Paweł Pałka
Powstanie i organizacja wewnętrzna
kolegium wikariuszy katedralnych
diecezji chełmskiej obrządku
łacińskiego w Krasnymstawie
Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 20/1-2, 125-136
1977
Praw o Kanoniczne 20/1977/ n r 1—2
KS PAWEŁ PAŁKA
POWSTANIE I ORGANIZACJA WEWNĘTRZNA KOLEGIUM WIKARIUSZY KATEDRALNYCH DIECEZJI CHEŁMSKIEJ
OBRZĄDKU ŁACIŃSKIEGO W KRASNYMSTAWIE
Różne koleje losu przechodziła k ated ra diecezji chełm skiej ob rząd k u łacińskiego i jej kap itu ła z kolegium w ikariuszy k ated ral nych. O jej istn ien iu w zm iankuje już bulla Grzegorza X I Debitum,
pastoralis officii z 13 II 1375 r., stw ierdzająca że kościół w C heł
mie, podobnie ja k w Haliczu, Przem yślu i W łodziem ierzu, b y ł i n a dal ma być uw ażany za kościół k ated raln y Od tej daty na pow stanie kap itu ły w Chełm ie należało jed n ak czekać jeszcze p rzy najm niej pół w ieku. K a te d ra diecezja chełm skiej w raz z kapitułą, pow stałą tu około 1431 r . 2 p rzetrw ała w C hełm ie do roku 1490, to jest do czasu przeniesienia stolicy biskupstw a chełm skiego do K ra sn eg o staw u 3. W praw dzie w 1473 r. P aw eł z G rabow y, biskup kam ieniecki i no m inat chełm ski, uzyskał od króla K azim ierza J a giellończyka zezwolenie na przeniesienie stolicy tego biskupstw a do H ru b ieszo w a4, lecz dla bliżej nieznanych powodów zam iar ten nie został w prow adzony w ż y c ie 5.
Z ęhw ilą przeniesienia siedziby biskupstw a do K rasnegostaw u diecezja chełm ska n ad a l zatrzym ała swą nazwę, a tam tejszy koś ciół p arafialn y pod w ezw aniem W szystkich Św iętych o brany na kated rę nazyw any by ł odtąd kościołem k a te d ry chełm skiej w K rasnym staw ie. Po kasacie zakonu jezuitów biskup chełm ski mo cą decyzji K om isji E dukacji N arodow ej z 1780 r. otrzym ał na ka ted rę w K rasnym staw ie kościół pojezuicki pod w ezw aniem św. Franciszka K saw erego 6. O dtąd ten kościół do r. 1807, t. j. do cza
1 A. T h e i n e r , M onum enta Poloniae, I, n r 964. Por. W. A b r a h a m ,
Powstanie orgaizacji Kościoła Łacińskiego na Rusi, Lwów 1904. s. 296—
298.
2 Por. P. P a ł k a , Powstanie katedralnej kapituły obrządku łaciń
skiego w Chełmie i przeniesienie jej do Krasnegostawu. „Roczniki Teo-
logiczno-Kanoniczne”, X VII (1970) 15—19. 5 Tamże.
4 Kopia przyw ileju znajduje się w Archiwum K urii Biskupiej L ubel skiej w księdze Privilégia et Jura praecipua Ecclesiam Cathedralem concernentia, n r 10, fol. 21—22 v.
5 Por. art. cyt., s. 19—23.
6 O ryginał umowy w tej spraw ie znajduje się w Archiwum Kurii Biskupiej Lubelskiej: Rep. 64, Teka 13, n. 2093.
su zniesienia diecezji chełm skiej 7, był jej kościołem k atedraln ym przy którym istniała kapituła i kolegium w ikariuszy kated ralny ch diecezji chełm skiej. Kolegium to, będące przedm iotem naszego zainteresow ania, nie doczekało się dotąd żadnego opracow ania. Z bogatej jego pro blem atyki przedstaw ione zostanie tu jedynie pow stanie tego kolegium i jego organizacja w ew nętrzna w świetle m ateriałów archiw alnych znajdujących się w A rchiw um K urii B iskupiej w L ublinie 8. Stanow ią je głównie A cta A ctorum k ate dralnej k ap itu ły chełm skiej, Acta C onsistorii Chelm ensis, Acta Ju d iciaria oraz księgi w izytacji biskupich, w szystkie p o w stałe, po roku 1600. W cześniejsze bowiem księgi ikonsystorza chełmskiego, w tym także księgi kap itu ły chełm skiej, uległy zniszczeniu przez pożar w K rasnym staw ie w 1597 r.
1. Powstanie kolegium wikariuszy
K apitu ła chełm ska, podobnie ja k w szystkie polskie kap ituły ka ted ra ln e pow stałe w średniow ieczu, m iała swoje kolegium w ika riuszy katedralnych. P ow stanie jego przy tej k ap itule nie zbiega się jed n ak z erek cją sam ej kapituły, lecz najpraw dopodobniej n a stąpiło ono dopiero po przeniesieniu stolicy bis'kupiej w raz z kapi tułą do K rasnegostaw u. Nic bowiem o w ikariuszach k ated ralyn ych nie w spom ina przyw ilej króla W ładysław a Ja g ie łły w ydany w Bo- rzysław icach w w igilię św. M ałgorzaty 12.VII.1429, uposażający kapitułę chełm ską i ok reślający dokładnie obowiązki 2 prałatów i 10 k an o n ik ó w 9. W m yśl tego przyw ileju wszyscy w spom niani czrtonkowie k ap itu ły zostali zobowiązani do stałej rezydencji w Chełm ie i do osobistego w ypełniania w szystkich obowiązków w katedrze na kapitule ciążących. Przyw ilej króla K azim ierza J a giellończyka, w ydany w L ublinie 28.IV 1473 r., zezw alający na przeniesienie stolicy biskupiej z C hełm a do H rubieszow a, wspo m ina w praw dzie o 3 w ikariuszach m ających pełnić obowiązki p a rafialn e przy kościele k atedralnym w H rubieszow ie, lecz tych w i kariuszy nie -można zaliczyć tu do kated raln y ch zw anych wieczy stym i (perpetui). W spom niany dokum ent nazyw a ich bowiem „vi- carii m anuales”, a nie „canonicales” lub „p e rp etu i”, ja k określano w ow ym czasie w ikariuszów katedralnych. P o nadto m ieii oni być zależni od prepozyta parafialnego, przez niego dobierani i w
yna-7 Zniesienia tej diecezji dokonał pap. P i u s VII bullą Quemadmo-
dum Rom anorum Pontificum , wydaną 9.X.1805 r. a wprow adzoną w ży
cie 20 X 1807 r.
8 Wszystkie m ateriały źródłowe wykorzystane w tym Archiwum w dalszych wywodach będą oznaczane skrótem „AKBL”.
9 Opublikował go ks P. K a ł w a w „K w artalniku Historycznym”, XL.VII (1933) 73—77 (Przyw ilej fundacyjny W ładysława Jagiełły dla k a
[3] Kolegium wikariuszy w Krasnymstawie 127
g ra d z a n iin. Zresztą zapowiedziane przeniesienie biskupstw a do H rubieszow a — ja k było wyżej zaznaczone — nigdy nie nastąpiło. Gdyby było w czyn w prow adzone to zapewne już tam w ikariusze wieczyści byliby u stanow ieni przy katedrze, gdyż w spom niany tu przyw ilej królew ski przew idyw ał w ybudow anie w H rubieszow ie domów nie tylko dla biskupa, p rałatów i kanoników , lecz rów nież i dla wikariuszów.
Pierw szą w zm iankę o w ikariuszach diecezji chełm skiej spoty kam y w przyw ileju króla K azim ierza Jagiellończyka w ydanym w K rakow ie 26 V I 1490 r. K ról ten, zezw alając na przeniesienie k a ted ry z Chełm a do K rasnegostaw u stanow i, iż dochody plebana tam tejszego kościoła p arafialnego W szystkich Św iętych, przezna czonego na k atedrę, m ają być przekazyw ane „vicariis canonicali- b us”. W ikariusze ci, którym nadaw anie stanow isk p rzy katedrze .zostało zastrzeżone biskupow i, zobow iązani bow iem zostali do te
go, aby w katedrze „iuxta consuetuofinem aliaru m eeclesiarum pontificalium ” śpiew ali n a chw ałę Bożą „voce sonora” nieszpory, m atitinum i inn e godziny kanoniczne u . Innym dokum entem z tego okresu w zm iankującym o w ikariuszach k atedralny ch jest przyw ilej króla Ja n a O lbrachta w ydany w K rakow ie 9. I. 1494 r. Mocą tego przyw ileju biskup chełm ski M aciej otrzym uje zezwolenie n a kupno w K rasnym staw ie dwóch dom ów dla w ikariuszów zobow iązanych do rezydencji przy katedrze. Społeczność ich (comm unitas) po raz pierw szy określona jest tai m ianem kolegium. Domy ty ch w ika riuszy mocą w spom nianego przyw ileju zostały obdarzone im m u nitetem 12. Zasadnicze znaczenie dla dalszych losów kolegium w i kariuszy krasnostaw skich m iał jed n ak drugi przyw ilej króla J a n a O lbrachta, w ydany m ianow icie <w K rakow ie we czw artek po św. Łucji 1496 r. K ról, przychylając się tu do prośby biskupa M acie ja, przyw ilejem tym nie tylko w yraża zgodę na ustanow ienie 12 wikariuszów przy katedrze, lecz także zwiększa ich (uposażenie
10 Odnośny fragm ent przyw ileju brzm i: Or dînantes, u t Praepositus
quilibet pro tempore, curam habeat in Parochia Hrubieszoviensi ani- m arum cum tribus Vicariis manualibus, per ipsum instituendis, et desti-
tuendis quos etiam ex suis proventibus salariare tenebitur, admini-
strandam.
11 Zezwalając na przeniesienie stolicy biskupstw a do K rasnegostaw u król stanowił: „Pro Sede Pontificali sive Ecclesia Cathedrali. Eccle- siam Parochialem , tituli Omnium Sanctorum quantum in Nobis est donando proventus quos Rektores praefatae Parochialis in K rasnystaw , quae Ju ris P atronatus Nri fu it percipiebant, Vicariis canonicalibus dan- do et incorporando quorum Vicariorum collatio ad ipsum Episcopum perpetuis tem poribus pertinebit. Qui Vesperas, m atutinum omnesque horas canonieas pro laude Summi et Im m ortali Dei cantare voce so nora. ju x ta consuetudinem aliarum ecelesiarum Pontificalium debebunt et
tenebuntur.’-12 Przyw ilej opublikował A. L e w i c k i w Codex Epistolaris saeculi
przez in ko r poro w an ie do kolegium w ikariuszy p arafii Płonka i P arczew ize w szystkim i przynależnym i do nich dziesięcinam i i in nym i św iad c zen iam ils. W oparciu o to zezwolenie i zezwolenie Stolicy A postolskiej inkorporacji tych parafii, łącznie z parafią krasnostaw ską, do • kolegium w ikariuszy dokonał biskup chem ski Jakób Buczacki swoją ordynacją w ydaną w SkieirbiesizOwie 1.XII 1525 r . u . Na prośbę w ikariuszów kated raln y ch ordynację tę w pełni potw ierdził król Z ygm unt S ta ry n a S ejm ie W alnym w K ra kowie w sobotę po dniu N aw rócenia św. P a w ła 1527 r . 15. W a k tach dotyczących k a te d ra ln e j k apitu ły chełm skiej potw ierdzenie to często Określane jest jako „nova E rectio” kolegium w ikariuszy kated ralnych w K rasynm staw ie 16. W .późniejszych latach n a rzecz kolegium czynione były również różne fu n d a c je ,17 które jed n ak nie zawsze um ożliw iały u trzy m an ie odpow iedniej liczby w ik ariu szy przy katedrze.
2. Organizacja wewnętrzna kolegium wikariuszy
a) Obsadzanie stanow isk w ikariuszy
W ikariaty stałe przy katedrze w K rasnym staw ie, podobnie jak i przy innych ówczesnych k ated rach lub kolegiatach, były bene ficjam i stąd też otrzym anie ich w ym agało kanonicznego n ad a nia 18. N adanie to zw ane prow izją kanoniczną zaw iera w sobie trzy akty: w yznaczenie osoby, nadanie ty tu łu i w prow adzenie w posiadanie 19. W w ypadku gdy sam przełożony w ybiera swobod nie k andyd ata i n ad aje m u ty tu ł prow izja zwie się niezależna, gdy
13 W interesujących nas tu szczegółach brzm ienie przyw ileju jest n a stępujące: A ttendentes tarnen Vicarios praedictos in proventibus eis-
dem pro supplendis oneribus ipsis impositis, tu m propter paucitatem personarum, tum ąue propter defectum Provisionis subsistere non posse,
decrevim us duodecim Vicarios in eadem ipsa Ecclesia fundandos et
constituendos, fundam usque et constituim us tenore praesentium m e- diante. A tque ipsis ad petitionem Reverendi in Christo Patris Domini Mathiae Episcopi Chelmensis sincere nobis dilecti, Ecclesias parochiales in Parczow et in Płonka etiam iuris et Collationis Nostrae, quam pri- m um vocavarint, cum omnibus redditibus... ad praefatos proventus Ec- clesiae Crasnostaviensis addidimus et adiunxim us, adiungendosque, ad- scribendos et per Loci Ordinarium incorporandos consensimus.. Por.
AKBL. A. 27. C onsignations capitalium, realitatum , iurium servitutum
Capitui Cathedralis Chelmensis, fol. 36—37 i 46—47.
14 AKBL. A. 27. Consignationes..., fol. 36. 15 Tamże.
16 AKBL. Rep. 64, teka 11, n. 1839; AKBL. A. 27. Consignationes..., fol. 36—37.
17 Były one znaczne zwłaszcza ostatnich latach istnienia katedry w Krasnym stawie.
18 Por. D. B o u i x, Tractatus de paroćho ubi de vicariis parochiali-
bus nec non m onialium , Parisiis 1855, s. 231.
18 F. V e r i n g , Lehrbuch des katholischen, orientalischen und pro
[5] Kolegium wikariuszy w Krasnymstawie 129
zaś kto inny wyznacza osobę, a przełożony n a d a je ty tu ł prow izja jest zależna. Gdy nadanie ty tu łu poprzedza prezen tacja lub no m inacja prow izja nosi nazw ę instytucji kanonicznej.
P rzy obsadzaniu w aku jących stanow isk w kolegium w ikariuszy krasnostaw skich biskup chełm ski n adaw ał jedynie ty tu ł kandy datowi, dwa inne ak ty prow izji należały do innych osób.
Chociaż bowiem w spom niany wyżej przyw ilej króla K azim ierza Jagiellończyka z 1490 r. nad aw an ie w ik aria tu w katedrze przy znaje b isk u p o w i20 to z czasem w yznaczanie osoby i w prow adza nie w posiadanie przeszło do w ikariuszy. O tak im u p raw n ien iu w yraźnie w spom inają w ikariusze w pism ach kierow anych do bis kupa z prośbą o insty tu cję kanoniczną dla prezentow anego k an d y d a ta 21. W w ieku XVII w ikariusze ci dość często pow ołują się w tym względzie zarów no n a długoletni zwyczaj ja k i n a apro b atę królew ską 22.
W edług zaleceń biskupów chłemsikich, w yrażanych najczęściej w sw ych deikretach reform acyjnych, prezentow any k an d y d at na w ikariusza w inien odznaczać się nie tylko gorliw ością o chw ałę Bożą, znajom ością pracy duszpasterskiej i zasad teologicznych, lecz także dobrym głosem i um iejętnością dobrego śpiew u oraz recytacji 23. Dla stw ierdzenia tych wym ogów k an d y d at n a w ik a riu sza był zobowiązany do odbycia próby przy katedrze i złożenia egzam inu wobec w ikariuszy 24.
P rezentow any kand y d at w inien być kapłanem . Z darzały się tu je d n a k niekiedy wypadlki przedstaw iania k an d y d a ta m ającego je dynie św ięcenia niższe 23. W tym w ypadku k an d y d at ta k i b y ł zo bow iązany do możliwie rychłego przyjęcia św ięceń kapłańskich. N adania prezentow anem u kandydatow i w ik aria tu dokonyw ał biskup lub jego w ikariusz gen eraln y przez udzielenie m u kanonicz nej instytu cji 26- Czynił to na przedstaw ienie i prośbę kolegium w i
20 Por. wyżej podaną notę 11.
21 AKBL. A. 110. Acta Consistorii Celmensis, fol. 202.
22 AKBL. A. 107. Acta Judiciaria ab Anno 1614... ad A nnum 1621, fol. 49.
23 Tego domagano się zawsze od w ikariuszy katedralnych których obo wiązkiem było śpiewanie godzin kanonicznych i spełnianie posług dusz pasterskich w parafii katedralnej. AKBL. A. 165. Visitatio Generalis
Ecclesiae Cathedralis Helmensis Crasnostaviae sitae per A dalbertum
Leszczyc Skarszew ski A. D. 1796 peracta, fol. 20—26.
24 F ak t odbycia egzaminu przez kandydata na w ikariusza katelralne- go zawsze podkreślano w prośbie o instytucję kanoniczną ja k i w zaś wiadczeniu o jej udzieleniu. AKBL. A. 134. Acta Judiciorum Adm ini-
stratorialium ...ab Anno 1765 ...inchoata, fol. 268, 379, 536.
25 Jako klerycy niższych święceń prezentow ani byli: Łukasz Błazucki, Kazimierz Zagrodzki i Franciszek Tuszowski. AKBL. A. 122. Acta Con
sistorii Chelmensis... sub Alexandra Antonio Fredro et sub ... Valentino Czulski... fol. 272; Acta Judiciaria... ab A. 1731 ad 1733, fol. 171 v; A. 134. A cta Judiciorum Adm inistratorialium , fol. 268.
26 Tam zwracano się o uzyskanie instytucji kanonicznej.
kariuszy oraz samego zainteresow anego kand yd ata. Im ieniem wi kariuszy prezentow ał go senior kolegium stw ierdzając, iż k an dydat posiada w ym agane przym ioty i że złożył w ym agany egza min 27. Prezenrty dokonyw ano na piśmie, lecz znany jest tu w ypa dek przedstaw ienia kand yd ata viva voce 28.
P rzed uzyskaniem instytucji kand y d at sk ład ał w yznanie w iary i zobowiązywał się pod przysięgą do należytego w ypełniania obo wiązków wikariuszoiwsikich, okazyw ania posłuszeństw a o rd y n a riu szowi i jego następcom , stosowania się do udzielanych upom nień oraz do tego iż nie będzie alienow ał żadnej własności kościelnej 29. Sam ak t insty tucji kanonicznej dokonyw ał się mocą włożenia rą k przez dokonującego in stytucji na głowę k an d y d ata oraz wypo w iedzenie przez niego słów stw ierdzających, że kand y d at zostaje instytuow any na w ikariusza stałego przy katedrze z obowiązkiem w ypełniania rów nież obowiązików d u szp a ste rsk ich 30.
O dokonanej insty tucji w ystaw iany był specjalny dokum ent upow ażniający do w prow adzenia now oinstytuow anego do grona członków kolegium w ikariuszow skiego i do korzystania z przysłu gujących w ikariuszom u praw nień 31.
Przez fa k t uzyskania instytucji kanoniczej k an dy dat na w ika riusza nabyw ał ius in re. Nie mógł on jed n ak jeszcze korzystać ze w szystkich praw przysługujących w ikariuszom dokąd nie nastąp i ła jego recepcja i in s ta la c ja 32. Recepcja czyli przyjęcie do kole gium odbyw ało się na posiedzeniu W ikariuszy. Przyjm ow any składał wówczas przysięgę na zachow anie sekretu, przestrzeganie ustaw kolegium oraz zgodne współżycie z innym i w ikariuszam i. Instalacja, stanow iąca drugi elem ent w prow adzenia, w ikariusza do kolegium , była połączona z pew ną form ą liturgiczną. Składało się na n ią zw ykle odm ówienie pew nych m odlitw, doprow adzenie
27 Wszystkie zachowane w aktach prośby o instytucję kanoniczną o tym świadczą. Senior występował tu zawsze w imieniu całego kole gium. AKBL. A. 110. A cta Consistorii Chelmensls, fol. 202—214; A. 124.
Acta Judiciaria... ab Anno 1731 ad 1733, fol. 171.
28 Viva voce został prezentow any na w ikariusza w 1725 r Sebastian Uch ma nowie z. AKBL. A. 123. Acta Judiciaria... Joannis Felicis Szaniaw
ski (1725— 1727), fol. 49.
29 Wymóg ten przew idziany był dla obejm ujących beneficja duszpaster skie przez bullę Piusa IV i uchwały Soboru Trydenckiego. Sessio XXIV, cap. X II.
3n W yraźnie w spom inają to akta dotyczące instytucji kanonicznej. AKBL. A. 107. Acta Judiciaria ab Anno 1614 ...ad A nnum 1621, fol. 49: A. 124. Acta Judiciaria ab Anno 1731 ad A nnum 1733, fol. 10 v.
81 O ryginał takiego dokum entu z datą 2.X.1673 r. wydanego przez adm inistratora diecezji chełmskiej Jana Wożuczyńskiego dla Jana Ocho- wicza znajduje się w AKBL. A. 153. Actorum Visitationis Generalis om
nium totius Diocesis Chelmensis. fol. 34.
Kolegium wikariuszy w Krasnymstawie 131 do wielkiego ołtarza k ated ry i w prow adzenie w jego posiadanie oraz w prow adzenie w posiadanie określonej stalli w chórze. Przez dokonanie instalacji nowo p rz y ję ty w ikariusz nab yw ał m iejsce w chórze, praw o głosu na zebraniach w ikariuszy i praw o do odpo wiedniego uposażenia 33. Z okazji przyjęcia do kolegium w ikariusz był zwykle zobowiązany do pew nych świadczeń m aterialn y ch na rzecz kolegium.
b) Skład, liczbow y kolegium w ikariu szy
U stalona przyw ilejem króla Ja n a O lbrachta w 1496 r. liczba 12 w ikariuszów k ated raln y ch odpow iadała liczbie Wszystkich człon ków kated raln ej k apituły chełm skiej posiadającej wówczas w swym gronie dwóch p rałató w (prepozyt i dziekan) oraz dziesięciu k a n o n ik ó w 34. Chociaż, z czasem liczba członków kap itu ły chełm skiej wzrosła do 19 (7 prałatów , 12 kanoników) ot jed n ak nigdy tu już nie zwiększono liczby w ikariuszy przy katedrze 35. Często n a tom iast kolegium w ikariuszy w K rasnym staw ie nie osiągało naw et liczby ustalonej aktem fundacyjnym . Tak było zwłaszcza od po czątku w ieku XVII. J a k było w końcowych latach w ieku XVI tru d n o dziś ustalić dla b ra k u w tym względzie potrzebnego m ate riału źródłowego 36. S ta tu ty kap itu ły chełm skiej z 1572 r.37 czynią wprawdizie w zm iankę o w ikariuszach katedralnych, lecz nie poda ją ich liczby. P rotokóły pow izytacyjne kościoła katedralnego od XVII wieku, powołując się niekiedy na ustaloną w akcie fu n d a cyjnym liczbę 12 w ikariuszów , zaznaczają jednocześnie, iż faktycz nie jest ich znacznie m niej z b ra k u w ystarczającego uposażenia 38. M ało ich było zwłaszcza na początku XVII wieku. Biskup Maciej
33 Od m om entu wprow adzenia wikariusza w posiadanie w ikariusz sta w ał się pełnopraw nym członkiem kolegium.
34 Taka liczba członków kapituły chełmskiej była do roku 1638. Por. P. P a ł k a . Pralatury i kanonie katedralnej kapituły chełm skiej ob
rządku łacińskiego. „Prawo Kanoniczne”, 18 (1975) nr 1—3, s. 125—138.
35 Nie daje się tu stwierdzić jakichkolw iek tendencji do tego. 36 M ateriały te n a jp r a wdopod ob n i ej zostały zniszczone przez pożar w Krasnym staw ie 1595 r wraz aktam i kapitulnym i tego okresu. Dotąd nie udało się odnaleźć jakichkolw iek późniejszych protokółów posiedzeń członków kolegium w ikariuszy katedralnych oraz specjalnych Statutów norm ujących w ewnętrzne życie kolegium wikariuszy.
37 Piszącemu znana jest tylko uwierzytelniona kopia tych S ta tu tów noszących tytuł: Statua Capituli Ecclesiae Cathedralis Chelmensis
per R everendissim um in Christo Patrem et Dominum D. A lbertum So- bieiuski a Staroirzeby Dei Gracia Episcopum Ejusdem Ecclesiae ac Ve- nerabili Capitulum pro Festo trium Regum in Capitulo Generali Con- gregatum ex Veteribus et consuetudinibus, meliori deliberntione et Con-
silio maturiore perpetuis tem poribus duratura, correcta, collecta et
condita feliciter incipiunt. Anno Domini Millesimo ąuingentesimo Sep- tuagesimo Secundo Die Septim a Januarii.
Łubieński w swym dekrecie reform acyjnym z 1622 r. stw ierdza, iż przy katedrze zastał tylko 3 w ikariuszy i że czyni stara n ia o zwiększenie ich liczby do sześciu, odzyskując dla nich niektóre stracone fu n d u sz e 39. Znalazło to w yraz rów nież w postanow ie niach synodu diecezjalnego tego biskupa odbytego 1624 r.40 Pod kreślone tu bow iem zostało, że w w ypadku niższej liczby w ikariuszy niż sześciu dochód przypadający na w akujące w ik aria ty nie może być dzielony m iędzy aktu aln ie istniejących członków kolegium, lecz m a być przekazyw any na cele pobożne w skazane przez o rd y nariusza 41.
Mimo w spom nianej dyspozycji biskupa Łubieńskiego ustalona przez niego liczba w ikariuszy nie zawsze w p ra k ty c e była u trzy m ana. Ja n Sasin, dokonyw ujący w izytacji k a te d ry z polecenia biskupa Koniecpolsikiego, stw ierdza że w 1635 r. pnzy katedrze było tylko 4 w ik a riu sz y 42. W roku 1651 było ich tu 5 33. W ydaje się, że do końca w ieku XVII ten ostatni stan najczęściej był tu spotykany. Gdy w X V III w ieku zw iększyły się dochody w ik ariu szy z racji różnych nowych fundacji wówczas dopiero kolegium w ikariuszy liczyło najczęściej 6 w ikariuszy. O takiej ich liczbie dow iadujem y się z protokółu w izytacji k ated ry przez biskupa Jó zefa Eustachiusza Szem beka w 1749 r . 44. Taką też liczbę w ym ie n ia ją najczęściej schem atyzm y diecezji chełmsikiej w latach 1780— 179 6 45. Dopiero o sta tn i bisikup diecezji chełm skiej W ojciech Lesz- czyc S karszaw ski zw iększył nieco tę liczbę. Stw ierdziw szy bowiem znaczne polepszenie się sytuacji m aterialn ej w ikariuszy k ated ral nych i większe zapotrzebow anie n a ich pracę duszpasterską w pa rafii, swym dekretem reform acyjnym z 1796 r. polecił podnieść liczbę w ikariuszy z 6' do 8. Zgodnie z w olą biskupa dwaj nowi
39 Tamże.
40 J. S a w i c k i , Concilia Poloniae, t. I X Synody Diecezji Chełm skiej
obrządku łacińskiego z X V I—X V III w ieku, W rocław 1957, s. 147.
41 Tamże: „Quod vero attinet collegium vicariorum ecclesiae cathe- dralis cuperem us quidem, u t iuxta litteras fundationis duodenario nu- m ero constaret, quia tam en ob tem porum iniquitatem et ut annonae ita rerum omnium caritatem id in praesenti difficile fieri potest, idcir- co quoad proventus illius partim antiquorum recuperatione, partim etiam novorum accessione non fuerint aucti illud ad dimidium nurae- rum reducendum et, u t ad minus sex vicariis constet, ordinandum esse censuimus, hac declaratione adiecta, u t si quamdo aliq uis hudc num er o desit, portio ipsum concernens non collegio vicariorum , sed alicui pio operi arbitrio nostro officii nostri applicetur.”
42 AKBL. A. 150. A cta Visitationis Dioecesis Chelmensis ex speciali
commissione... Dni Rem igii a Koniecpole Koniecpolski... A. D. 1635, fol.
5—6.
43 AKBL. A. 114. Acta Judiciaria ab Anno 1641 ...ad A n n u m 1653, fol. 51 v-52.
44 AKBL. A. 157. Decreta Reform ationum ab ...Josepho Eustachio Szembek... lata, fol. 943.
45 Taką liczbę w ikariuszy podaje Directorium, O fficii Divini pro Dioe- cesi Helmensi et Lublinensi w latach: 1786, 1789, 1793, 1795 i 1796.
[9] Kolegium wikariuszy w Krasnymstawie 133
w ikariusze m ieli się cieszyć tyimi sam ym i upraw nieniam i do do tychczasow i 1(i. Ta liczba w ikariuszy utrzym ała się tu w zasadzie
do czasu zniesienia diecezji chełm skiej 47.
c) U rzędy w kolegium w ikariuszy
K olegium w ikariuszy k ated raln y ch w K rasnym staw ie, jako k o r poracja różna od kapituły, m iało sobie właściw e urzędy. W szyst kie one pochodziły z w yboru i były spraw ow ane przez członków tego kolegium . Z dostępnego m ateria łu źródłow ego daje się tu stw ierdzić istnienie urzędów seniora, zakrystiana, wicekustosza i prok u rato ra.
N ajzaszczytniejszym i najw ażniejszym był urząd seniora. P rze w idziany był on już aktem fundacyjnym w ikariuszy k ated raln y ch w 1496 r . 48 i p rz etrw a ł do końca istnienia k ated ry w K rasn ym staw ie. Ze względu na to, że senior stał na czele kolegium w ika riuszy i spełniał niektóre fu nk cje zw iązane z urzędem dziekana k apituły, którem u cała społeczność w ikariuszy podlegała, w m ate riałach źródłow ych senior często nazyw any jest też w icedzieka nem 49. Od czasu biskupa Święcickiego (zm. 1696) senior w ik ariu szy krasnostaw skich był jednocześnie kanonikiem honorow ym ka p itu ły chełm skiej i prebendarzem kaplicy św. A n n y 50. Dochody z tej prebendy były pew nym w ynagrodzeniem dla seniora za speł n ian ie obowiązków zw iązanych z jego urzędem .
S enior w ybierany był zawsze spośród członków kolegium w ika riuszy. A kt fu ndacyjny w ikariuszy kated raln y ch nie określa jego obowiązków. Czynią to często biskupi w sw ych d ek retach refo
r-46 AKBL. A. 165. Visitatio Generalis Ecclesiae Chelmensis Crasno-
staviae sitae per A dalbertum Leszczyc Skarszew ski A. D. 1796, perac- ta, fol. 20: „Quoniam vero favente Providentia Divina praesentes annui
proventus Vicariorum m ajores sunt praeteritis, sperandum que est in dies per bonam rei domesticae curam auctum iri, quoeirca inhaerendo Decreto ultim ae Visitationis decrevimus, ut praesentem num erum sex V icariorum adjiciantur alii duo.... ita ut octo Vicarii in post .Ecclesiae Cathedrali ac simul Parochiali Crasnostaviensi deserviant. Qui novi Vicarii instituendi gaudebunt iisidem Juribus ac Privilegiis, auae Col- lögio Vicariorum ac unicuique eorum in praesemtiarum eom petunt.”
47 Directorium O fficii Divini pro Diaecesi Helmensi et Lublinensi
z roku 1807 podaje im ienną listę tylu wikariuszy w Krasnym stawie. 48 W związku z inkorporow aniem parafii Parczew do kolegium w i kariuszy przywilej zaznacza: u t Episcopus Chelmensis pro tem pore e x i
st ens, unum ex Vicariis Crasnostaviensibus Seniorem toties, quoties
Eum m overi contingerit, praesentabit per Loci Ordinarium instituen- dum.
49 AKBL. A. 152. Acta Visitationis... 1714— 1718, fol. 218: „Decretum . R eform ations pro Vice-Decano sive Seniore Vicariorum.... ju x ta
Illus-tr. Hyacyntis Święcicki Praedecesoris Nostri ordinationem et Institutio- nem sit simul T itularis Canonicus Chelmensis et P raebendarius Sanc- tae A nnae”.
m acyjnych. Dużo tem u uw agi poświęcają zwłaszcza biskupi: A lek sander A ntoni F r e d r o 51, K rzysztof Jan Szem bek 52 i W ojciech Le- szczyc Skarszew ski 33 oraz Jan Sasin dokonyw ujący w izytacji ka ted ry z upow ażnienia biskupa Koniecpolskiego 54. Senior jako bez pośredni zw ierzchnik kolegium w ikariuszy reprezentow ał interesy całego kolegium na zew nątrz. On m iał obowiązek troszczyć się o utrzym anie karności, spokoju i ładu w dom u zam ieszkałym przez w ikariuszy. Do niego należało zw oływ anie posiedzeń członków ko legium w oznaczonym czasie i w razie nieobecności dziekana prze wodniczyć na tych posiedzeniach, dbać o to aby służba Boża w ka tedrze była przez w ikariuszy należycie spraw ow ana oraz aby ad m inistrow anie przez nich sakram entów odbyw ało się starannie® 3. Z aniedbujących się w swoich obow iązkach lub dających zgorsze nie m iał upom inać ,a nieposłusznych i niepopraw nych karać poz baw ieniem części d o c h o d u 56 lub innym i karam i ustalonym i przez biskupa 57.
Innym urzędnikiem odgryw ającym dużą rolę w kolegium w ika riuszy był wicekustosz. T rudno dziś ustalić kiedy urząd w iceku- stosza faktycznie został tu zaprow adzony. M ożliwą jest rzeczą, że razem z erygow aniem w kapitule chełm skiej p ra ła tu ry kustosza, co m iałoby m iejsce dopiero w 1642 r. 3S. W icekustosz bowiem od tej p ra ła tu ry kap itu ln ej otrzym yw ał swoją nazw ę z racji w yręczania kustosza w niektórych jego obowiązkach katedralny ch. Do chw ili w prow adzenia urzędu w icekustosza zadania jego spełniał w zasa dzie w ikariusz zw any zakrystianem . O nim w yraźnie wspom inają S ta tu ty kap itulne z 1572 r. wyliczając jego o b o w iąz k i3S. S tąd t^ż
51 AKBL. Rep. 64, teka 8, n. 1126.
52 AKBL. A. 157. Décréta Reform ationum ab ..Josepha Eustachio Szem bek ..lata, fol. 928—£68.
58 AKBL. A. 165. Visitatio Generalis Ecclesiae Chelmensis Crasno-staviae sitae per Adalbertum Leszczyc Skarszew ski A. D. 1796 peracta,
fol. 19—26
54 AKBL. A. 150. A cta Visitationis Dioecesis Chelmensis ex speciali commissione... Remigii a Koniecpol Koniecpolski Eppi Chelmensis per
Joannem Sasin A. D. 1635, fol. 5—7.
55 Tamże.
57 Dokładny wykaz k ar za poszczególne przestępstw a w ikariuszy zwią zane z pełnieniem przez nich obowiązków katedralnych podaje zwłasz cza biskup Krzysztof Ja n Szembek w swym dekrecie reform acyjnym z 1715 r. AKBL. A. 152. Acta Visitationis...., fol. 211 v-215. Podobne ka ry ustaliła również kapituła w 1780 r. AKBL. Rep. 64, teka 13, n. 2079. 58 W tym bowiem roku w kapitule chełmskiej została erygowana pra- łatura kustoszowa. Por. P. P a ł k a , Prałatury i kanonie katedralnej k a
p ituły chełm skiej obrządku łacińskiego. ,.Praw o Kanoniczne 18 (1975)
nr. 1—2, s. 130.
59 Constitutio 23. De Zacristiano. Statuim us ut Zacristianus de fide- litate Ecclesiae servanda circa primam sui ad officium receptione ju- ret, eritque Dominorum Canonicorum Jurisdictioni demam dato in om nibus licitis et honestis ad Laudeim Dei, decorem Ecclesiae
spectanti-Kolegium wikariuszy w Krasnymstawie 135 w późniejszym czasie w icekustosz niekiedy nazyw any je st również z a k ry stia n e m 60. O dużej wadze jego obowiązków św iadczy to, iż w ybierany on był przez k ap itu łę na jej posiedzeniach g en eral nych 61.
W icekustosz był zależny bezpośrednio od kustosza i pod jego kierunkiem pełnił swe ob o w iązk i62. Głównym jego zadaniem była tro sk a o czystość, bezpieczeństw o i wzorowy porządek w św iątyni kated raln ej, u trzy m anie w należytym stanie ołtarzy, szat i naczyń liturgicznych oraz o n ależytą m aterię chleba i w ina do konse kracji 63. Specjalnej jego opiece by ł pow ierzony skarbiec kościo ła katedralnego i przechow yw anie inw en tarza sprzętu kościelne go 64. N iekiedy z okazji w izytacji k ated ry w ydaw ane b yły rów nież specjalne d ek rety reform acyjne dla wicekustosza z podaniem bardziej szczegółowych jego zadań 65.
Ważą również funkcję do spełnienia w kolegium w ikariuszy m iał prok u rato r. B ył on głów nym adm inistratorem wspólnego m a ją tk u w ikariuszy katedralnych. Jego zadaniem była tro sk a o ten m ajątek i dochody z niego płynące oraz płynące z p a ra fii inkorpo- row anych do kolegium w ikariuszy. Biskup Skarszew ski poleca go w ybierać corocznie spośród członków kolegium w ikariuszy SB. Bis
bus subjectus et obediens. In prim a autem sui ad officium receptione inventarium omnium ac singularum rerum Ecclesiae, cum Dominis Ca- nonicis Consulibus Civitatis seu Ecclesiae Victricis conscribet, et tem pore resigna tionis officii sui, vel ab officio depositionis, de conscriptis rebus, praefatis Dominis respondebit fideliter. Res porro Ecclesiae se- mel ad minus in anno per praediotos Dominos ju x ta inventarium revi- debuntur.
60 Przykładem tego może być Decretum Refarm ationis pro Vice-C us
tode et Sacrista Ecclesiae Cathedralis wydany przez biskupa Krzysztofa
Ja n a Szemfoeka w 1715 r. AKBL. A. 152. Acta Visitationis... 1714—17.18, fol. 220.
61 AKBL. Acta Actorum Capituli Chelmensis, nr 3, fol. 33; nr 4, fol. 268; n r 5, fol. 28, 39, 87, 104 v.
62 AKBL. Rep. 64, teika, n. 1247; A. 165. Visitatio Generalis Ecclesiae
Chelmensis Crasnostaviae sitae per Adalbertum Leszczyc Skarszew ski
A. D. 1796 peracta, fol. 15.
63 AKBL. Acta A ctorum Capituli Chelmensis, nr 4, fol. 268. Po w y borze przez kapitułę Zajączkowskiego na wicekustosza kapituła przy pominała mu o następujących obowiązkach: „In Vice Custodem Eccle siae Cathedralis electus est Zajączkowski Vicarius Eccl. Cath. Chełm, unanfcnibus Capituli vocis qui J u r am entum praesitit C ap itu lan t er su per fideli conservatione archivi Caipitularis et actorum tum Inventarii Ecclesiastici ac Canonicorum qui ad Zachristiam PP. Praelatorum et Canonicorum neminem adm ittat praeterquam PP. P raelatos et Cano- nicos ac alios tantum m odum distinctiore hospites.”
64 Szczegółowe wyliczenie obowiązków wicekustosza ujęte w 18 p u n któw podaje biskup Szembek w dekrecie reform acyjnym z okazji wizy tacji kościoła katedralnego w 1715 r. AKBL. 152. Acta Visitationis... 1714—1718, fol. 220.
65 Tamże.
Crsnosta-kup zaś F redro zaznacza, iż p ro k u rato rem w inien być taki w ika riusz, któ ry należycie będzie się troszczył o dochody kolegium w i kariuszy i roztropnie je w ydaw ał „cum dep en d en tia e t scitu senio- ris” « .
Origin and Composition of the Cathedral Curates of diocese Chełm of Latin Rite in Krasnystaw
In this article the author on the ground of archival sources presents the origin and composition of cathedral curates of diocese Chełm of Latin rite from w hich place the Bishop’s seat and cathedral were transferred to K rasnystaw in 1490. Since th a t tim e we have certain references about the cathedral curates in K rasnystaw . King Casimir Jagiellończyk in his privilege of 1490 had perm itted to transfer the Bishop’s scat from Chełm to Krasnystaw . In th a t privilege there was a m ention of curates endowm ent which was assigned from K rasny staw Parish C hurche’s revenue. King Jan O lbracht in his privilege of 1496 perm itted to incorporate to college the curates from three pa ris hes (Krasnystaw, Płonka, Parczew) and secured the m aintenance to 12 cathedral curates w hat was confirmed afterw ards by king Zygmunt Stary in 1527. Accordingly to the foundation act there was to be tw el ve curates, b u t in reality there w ere much less, sometimes three or four. Bishop of Chełm diocese Maciej Łubieński in 1624 decided th a t because of the sm all revenue the college in fu tu re should be consisted of 6 a t least curates b u t there was not always such a num ber of them. Bishop Skarszewski after his inspection of the cathedral in 1796 found th a t the church’s funds w ere increased and the order for priestly w ork was greater so he increased the num ber of curates to eight p e r sons. Such a state rem ained till 1807 when Chełm dioecese was can celled.
The appointm ent for the curates posts in college belonged to Chełm Bishop after previous introduction the candidats by college with a sui table referance th a t each of the candidates possesses all required q u a lities.
viae sitae per A dalbertum Leszczyc Skarszew ski A. D. 1796 peracta, fol.
26.
