Juang. 2007. Psychologia międzykulturowa. Gdańsk: Gdańskie Wy- dawnictwo Psychologiczne.
McDermott, Rose. 2004. Political Psychology in International Relations. Michigan: The Uni- versity of Michigan Press.
McGuire, William J. 2004. The Poly-psy Relationship: Three Phases of a Long Affair. W: J. T.
Jost i J. Sidanius (red.). Political Psychology. New York, Hove: Psychology Press, s. 22–31.
Nuttin, Joseph. 1980. Théorie de la motivation humaine: du besoin au projet d’action. Paris:
Press Universitaires de France.
Omoto, Allen M., Mark Snyder i Justin D. Hackett. 2010. Personality and Motivational An- tecedents of Activism and Civic Engagement. „Journal of Personality” 78(6): 1703–1734.
Oleś, Piotr K. 2003. Wprowadzenie do psychologii. Warszawa: Scholar.
Oyster, Carol K. 2002. Grupy. Poznań: Wydawnictwo Zysk i S-ka.
Pilch, Irena. 2008. Osobowość makiawelisty i jego relacje z ludźmi. Katowice: Wydawnictwo UŚ.
Prężyna, Władysław. 1996a. Społeczno-religijne odniesienia poczucia sensu życia i psychote- rapii. W: K. Popielski (red.). Człowiek – wartości – sens. Studia z psychologii egzystencji.
Lublin: Redakcja Wydawnictw KUL, s. 371–380.
Prężyna, Władysław. 1996b. Agoral Gatherings as a Social Phenomenon in the Experiences of the 80s in Poland. „Journal for Mental Changes” 2, 2: 101–111.
Radkiewicz, Piotr i Krystyna Skarżyńska. 2006. Dobro bliskich czy ogółu? Dobroć i uniwersa- lizm jako determinanty aktywności obywatelskiej w Polsce i innych krajach Europy. „Studia Psychologiczne” 44, 3: 51–64.
Sears, David O., Leonie Huddy i Robert Jervis (red.). 2003. Oxford Handbook of Political Psy- chology. Oxford: University Press
Sears, David O. i Sheri Levy. 2003. Childhood and Adult Political Development. W: D. O. Sears, L. Huddy i R. Jervis (red.). Oxford Handbook of Political Psychology. Oxford: University Press, s. 60–109.
Skarżyńska, Krystyna. 2002. Aktywność i bierność polityczna. W: K. Skarżyńska (red.). Podsta- wy psychologii politycznej. Poznań: Wydawnictwo Zysk i S-ka, s. 26–57.
Skarżyńska, Krystyna. 2005. Człowiek a polityka. Zarys psychologii politycznej. Warszawa:
Scholar.
Skarżyńska, Krystyna. i Kamil Henne. 2011. Lewicowość–prawicowość autoidentyfi kacji poli- tycznych a przekonania i kapitał społeczny – perspektywa psychologii politycznej. „Studia Socjologiczne” 2: 85–109.
Skarżyńska, Krystyna i Piotr Radkiewicz. 2011. Co wzmacnia/osłabia społeczny darwinizm?
O roli doświadczeń z ludźmi, osobowości, wartości osobistych i przywiązania do wspólnoty.
„Psychologia Społeczna” 1: 7–23.
Sołtys, Andrzej. 2010. Aspekt etyczny demokracji w unii europejskiej. Dobro wspólne jako istota demokracji, czy demokracja jako dobro wspólne. W: R. Klamut (red.). Człowiek w społe- czeństwie demokratycznym Unii Europejskiej. Podobieństwa i różnice, szanse i zagrożenia.
Kraków: Eikon Plus, s. 45–79.
Taifel, Henri i John C. Turner. 2004. The Social Identity Theory of Intergroup Behavior. W:
J. T. Jost i J. Sidanius (red.). Political Psychology. New York, Hove: Psychology Press, s.
276–293.
Winter, David G. 1991. A Motivational Model of Leadership: Predicting Long-term Manage- ment Success from TAT Measures of Power Motivation and Responsibility. „Leadership Quarterly” 2(2): 67–80 (http://deepblue.lib.umich.edu/bitstream/2027.42/29238/1/0000293.
pdf, dostęp 1.02.2013).
Winter, David G. 2004. Leader Appeal, Leader Performance, and the Motive Profi les of Leaders and Followers: A Study of American Presidents and Elections. W: J. T. Jost i J. Sidanius (red.). Political Psychology. New York, Hove: Psychology Press, s. 124–134.
Wojciszke, Bogdan. 2002. Człowiek wśród ludzi. Zarys psychologii społecznej. Warszawa:
Scholar.
Zaleski, Zbigniew. 1991. Psychologia zachowań celowych. Warszawa: PWN.
Zalewska, Anna M. i Beata Krzywosz-Rynkiewicz. 2011. Psychologiczne portrety młodych Polaków. Rozwojowe i podmiotowe uwarunkowania aktywności obywatelskiej młodzieży.
Warszawa: Wydawnictwo SWPS.
Civic Activity as a Kind of Social Activity – Psychological Perspective Summary
The article is aimed at showing the theoretical model of civic activity understood as a social activity in the context of being a citizen in a democratic state. Humans as social beings take actions as members of their own group and in the interest of other people. In the context of democratic system it is justifi ed to distinguish civic activity as a separate kind of social activity.
Theoretical analysis of the presented activity allows to differentiate and describe four forms of it, such as social commitment, social (civic) participation, individual political activity and participation in governing. This model can be used as a benchmark in interdisciplinary research and theoretical as well as empirically-based analyses, which describe the activities of humans realizing social interests.
Key words: active citizenship; social relations; democracy; social participation.
