315
Percepcja obiektów geomorfologicznych Lubelszczyzny a możliwości rozwoju geoturystyki
Perception of geomorphosites of the Lublin region and chances for development of geotourism
Bogusława Baran-Zgłobicka
1, Wojciech Zgłobicki
2, Przemysław Bojczuk
3Instytut Nauk o Ziemi UMCS
e-mail: 1bbaran@poczta.umcs.lublin.pl, 2wojciech.zglobicki@umcs.pl, 3pb@gis.umcs.lublin.pl ____________________________________________________________________________________
Abstract: Within the Lublin region there are a few geomorphological regions distinguished by unique, on the national scale, groups of relief forms. In upland areas, relief along with geology are the main factors in the forming of landscape and very often they decide whether or not the region is attractive for tourism. In this paper an effort has been made to estimate the knowledge of potential and real tourists about the selected geomorphosites. The most interesting, from the scientific and touristic points of view, sites were chosen for the study. The research of geomorphosites perception was carried out by means of an Internet survey. More than 450 answers were collected over 3 weeks. The most frequently visited by the respondents are loess gullies in the Kazimierz Dolny area, as well as Tanew, Szum and Sopot valleys. The places of interest were mostly visited during car trips and as a part of walking excursions during a long-term accommodation. The main motivation for visiting the studied sites were landscape (aesthetic) values, while natural and cultural values had a visibly lower importance. Respondents seek for information about the nature, culture and tourist attractions mainly on the web and in tourist guides. Results of the survey point out the need for further spreading of information about geotouristical values of lesser known sites in the Lublin region. It would provide a better chance for directing the tourist traffic, and in effect driving the crowds away from the most frequently visited sites, but would also allow for extending the popular knowledge in the fields of geology and geomorphological processes.
Słowa kluczowe: obiekty geomorfologiczne, geoturystyka, Lubelszczyzna Key words: geomorphosites, geotourism, Lublin region
Wprowadzenie
Lubelszczyzna charakteryzuje się zróżnicowaniem budowy geologicznej i rzeźby. Jej podłoże budują trzy wielkie prowincje tektoniczne o odmiennym rozwoju budowy geologicznej, co wpływa na a możliwości rozwoju geoturystyki. Problemy Ekologii Krajobrazu, T. XXVI. 315-328.
316
urozmaicenie charakteru utworów powierzchniowych oraz cech ukształtowania powierzchni. Na obszarach wyżynnych rzeźbę (wraz z geologią) należy uznać za główny czynnik krajobrazotwórczy, bardzo często decydujący o atrakcyjności turystycznej regionu. W związku z tym część interesujących stanowisk geomorfologicznych jest stosunkowo łatwo dostępna dla turystów. Pozostałe obszary występowania ciekawych form rzeźby cechują się niewielkim zagospodarowaniem i wykorzystaniem turystycznym. Wydaje się również, że poziom wiedzy przyrodniczej, a w szczególności geomorfologicznej w społeczeństwie jest niski. Wszystko to powoduje, że Lubelszczyzna nie jest przedmiotem zainteresowania amatorów geoturystyki.
Walory środowiska abiotycznego od dawna były przedmiotem zainteresowania turystów. Ta coraz większa uwaga skierowana na obiekty geologiczne i geomorfologiczne przyczyniła się do wyłonienia nowej formy turystyki – geoturystyki, rzadziej nazywanej również turystyką geologiczną. Geoturystyka stanowi „dział turystyki poznawczej i/lub nastawionej na przeżycia, bazującej na poznawaniu obiektów i procesów geologicznych oraz doznawaniu w kontakcie z nimi wrażeń estetycznych” (Słomka, Kicińska- Świderska 2004). Decydujący wpływ na rozwój tej formy turystyki mają walory geologiczne i geomorfologiczne terenu. Największy potencjał występuje na obszarach o urozmaiconej budowie geologicznej i rzeźbie. Obiekty muszą prezentować pewien poziom estetyczny i „wyrazistość” form.
Równie wysoką wartość mogą posiadać naturalne formy, jak i te powstałe w wyniku działalności człowieka (Alexandrowicz, Alexandrowicz 2002).
Ta forma turystyki może umożliwić rozładowanie skoncentrowanego w kilku ośrodkach Lubelszczyzny intensywnego ruchu turystycznego oraz stać się sposobem na zainteresowanie wypoczynkiem osób uprawiających turystykę kwalifikowaną. Jednocześnie może się przyczynić do ożywienia gospodarczego regionu, który nie tylko leży w strefie granicznej, ale również należy do najsłabiej rozwiniętych w kraju i całej Unii Europejskiej. Rozwój geoturystyki nie wymagałby przy tym szczególnie dużych nakładów, a polegałyby przede wszystkim na sterowaniu ruchem turystycznym poprzez promocję mniej znanych obiektów przyrody nieożywionej (publikacje, internet, oznaczenia w terenie – ścieżki dydaktyczne).
Walory środowiska abiotycznego Lubelszczyzny nie są tak wysokie, jak w regionie świętokrzyskim, na Dolnym Śląsku czy w Karpatach (Alexandrowicz i in. 1992, Alexandrowicz, Poprawa red. 2000, Gawlikowska 2000, Wróblewski 2000). Jednocześnie Lubelszczyzna mając pewien potencjał naturalny, nie posiada spójnej koncepcji ochrony przyrody nieożywionej i programu popularyzacji jej walorów wśród turystów. Część obiektów geoturystycznych ze względu na swoje wartości objęta jest różnymi formami ochrony. Wśród form prawnej ochrony w dużym stopniu zabezpieczających walory geologiczne i geomorfologiczne, istnieje na terenie województwa: 2 parki narodowe (Poleski, Roztoczański), 85 rezerwatów przyrody, w tym 2 geologiczne – przyrody nieożywionej (Kra Jurajska, Piekiełko), część pozostałych również prezentuje wysokie wartości abiotyczne (przede wszystkim Skarpa Dobrska, Szum, Czartowe Pole, Nad Tanwią), 4 stanowiska dokumentacyjne (Ścianka Krystyny i Władysława Pożarskich w Bochotnicy, ścianka w nieczynnym kamieniołomie w Krasnobrodzie, nisza źródliskowa w Potoku Wielkim, nisza źródliskowa w Wierzchowiskach), pomniki przyrody nieożywionej – głazy narzutowe 43, skałki 7. Pozostałe prawne formy ochrony ze względu na swój reżim ochrony w mniejszym stopniu koncentrują się na ochronie wartości abiotycznych: parki krajobrazowe 16, obszary chronionego krajobrazu 19, użytki ekologiczne 194, zespoły przyrodniczo-krajobrazowe 7 (Ochrona Środowiska 2008).
317 Nowymi formami ochrony i popularyzacji obiektów abiotycznych są sieci geostanowisk i geoparków. Do europejskiej sieci geostanowisk zaproponowano z Lubelszczyzny (6 ze 149 w kraju): przełomowe odcinki rzek Szum, Sopot i Tanew na Roztoczu, struktury sedymentacyjne w Nowinach, osady interglacjału mazowieckiego z fauną w Ortelu Królewskim k. Białej Podlaski, unikatowy profil utworów kreda/trzeciorzęd Bochotnica i Nasiłów, profil utworów kampan/mastrycht w Piotrawinie k. Łazisk, fragment stratotypu górnej kredy profilu środkowej Wisły w Opoczce k. Annopola (Alexandrowicz 2003, 2006). Opracowywana jest również koncepcja Geoparku Małopolskiego Przełomu Wisły.
W 2000 roku opublikowano „Katalog obiektów geoturystycznych w Polsce”, obejmujący 100 najciekawszych obiektów abiotycznych, którymi są istniejące stanowiska dokumentacyjne lub proponowane do ochrony. Celem pracy było przedstawienie poprzez wybraniane stanowiska budowy geologicznej Polski i jednostek litostratygraficznych, różnorodności form geomorfologicznych, minerałów, skał i skamieniałości, procesów geologicznych zachodzących w przeszłości i współcześnie.
W województwie lubelskim wytypowano 6 obiektów geoturystycznych: kamieniołom wapieni kredowych w Bliżowie, Ścianka K. i W. Pożarskich w kamieniołomie w Bochotnicy, kamieniołom wapieni mioceńskich w Nowinach, wąwóz lessowy w Sąsiadce, skamieniałe pnie w Siedliskach wapienie mioceńskie w kamieniołomie w Żelebsku (Słomka i in. red. 2006).
W 2007 roku Stowarzyszenie Geomorfologów Polskich podjęło inicjatywę opracowania listy stanowisk geomorfologicznych (sumie 45) reprezentatywnych dla zróżnicowania rzeźby Polski (Migoń 2008).
Może się ona stać jedną z dróg zwiększenia znajomości wśród społeczeństwa tej problematyki.
Stanowiska geomorfologiczne są formami rzeźby charakteryzującymi się wysokimi walorami naukowymi, kulturowymi, ekologicznymi i estetycznymi. Umieszczenie obiektów na liście (dostępnej w internecie lub zwartej monografii) prowadzić może w przyszłości do podjęcia działań ochronnych, edukacyjnych, a także zwiększających atrakcyjność turystyczną (dostępność wiedzy na temat stanowisk, infrastruktura turystyczna). Z Lubelszczyzny zaproponowane zostały: skarpa w Dobrem, wąwozy lessowe w rejonie Kazimierza Dolnego, podlaski przełom Bugu pod Mielnikiem, odcinki przełomowe rzek Roztocza Środkowego (Zgłobicki i in. 2007).
Mnogość form ochrony obiektów abiotycznych nie idzie niestety w parze z ich znajomością wśród społeczeństwa. Wyróżnianie obiektów prawnie chronionych krajowych i międzynarodowych, obiektów geologicznych i geomorfologicznych nie do końca jest słuszne, ponieważ środowisko powinno być rozpatrywane jako całość. Jednocześnie każdy sposób popularyzacji wiedzy o budowie geologicznej, formach rzeźby i zachodzących w ich obrębie procesach jest bardzo potrzebny. Celowym wydaje się przede wszystkim włączanie obiektów do istniejących już międzynarodowych sieci, ponieważ wtedy w odczuciu potencjalnego turysty być może miałyby wyższą rangę. Bez wątpienia również dostępność informacji o tych obiektach należałoby poszerzyć, przede wszystkim poprzez wydawanie przewodników o różnym poziomie informacji naukowej, tworzenie specjalistycznych ścieżek i tras, dostępnych w tradycyjnych formach wydawniczych oraz w Internecie.
Celem prowadzonych badań była ocena znajomości obiektów geomorfologicznych Lubelszczyzny wśród turystów oraz sposobu postrzegania tych obiektów w kontekście możliwości wykorzystania do rozwoju geoturystyki. Badania prowadzone były w oparciu o obiekty występujące w kilku obszarach testowych charakteryzujących się najwyższymi walorami geomorfologicznymi. Podjęto również próbę oceny czynników wpływających na znajomość i postrzeganie regionów i obiektów geomorfologicznych.
318
Obszar badań
W obrębie wyżynnej części Lubelszczyzny występuje szereg interesujących obiektów geomorfologicznych rangi krajowej, a nawet międzynarodowej. Spotkać tu można liczne formy rzeźby przedczwartorzędowej – głębokie doliny rzeczne wycięte w skałach wieku kredowego, czasem o charakterze przełomów, a także wyraziste krawędzie strukturalne. Z kolei na obszarach lessowych wykształciła się żywa erozyjna rzeźba, charakterystyczne są tu duże wysokości względne, strome stoki oraz gęsta sieć suchych dolin i wąwozów (Zgłobicki i in. 2007). Do najbardziej interesujących obiektów geomorfologicznych na Lubelszczyźnie zaliczyć należy: gęstą sieć wąwozów (miejscami do 10 km·km-
2), formy krasu kredy piszącej, odcinki przełomowe większych i mniejszych rzek, formy glacjalne, strukturalne formy rzeźby. Zgrupowane są one w obrębie kilku mezoregionów: Płaskowyż Nałęczowski, Płaskowyż Bełżycki, Małopolski Przełom Dolina Wisły, Pagóry Chełmskie, Roztocze Szczebrzeszyńskie, Roztocze Środkowe, dolina Bugu (ryc. 1). Walory abiotyczne regionów dają ogromne możliwości zapoznania się przez turystę zainteresowanego środowiskiem przyrodniczym ze złożonymi procesami kształtującymi rzeźbę powierzchni Ziemi. Poniżej przedstawiono charakterystykę środowiska abiotycznego tych regionów.
Małopolski Przełom Wisły to jeden z najciekawszych fragmentów dolin rzecznych w naszym kraju.
Długość odcinka przełomowego to około 80 km, szerokość dna doliny jest zróżnicowana, w części południowej i środkowej waha się od 3 do 10 km. Natomiast na odcinku Janowiec-Kazimierz dolina ma charakter głębokiego (60-80 m) i wąskiego przełomu rzecznego. Dodatkowo, obserwować można tu wpływ zabiegów hydrotechnicznych na współczesne funkcjonowanie koryta – łachy, odsypy, antropogeniczna terasa zalewowa. Najbardziej interesującymi z geomorfologicznego i turystycznego punktu widzenia obiektami zachodniej części Płaskowyżu Nałęczowskiego są wąwozy. W rejonie Parchatki ich gęstość przekracza miejscami 10 km·km-2, co jest ewenementem na skalę europejską (Maruszczak 1973). Kilka kilometrów bardziej na południe znajduje się kolejny ciekawy obiekt o bardzo wysokich walorach widokowych – Skarpa Dobrska (rezerwat). Jest to stroma krawędź morfologiczna o założeniach tektonicznych (kuesta), osiągająca wysokość 80-90 m. Dodatkowo jej walory podnosi rozcięcie głębokimi wąwozami. Zachodnia część Płaskowyżu Nałęczowskiego wraz z doliną Wisły podlega ochronie w ramach Kazimierskiego Parku Krajobrazowego.
Niewielka odległość od aglomeracji miejskich, stosunkowo dobra dostępność oraz powszechna znajomość „perły regionu” – Kazimierza Dolnego, stwarzają dogodne warunki do rozwoju geoturystyki, Dodatkowo wyznaczono tu szlaki turystyczne, ścieżki dydaktyczne oraz liczne punktu widokowe – Albrechtówka, Góra Trzech Krzyży, Parchatka. Dalsza promocja walorów geomorfologicznych – przede wszystkim poprzez rozwój sieci ścieżek dydaktycznych – mogłaby być jednym ze sposobów rozładowania ruchu turystycznego skoncentrowanego w Kazimierzu Dolnym.
Pagóry Chełmskie to unikalny w skali kraju region, cechujący się występowaniem zespołu powierzchniowych form krasu kredy piszącej (werteby, uwały, doliny krasowe, po kotliny typu polji), a także różnowiekowe kopalne formy krasowe w kamieniołomach Rejowca i Chełma Lubelskiego. Rzeźbę tego regionu urozmaicają wzgórza ostańcowe, o zróżnicowanej budowie geologicznej i wielkości oraz zespół form marginalnych zlodowacenia Odry.
Roztocze Szczebrzeszyńskie obejmuje zwarty obszar położony pomiędzy dolinami Wieprza i Gorajca.
Urozmaicona rzeźba stanowi o dużej atrakcyjności krajobrazu subregionu, który podlega ochronie w ramach Szczebrzeszyńskiego Parku Krajobrazowego. Bardzo gęsta siecią wąwozów (8-10 km·km-2)
319 stwarza możliwości wykorzystania ich jako walorów geoturystycznych w ramach istniejących szlaków turystycznych. Strefę krawędziową Roztocza Środkowego (Tomaszowskiego) rozcina kilka rzek
Ryc. 1. Położenie badanych stanowisk geomorfologicznych na tle podziału geomorfologiczngo (Maruszczak 1972).
1. Małopolski Przełom Wisły, 2. Wąwozy lessowe okolic Kazimierza Dolnego, 3. Krawędź w okolicach Dobrego, 4.
Pagóry Chełmskie - okolice Rejowca Fabrycznego, 5. Dolina Bugu - odcinek Dubienka-Włodawa, 6. Wzgórza i wąwozy okolic Szczebrzeszyna, 7. Doliny Tanwi, Szumu i Sopotu.
Fig. 1. Location of the test geomorphosites against the geomorphological division (after Maruszczak 1972). 1.
Lesser Poland Vistula River Gap, 2. Loess gullies in the vicinity of Kazimierz Dolny, 3. Escarpment in Dobre, 4.
Chełm Hills, 5. Bug river valley, 6. Hills and gullies in the vicinity of Szczebrzeszyn, 7. Tanew, Szum and Sopot river valleys.
tworząc doliny przełomowe z progami skalnymi (szypoty, szumy) w korycie. Są to doliny Szumu, Niepryszki, Sopotu, Tanwi i Jelenia. Opisywane doliny są wąskie, głęboko wcięte (10-20 m), a wysokość progów w korycie waha się od 0,5 do 1,5 m. Region ten cechuje się rozwiniętą siecią szlaków turystycznych oraz dobrą bazą noclegową. Doliny rzeczne są powszechnie odwiedzane przez turystów, zwłaszcza dolina Tanwi i Sopotu, a ich wartości geomorfologiczne i krajobrazowe w sposób wyraźny podnoszą walory turystyczne regionu.
Bug jest jedną z nielicznych rzek w Europie, których doliny zachowały swój naturalny charakter, a wpływ człowieka jest ciągle stosunkowo niewielki. Bug na omawianym odcinku silnie meandruje, w dnie doliny zachowały się liczne starorzecza – pozostałości po odciętych meandrach. Miejscami, tam gdzie dolina przecina kolejne jednostki geomorfologiczne, wykształciły się odcinki o charakterze malowniczych przełomów.
320
Metoda badań
W pracy podjęto próbę oceny znajomości oraz percepcji wybranych obiektów geomorfologicznych najbardziej interesujących pod względem naukowym i turystycznym: Małopolski Przełom Wisły, wąwozy lessowe Kazimierza Dolnego, krawędź w Dobrem, wzgórza i wąwozy okolic Szczebrzeszyna, Pagóry Chełmskie - okolice Rejowca Fabrycznego, doliny Tanwi, Szumu i Sopotu, Dolinę Bugu - odcinek Dubienka - Włodawa. W większości są to obiekty, które znalazły się na liście Stowarzyszenia Geomorfologów Polskich. Zagadnienie postrzegania stanowisk geomorfologicznych badane było za pomocą internetowej ankiety, która składała się z 9 pytań oraz oceny 9 zdjęć. W ankiecie analizowano takie dane jak: znajomość opisywanych miejsc (pobyt w nich), ocena ich walorów, motywy i rodzaje uprawianej turystyki, poziom wiedzy przyrodniczej. Osoby wypełniające ankietę miały również za zadanie ocenę atrakcyjności obiektów przyrodniczych przedstawionych na fotografiach. Na końcu ankiety umieszczono metryczkę, zbierano za jej pomocą informacje na temat płci, wieku, wykształcenia i miejsca zamieszkania ankietowanych. Zaletą ankiety internetowej jest duża szybkość zbierania danych, anonimowość, możliwość dotarcia do dużej a jednocześnie zróżnicowanej populacji oraz niskie koszty (Zgłobicki i in. 2005). Głównym problemem pozostaje natomiast reprezentatywność zebranych wyników. Internet to w dalszym ciągu medium ludzi młodych, dobrze wykształconych.
Prośba o wypełnienie ankiety wysłana została na 15 internetowych list dyskusyjnych. Około 70%
stanowiły listy regionalne, pozostałe zaś należały do domeny pl.rec (rozrywka), przykładowo: pl.rec.foto, pl.rec.gory, pl.rec.kajaki. Internauci zostali poproszeni o wypełnienie ankiety opracowanej na potrzeby artykułu naukowego, nie byli poinformowani o szczegółowym celu ankiety.
Wyniki
Analizy wyników wykonano dla całej badanej populacji oraz z wyodrębnieniem mieszkańców województwa lubelskiego, mazowieckiego oraz grupy województw (małopolskie, śląskie, wielkopolskie, dolnośląskie – duża liczba odpowiedzi, podobny charakter województw). W ciągu trzech tygodni ankietę wypełniły 483 osoby. Wśród ankietowanych przeważali mężczyźni – 91%, osoby w wieku 20-40 lat (62%), deklarujące wyższe wykształcenie (71%). Najwięcej respondentów pochodziło z województwa lubelskiego (33%), mazowieckiego (20%), małopolskiego (11%) i śląskiego (7%). Natomiast niewielką liczba odpowiedzi uzyskano z województw przyległych – podlaskie (0), podkarpackie (3), świętokrzyskie (2), co może wynikać z mniejszej dostępności do internetu, mniejszej aktywności w sieci www (brak regionalnych list dyskusyjnych w domenie pl.regionalne) oraz mniejszego zainteresowania Lubelszczyzną (brak postrzegania tego regionu jako miejsca wyjazdów turystycznych). Zebrane dane nie są oczywiście reprezentatywne dla społeczeństwa, dotyczą jednak ludzi najbardziej aktywnych turystycznie i dostarczają cennych informacji o postrzeganiu walorów geoturystycznych Lubelszczyzny.
Fragmentem Lubelszczyzny najczęściej odwiedzanym przez ankietowanych jest rejon Kazimierza Dolnego i Nałęczowa, było tu 74% wszystkich badanych (ryc. 2). Natomiast jedynie 30% z nich odwiedziło wschodnią część tego regionu – okolice Chełma i doliny Bugu. Obecni w badanych regionach zazwyczaj odwiedzali występujące na ich obszarze obiekty geomorfologiczne: rejon
321 geoturystyczne mogą być uznane za jeden z motywów przyjazdów. Większość turystów przebywających w opisywanych regionach odwiedza również interesujące obiekty geoturystyczne.
Najbardziej znanym (odwiedzanym) obiektem geomorfologicznym były wąwozy lessowe okolic Kazimierza - wąwozy 88%, Dobre 17%, Roztocze – Szczebrzeszyn 54%, Szumy 73%, wschodnia Lubelszczyzna – Chełm 42%, dolina Bugu 57%. Powyższe dane mogą wskazywać, że walory
Ryc. 2. Udział procentowy osób, które odwiedziły obszary testowe. 1. Małopolski Przełom Wisły, 2. Wąwozy lessowe okolic Kazimierza Dolnego, 3. Krawędź w okolicach Dobrego, 4. Wzgórza i wąwozy okolic Szczebrzeszyna, 5. Pagóry Chełmskie - okolice Rejowca Fabrycznego, 6. Doliny Tanwi, Szumu i Sopotu, 7. Dolina Bugu - odcinek Dubienka-Włodawa. A- cała populacja, B- województwo lubelskie, C- województwo mazowieckie, D-małopolskie, śląskie, wielkopolskie, dolnośląskie
Fig. 2. Percentage of respondents who visited the test areas. 1. Lesser Poland Vistula River Gap, 2. Loess gullies in the vicinity of Kazimierz Dolny, 3. Escarpment in Dobre, 4. Hills and gullies in the vicinity of Szczebrzeszyn, 5.
Chełm Hills, 6. Tanew, Szum and Sopot river valleys, 7. Bug river valley. A- the whole studied population, B- Lublin voivodeship, C- Mazovia voivodeship, D- Lesser Poland, Silesia, Greater Poland and Lower Silesia voivodeships.
Kazimierza (66%), oraz doliny Tanwi, Szumu i Sopotu (48%). Najrzadziej ankietowani odwiedzali krawędź w Dobrem (13%) oraz obszary rzeźby krasowej okolic Chełma i Rejowca Fabrycznego (19%).
W przypadku ankietowanych pochodzących z województwa mazowieckiego i lubelskiego odsetek osób, które deklarowały, że odwiedziły w celach turystycznych wąwozy okolic Kazimierza wynosił odpowiednio 90% i 85%. 20% badanych nie było w żadnym z wymienionych w ankiecie miejsc (obiektów geomorfologicznych). W przypadku osób mieszkających w województwie lubelskim odsetek ten wynosi zaledwie 2%. Od 14% do 40% ankietowanych nie wybrałoby się ze swoimi znajomymi w celu odwiedzenia obszarów testowych.
Opisywane obiekty najczęściej odwiedzano podczas wycieczek samochodowych (31%), wycieczek pieszych podczas dłuższych pobytów stacjonarnych (21%) oraz krótkich wycieczek rowerowych (14%).
322
Powyższe dane różniły się dla poszczególnych województw, lubelskie – krótka wycieczka rowerowa:
25%, mazowieckie – wycieczka samochodowa: 37%, grupa województw – wycieczka piesza podczas dłuższego pobytu: 40% (ryc.3).
Ryc. 3. Rodzaj turystyki podczas której ankietowani odwiedzali obszary testowe.
1. Krótka wycieczka rowerowa, 2. Wycieczka piesza podczas krótkiego pobytu stacjonarnego, 3. Wycieczka piesza podczas dłuższego niż 2 dni pobytu stacjonarnego, 4. Wycieczka samochodowa, 5. inne. A- cała populacja, B- województwo lubelskie, C- Województwo mazowieckie, D - małopolskie, śląskie, wielkopolskie, dolnośląskie Fig. 3. Tourism types exercised by the respondents while visiting the test areas.
1. Short bicycle trip, 2. Walking excursion during a short-term accommodation, 3. Walking excursion during a long- term accommodation (over 2 days), 4. Car trip, 5. Other. A- The whole studied population, B - Lublin voivodeship, C- Mazovia voivodeship, D- Lesser Poland, Silesia, Greater Poland and Lower Silesia voivodeships.
Głównym motywem zwiedzania obiektów geomorfologicznych były walory krajobrazowe (widoki) – 53%.
Wyraźnie mniejsze znaczenie miały walory przyrodnicze – 18% i kulturowe – 9%. Zwraca uwagę fakt dużej roli walorów przyrodniczych badanych miejsc dla mieszkańców małopolskiego, śląskiego, wielkopolskiego i dolnośląskie, 30% z nich uznało to za główny powód przyjazdu. Ankietowani w ogóle pominęli rolę dobrej infrastruktury turystycznej w motywowaniu wyjazdów w obszary testowe – zaledwie 1% uznało to za ważny czynnik.
W przypadku pytania o sposób powstawania 6 wybranych typów form geomorfologicznych według ankietowanych najlepiej znana jest im geneza starorzeczy (86% pozytywnych odpowiedzi), wąwozów lessowych (64%) i przełomów rzecznych (56%). Aż 21% badanych deklaruje, że wie jak powstają krawędzie strukturalne. Odpowiedzi były podobne dla wszystkich województw. Znając jednak poziom przeciętnego maturzysty, który podejmuje studia geograficzne, trudno uwierzyć w tak dobrą znajomość tych zagadnień. Istnieje duże prawdopodobieństwo, że w części przypadków odpowiedź pozytywna
323 udzielana była w przypadku, gdy ankietowanemu wydawało się, że zna genezę form lub kiedykolwiek słyszał o niej.
Głównym źródłem informacji na temat przyrody, kultury, atrakcji turystycznych są dla ankietowanych (ryc. 4): internet (61%), przewodniki turystyczne (25%). Jedynie 7% badanych nie szuka tego typu informacji. Zwraca uwagę fakt wysokiego udziału przewodników turystycznych, jako źródła wiedzy dla mieszkańców województwa mazowieckiego – 46%, niewiele niższy niż internetu – 50%. Z kolei udział tego ostatniego medium jest szczególnie wysoki dla województwa lubelskiego – 77%.
Ryc. 4. Źródła wiedzy na temat walorów przyrodniczych, kulturowych i turystycznych.1 - Publikacje naukowe i popularno-naukowe, 2- Przewodniki turystyczne, 3- Internet, 4- Nie szukam takich informacji. A- Cała populacja, B- Województwo lubelskie, C- Województwo mazowieckie, D- Województwa: małopolskie, śląskie, wielkopolskie, dolnośląskie
Fig. 4. Sources of information on the subject of environmental, cultural and tourism values of the visited places. 1- Scientific and popular science publications, 2 - Tourist guides, 3- The Internet, 4- I do not seek for such information.
A- The whole studied population, B- Lublin voivodeship, C - Mazovia voivodeship, D- Lesser Poland, Silesia, Greater Poland and Lower Silesia voivodeships
Większość badanych deklaruje chęć odwiedzenia ze znajomymi obiektów geomorfologicznych: wąwozy lessowe okolic Kazimierza – 75%, doliny Roztocza Środkowego – 65%, dolina Bugu – 63%. W przypadku oceny atrakcyjności turystycznej miejsc (obiektów) przedstawionych na zdjęciach istnieje silny związek pomiędzy wysoką oceną a samym zdjęciem (walorami estetycznymi zdjęcia). W kategorii
„zdecydowanie chciałoby odwiedzić” miejsca przedstawione na zdjęciach, odpowiedzi wahały się od 10% (Pagóry Chełmskie) do 56% ankietowanych (wąwóz lessowy, szumy Sopotu) (ryc. 5). Znajomość miejsc wpływa pozytywnie na chęć ponownego wyjazdu do miejsc przedstawionych na fotografiach.
Odsetek ten jest średnio o 24% wyższy w przypadku osób, które odwiedziły obszary testowe. Sytuacja odwrotna występuje jedynie w przypadku Pagórów Chełmskich – deklarowana chęć wyjazdu jest tam większa dla osób, które nie znają regionu.
324
Stwierdzono niewielki wpływ rodzaju uprawianej turystyki na znajomość miejsc. 44% ankietowanych odwiedziło obszary testowe podczas pieszych wędrówek w trakcie dłuższych pobytów stacjonarnych.
Dla turystyki samochodowej wskaźnik ten wynosi 39%. Występuje lepsza znajomość pojęć geomorfologicznych w przypadku turystyki pieszej podczas dłuższych pobytów stacjonarnych (62%), niż dla turystyki rowerowej (41%) i samochodowej (44%). Jednocześnie lepsza ocena (chęć wyjazdu) występuje wśród osób, które odwiedziły obszary testowe podczas wyjazdów rowerowych (69%) niż krótkiej turystyki pieszej (47%.)
Ryc. 5. Ocena obszarów testowych (deklarowana chęć przyjazdu). 1- Małopolski Przełom Wisły, 2- Wąwozy lessowe okolic Kazimierza Dolnego, 3- Krawędź w Dobrem, 4- Wzgórza i wąwozy okolic Szczebrzeszyna, 5- Pagóry Chełmskie, 6- Doliny Tanwi, Szumu i Sopotu, 7- Dolina Bugu. A- Cała populacja, B- Województwo lubelskie, C- Województwo mazowieckie, D- Województwo małopolskie, śląskie, wielkopolskie, dolnośląskie Fig. 5. Evaluation of the test areas (declared will to visit). 1- Lesser Poland Vistula River Gap, 2- Loess gullies in the vicinity of Kazimierz Dolny, 3- Escarpment in Dobre, 4- Hills and gullies in the vicinity of Szczebrzeszyn, 5- Chełm Hills, 6- Tanew, Szum and Sopot river valleys, 7- Bug river valley. A- The whole studied population, B- Lublin voivodeship, C- Mazovia voivodeship, D- Lesser Poland, Silesia, Greater Poland and Lower Silesia voivodeships.
Nie występował związek między motywem wyjazdu a znajomością miejsc. Stwierdzono lepszą (deklarowaną) znajomość genezy form geomorfologicznych wśród osób preferujących walory przyrodnicze (59%) niż kulturowe (46%) i widokowe (56%). Ma miejsce również lepsza ocena (chęć wyjazdu) wśród osób preferujących walory krajobrazowe - estetyczne (59%) niż kulturowe (50%).
Najlepszą znajomość miejsc mają osoby, które szukają wiedzy w literaturze naukowej (35%) i przewodnikach turystycznych (36%), a najgorszą osoby, które korzystają tylko z informacji na stronach www (28%). Również wyraźnie lepsza znajomość pojęć geomorfologicznych jest u osób szukających informacji w publikacjach naukowych (79%) niż w internecie (21%). Brak jest wyraźnego wpływu źródeł wiedzy na ocenę miejsc (chęć wyjazdu) – 52-60%. Jedynie w przypadku osób, które nie szukają wiedzy
325 tego typu jest ona wyraźnie niższa (35%). Znajomość miejsc zwiększa ilość pozytywnych ocen (deklarowana chęć wyjazdu ze znajomymi) o 10% do 30%. Największa różnica występuje w przypadku Małopolskiego Przełomu Wisły – 34%.
Wśród ludzi starszych większy jest odsetek osób, które odwiedziły obszary testowe. W ludzi młodych występuje wyraźna dominacja wycieczek rowerowych jako sposobu na zwiedzanie obiektów. W innych grupach wiekowych przeważa turystyka samochodowa (25-40 lat) lub piesza podczas dłuższych pobytów stacjonarnych (40-60 lat). Wśród ludzi młodszych większa jest rola motywu kulturowego, mniejsza przyrodniczego i widokowego; duży udział motywu „inne”. W przypadku źródeł informacji również istnieją pewne różnice w zależności od wieku respondentów – im starsze osoby, tym większa rola przewodników turystycznych, a mniejsza internetu. W grupie osób do 25 roku życia zaznaczył się wysoki odsetek osób, które nie szukają informacji o odwiedzanych miejscach – 16% (25-40 lat – 7%, 40-50 lat - 0%). Natomiast brak jest zasadniczych różnic, jeśli chodzi o deklarowaną chęć przyjazdu do badanych miejsc. W przypadku oceny atrakcyjności zdjęć (chęć odwiedzenia obiektu) wyższy odsetek występuje wśród ludzi > 40 roku życia.
W wynikach ankiety wyraźnie zaznaczył się również wpływ wykształcenia. Najgorsza znajomość badanych obiektów miała miejsce wśród studentów. Wycieczki rowerowe stanowiły główny sposób zwiedzanie obiektów wśród studentów. U osób z wykształceniem średnim przeważał udział motywu przyrodniczego. Studenci podawali internet jako główne źródło informacji (76%), wyższe (58%);
przewodniki turystyczne – student (6%), średnie (17%), wyższe (30%); dwa razy więcej studentów nie szuka informacji (11%), w porównaniu do wykształcenia średniego i wyższego. Nie wykazano zasadniczych różnic, jeśli chodzi o deklarowaną chęć wyjazdu. W przypadku oceny atrakcyjności zdjęć (chęć odwiedzenia obiektu) – wyższy odsetek występował wśród osób z wyższym wykształceniem.
W odpowiedziach zaznaczyły się również różnice wynikające z płci badanych. W ankiecie brali udział przede wszystkim mężczyźni (92%). W takim przypadku trudno traktować próbkę „kobiecą” jako w pełni reprezentatywną. Generalnie przeważała lepsza znajomość badanych obiektów wśród kobiet.
Wycieczki rowerowe i wycieczki piesze podczas dłuższych pobytów stacjonarnych stanowiły główne sposoby odwiedzania przez kobiety badanych obiektów, wśród mężczyzn dominowała turystyka samochodowa. Kobiety wskazywały na ważną rolę motywu przyrodniczego (30%), zaś mężczyźni nie – 16%. Dla kobiet głównym źródłem informacji jest internet (58%) oraz przewodniki (16%), ale aż 16%
z nich nie szuka tego typu informacji. Także wśród mężczyzn dominuje sieć www (62%) i przewodniki turystyczne (26%). Większy odsetek kobiet deklaruje chęć wyjazdu ze znajomymi w obszary testowe, także w przypadku pozytywnej oceny fotografii miejsc (tu odsetki są od 50% do 100% wyższe niż dla mężczyzn).
Dyskusja
Zebrane dane statystyczne trudno uznać za reprezentatywne, nie można zatem interpolować wyników ankiety na całość społeczeństwa. Otrzymane dane są wiążące przede wszystkim dla grupy ludzi aktywnych, młodych z wyższym wykształceniem. Obecnie i w przyszłości środowisko to będzie odgrywało ważną rolę opiniotwórczą. Jednocześnie z czasem wiek osób powszechnie korzystających z internetu będzie wzrastał. Bez wątpienia pozyskane wyniki uświadomiły również konieczność promocji obiektów geoturystycznych przede wszystkim w sieci www. Występuje wyraźny wpływ sposobu poszukiwania informacji na znajomość miejsc i pojęć geomorfologicznych. Zaskakuje niskie
326
zainteresowanie jakąkolwiek wiedzą na temat miejsc objętych ankietą wśród studentów – w zasadzie nie szukają informacji poza internetem, a procent osób, który nie szuka informacji w ogóle jest w ich przypadku 2 razy wyższy niż wśród osób z wykształceniem średnim i wyższym.
Badania potwierdziły, iż w powszechnej świadomości społecznej w skali kraju region jest postrzegany jako niezbyt atrakcyjny pod względem geoturystycznym. Trudno liczyć na masowy przyjazd turystów z dalszych regionów Polski, ale należy skierować ofertę promocyjną do mieszkańców województw przyległych. Jednym ze sposobów może być stworzenie przewodników na poziomie popularnonaukowym dla przeciętnego turysty poznającego Lubelszczyznę w czasie wycieczek samochodowych i pieszych (w trakcie dłuższych pobytów).
Wśród ankietowanych dominuje chęć odwiedzenia określonych miejsc ze względu na walory krajobrazowe (estetyczne) i przyrodnicze. Badani wykazali się niewielką znajomością ciekawej krawędzi w Dobrem, mimo iż jest ona rezerwatem przyrody i znajduje się niedaleko Kazimierza Dolnego, który jest często odwiedzany przez turystów, ale ich zainteresowanie koncentruje się na wąwozach lessowych i dolinie Wisły. Wąwozy lessowe okolic Kazimierza i bardzo atrakcyjną widokowo i naukowo Skarpę w Dobrem dzieli w linii prostej kilkanaście kilometrów, jednak ten drugi obiekt odwiedziło pięć razy mniej osób. Kolejnym mało znanym, ale bardzo interesującym ze względu na swoje walory abiotyczne miejscem, które potrzebuje promocji są Pagóry Chełmskie. Niewątpliwie intensywna promocja tych miejsc stworzyłaby szansę nie tylko na lepsze sterowania ruchem turystycznym i w efekcie odciążenie najczęściej odwiedzanych miejsc, ale również zwiększyłoby poziom wiedzy społeczeństwa o geologii i procesach geomorfologicznych.
W przypadku pytania o sposób powstawania wybranych typów form geomorfologicznych deklarowana przez ankietowanych znajomość wydaje się zawyżona. Na konieczność zachowania ostrożności przy interpretacji uzyskanych odpowiedzi wskazują dane dotyczące znajomości dwóch obiektów położonych obok siebie: wąwozy lessowe odwiedziło 65% ankietowanych, a Małopolski Przełom Wisły tylko 25%.
Wynika z tego, że 40% badanych nie zdaje sobie sprawę, że jadąc do Kazimierza było jednocześnie w odcinku przełomowym Wisły.
Z pewnością trudno jest oddzielić ocenę atrakcyjności miejsc od oceny aspektów techniczno- artystycznych samych zdjęć. Porównywanie wartości naukowej obiektów geoturystycznych i wizualno- estetycznych uzyskanych bezpośrednio percepcję lub przy pomocy zdjęć nie zawsze daje taki sam wynik. Jednak to, w jaki sposób będą one postrzegane przez potencjalnych i rzeczywistych turystów będzie wpływało na ich przyszłość.
Wnioski
Wykorzystanie internetu jako sposobu zbierania danych powoduje, że otrzymane wyniki nie są reprezentatywne dla całego społeczeństwa. Nadal mało kobiet wypełnia tego typu ankiety (por.
Zgłobicki i in. 2005). Jednak w związku z dynamicznym przyrostem liczby internautów będzie to coraz ważniejsza droga pozyskiwania informacji od dużych populacji.
Najczęściej odwiedzanymi obiektami geomorfologicznymi w obszarach testowych były wąwozy lessowe – rejon Kazimierza Dolnego oraz doliny Tanwi, Szumu i Sopotu (Roztocze Środkowe). Obiekty oglądano przede wszystkim w czasie wycieczek samochodowych i wycieczek pieszych podczas dłuższych pobytów stacjonarnych.
327
Głównym motywem zwiedzania obiektów geomorfologicznych były walory krajobrazowe (widokowe), wyraźnie mniejsze znaczenie miały walory przyrodnicze i kulturowe. Ankietowani pominęli rolę dobrej infrastruktury turystycznej w motywowaniu wyjazdów w obszary testowe.
Informacji na temat przyrody, kultury i atrakcji turystycznych ankietowani szukają przede wszystkim w internecie i przewodnikach turystycznych. Przy czym lepszą znajomość obiektów i procesów geomorfologicznych mają osoby, które czerpią wiedzę z publikacji naukowych i przewodnikach turystycznych, a gorszą – z internetu. Najgorszą wiedzę na temat badanych miejsc mieli przy tym studenci (najrzadziej jej poszukują).
Najwięcej ankietowanych deklaruje chęć odwiedzenia ze znajomymi wąwozów lessowych okolic Kazimierza Dolnego, dolin rzecznych Roztocza Środkowego i doliny Bugu.
W przypadku oceny atrakcyjności turystycznej obiektów przedstawionych na zdjęciach istnieje silny związek między wysoka oceną a walorami estetycznymi samych fotografii. Największe zainteresowanie (kategoria „zdecydowanie chciałoby odwiedzić”) budziły zdjęcia wąwozu lessowego i wodospadów Sopotu.
Wyniki ankiety uwidoczniają potrzebę szerszego informowania o walorach geoturystycznych mniej znanych obiektów i obszarów Lubelszczyzny (Pagóry Chełmskie, Dobre).
Literatura
Alexandrowicz Z. 2003. Ochrona dziedzictwa geologicznego Polski w koncepcji europejskiej sieci geostanowisk. Przegląd Geologiczny, vol. 51, nr 3, ss. 224-230.
Alexandrowicz, Z. 2006. Geoparki – nowe wyzwanie dla ochrony dziedzictwa geologicznego. Przegląd Geologiczny, vol. 54, nr 1, ss. 36-41.
Alexandrowicz Z., Alexandrowicz S.W. 2002. Geoturystyka a promocja dziedzictwa geologicznego. [w:]
Partyka J. (red.). Użytkowanie turystyczne parków narodowych. Ruch turystyczny – zagospodarowanie – konflikty – zagrożenia. IOP PAN, Ojcowski Park Narodowy, Ojców, ss. 91- 97.
Alexandrowicz Z., Poprawa, D. (red.). 2000. Ochrona georóżnorodności w polskich Karpatach. PIG, Warszawa, ss.142.
Alexandrowicz Z., et all., 1992. Waloryzacja przyrody nieożywionej obszarów i obiektów chronionych w Polsce. PIG, Warszawa,
Gawlikowska E. 2000. Ochrona georóżnorodności na Dolnym Ślasku. PIG, Warszawa, ss. 72 Maruszczak H. 1972. Wyżyny Lubelsko-Wołyńskie. Geomorfologia Polski, t. 1, PWN, Warszawa.
Maruszczak H. 1973. Erozja wąwozowa we wschodniej części pasa wyżyn południowopolskich. Zesz.
Prob. Post. Nauk Roln. 151, ss. 15-30.
Migoń P. 2008. Geomorfologia w ochronie dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego – wymiar globalny.
Landform Analysis, vol. 9, ss. 25-29.
Ochrona środowiska. 2008. GUS, Warszawa, p. 556.
Słomka T., Kicińska-Świderska, A. 2004. Geoturystyka – podstawowe pojęcia. Geoturystyka, 1, p. 5-7.
Słomka T., et all., 2006. Katalog obiektów geoturystycznych w Polsce. AGH, Kraków, ss. 260.
Wróblewski T. 2000. Ochrona georóżnorodności w regionie świętokrzyskim. PIG, Warszawa, s. 88.
328
Zgłobicki W., et all., 2005. Atrakcyjność wizualna krajobrazu polskich parków narodowych a ich wartości przyrodnicze. Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody 24, 1-4, ss. 135-151.
Zgłobicki W., et all., 2007. Stanowiska geomorfologiczne regionu lubelskiego jako narzędzie rozwoju geoturystyki. [w:] Harasimiuk, M., et all., (red.). Budowa geologiczna regionu lubelskiego i problemy ochrony litosfery, Wyd. UMCS, Lublin, ss. 271-277.
