Myślenie obrazem. Gdańskie teatry plastyków w latach 50. i 60. XX wieku

Recenzja

prof. dr hab. Marta Karasińska Redaktor wydawnictwa Ewa Baniecka

Podpisy pod zdjęciami

Małgorzata Abramowicz, Barbara Świąder-Puchowska Projekt okładki i stron tytułowych

Karolina Zarychta www.karolined.com Zdjęcie na okładce:

Pies, a także brak psa Teatru Galeria, fot. Zygmunt Grabowiecki, archiwum Działu Teatralnego Muzeum Narodowego w Gdańsku Skład i łamanie

SUNNY

Publikacja finansowana ze środków Miasta Gdańska

© Copyright by Uniwersytet Gdański Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego ISBN 978-83-7865-761-3

Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego ul. Armii Krajowej 119/121, 81-824 Sopot tel./fax 58 523 11 37, tel. 725 991 206 e-mail: wydawnictwo@ug.edu.pl www.wyd.ug.edu.pl

Księgarnia internetowa: www.kiw.ug.edu.pl

Romkowi, Lenie i Poli

SPIS TREŚCI

PoDZIęKoWANIA | 10 WPRoWADZENIE | 11

RoZDZIAł 1. WIoSNA W KUlTURZE | 21 1.1. Pod patronatem | 23

1.2. Powiew zmian | 26

1.3. Nowe centrum – kluby studenckie | 30 1.4. okno na świat – festiwale | 33

1.5. Mała stabilizacja | 36

RoZDZIAł 2. PoKolENIE SoCRoMANTyKóW | 41 2.1. Między lękiem a optymizmem | 41

2.2. Infantylni i sentymentalni | 46 2.3. opętani filmem | 50

RoZDZIAł 3. WyBRZEżE SZTUKI | 55 3.1. Bez uniwersytetu | 56

3.2. Szkoła sopocka | 58 3.3. Dominacja koloryzmu | 60 3.4. Korowody Studnickiego | 62 3.5. Eksplozja nowoczesności? | 64 3.6. Trwały model estetyczny | 66

RoZDZIAł 4. MIęDZy GATUNKAMI | 71 4.1. łamanie konwencji | 72

4.2. „Studenckość amatorska” – teatr studencki | 73

4.3. obrazy na scenie – teatr plastyczny | 75

8 Myślenie obrazem. Gdańskie teatry plastyków w latach 50. i 60. XX wieku

RoZDZIAł 5. TEATR KoloRóW I KSZTAłTóW – BIM-BoM | 81 5.1. Profesjonaliści i amatorzy – Cybulski, Kobiela i zespół | 82 5.2. Dopełniające się kompetencje | 87

5.3. Pękające cegły – Ahaaa… | 91

5.4. Przeciw Kogutom – Radość poważna | 95 5.5. Czarno-biały świat – Toast i Coś by trzeba | 97 5.6. liryzm i zgrywa | 99

5.7. Komponowanie obrazów | 101 5.8. Bim-Bom w podróży | 103

RoZDZIAł 6. TEATR RąK, PIęKNA I DoBRA – Co To | 107 6.1. Intymność dłoni – Frejer i zespół | 108

6.2. Minimum środków | 113 6.3. Humor i subtelna ironia | 117 6.4. Za parawanem | 119

6.5. Bare Hand Puppetry | 123 6.6. Do widzenia… – na ekranie | 127

RoZDZIAł 7. TEATR MAlARSKI – CyRK RoDZINy AFANASjEFF | 131 7.1. Afanasjew i jego trupa | 132

7.2. Widowiska ludyczne | 135 7.3. Były cyrk, ubodzy artyści | 138 7.4. Polskie dell’arte | 146

7.5. od Tralabomby do Błazna | 152 7.6. W obronie słabych | 159

7.7. Mówić ciałem – pantomima | 163 7.8. Sezon szarych chmur | 166

RoZDZIAł 8. ZWIERZęTA ŚWIETlNE – TEATR GAlERIA | 171 8.1. Wystawa to za mało – Krechowicz i inni | 172

8.2. Rozbłyskające konstrukcje i nagromadzenie – Kolonia karna | 173 8.3. Ruchome ekrany – Pies, a także brak psa | 175

8.4. Bryły-obiekty – Termitiera | 177 8.5. Ruch materii – Traktat | 179 8.6. Czysta forma – Inwazja | 181

8.7. od sztuki kinetycznej do antyteatru | 182 8.8. Na ścieżkach awangardy | 185

8.9. To nie jest teatr? | 199

8.10. od To Tu do Nagiej | 202

8.11. Medytacja nad materią | 203

9

Spis treści

RoZDZIAł 9. KU HAPPENINGoWI – TEATR ą | 205 9.1. Ciało jako tworzywo | 206

9.2. Akcje, instalacje | 210 ZAKońCZENIE | 215 STRESZCZENIE | 227 SUMMARy | 230 BIBlIoGRAFIA | 233

Archiwalia | 233 Czasopisma | 233 Książki | 236 Netografia | 247

Wydawnictwa albumowe i katalogi wystaw | 248 Druki ulotne | 249

Prasa | 249

Realizacje omawianych teatrów | 250 Filmografia | 253

Rozmowy | 253

INDEKS NAZWISK | 255

PoDZIęKoWANIA

P ragnę podziękować za cenne uwagi recenzentce mojej książki, prof.

Marcie Karasińskiej, a za okazaną pomoc – niezastąpionej dr hab. Ka- tarzynie Kaczor oraz dr hab. Annie Ryłko-Kurpiewskiej, dr hab. Monice Brzóstowicz-Klajn, dr Magdalenie Howorus-Czajce, dr. Grzegorzowi Piotrow- skiemu, Małgorzacie Abramowicz i Katarzynie Nowickiej. Dziękuję także bo- haterom niniejszej publikacji, twórcom i animatorom, którzy zgodzili się ze mną porozmawiać: Włodzimierzowi łajmingowi, józefowi Fuksiowi, Ryszar- dowi Ronczewskiemu, jackowi Fedorowiczowi, Mieczysławowi B. Vogtowi oraz Magdalenie Renk. Specjalne podziękowania kieruję także do moich bli- skich, którzy okazali mi wsparcie podczas pracy nad książką: joanny Świąder, Teresy i Stanisława Świąder, Edyty Puchowskiej, Heleny langowskiej, Małgo- rzaty langowskiej oraz Romka, leny i Poli Puchowskich.

Barbara Świąder-Puchowska

WPRoWADZENIE*

P rzedmiotem niniejszej publikacji jest działalność pięciu gdańskich te- atrów studenckich lat 50. i 60. XX wieku

, które łączy nie tylko czas i miejsce powstania oraz funkcjonowania, ale także fakt, że tworzyli lub współtworzyli je plastycy (studenci tutejszej Państwowej Wyższej Szkoły Sztuk Plastycznych), a strona wizualna stanowiła najważniejszy element w ich realizacjach (w mniejszym lub większym stopniu). Książka jest więc pracą z zakresu historii teatru polskiego (teatru XX wieku), skupioną na wycinku kultury lokalnej (choć o zasięgu i oddziaływaniu ogólnopolskim), Gdańska i Trójmiasta w latach 1954–1973, obejmującą okres od powstania Teatru Bim- -Bom do zakończenia działalności Teatru/Grupy ą.

Zespoły Bim-Bom, Cyrk Rodziny Afanasjeff, Co To, Galeria i ą były tea- trami, które wraz z innymi zespołami (takimi jak warszawski Studencki Te- atr Satyryków) z jednej strony odegrały w Polsce inicjującą rolę w tworzeniu teatru studenckiego i szerzej – fenomenu na międzynarodową skalę, jakim była polska kultura studencka, a z drugiej – współtworzyły początki teatru plastycznego, znajdując dla dzieła malarskiego i rzeźbiarskiego nowe formy istnienia w ramach widowiska teatralnego, nadające mu temporalny i rucho- my wymiar. Teatrami narracji plastycznej w pełni były grupy Galeria i ą – ich spektakle przekraczały i kwestionowały zasadnicze wyznaczniki dzieła teatralnego, stając się audiowizualnymi zdarzeniami (Galeria) lub zmierzając ku happeningowi (ą).

* W tekście głównym ujednolicono pisownię nazw teatrów, zespołów, wykonawców oraz nazwisk i dat, a także tytułów programów, spektakli i utworów, a w przywoływanych publika- cjach, w ich tytułach i cytatach z nich zachowano pisownię oryginalną, stąd niektóre nazwy itp. występują tu w kilku wariantach. W cytatach zachowano także druk rozstrzelony.

1

Grupa ą działała jeszcze na początku lat 70. XX wieku, a okres jej teatralnych projek-

tów zakończył się w 1972 roku.

12 Myślenie obrazem. Gdańskie teatry plastyków w latach 50. i 60. XX wieku

Podjęta tu próba dokonania wieloaspektowej analizy wskazanego zjawi- ska ma służyć przede wszystkim ukazaniu go w perspektywie, dominującego w realizacjach i działalności teatrów, aspektu plastycznego (w tym kontekstu wybrzeżowego środowiska plastyków oraz twórców związanych z tutejszą ów- czesną PWSSP – stąd konieczność przywołania m.in. publikacji poświęconych szkole oraz wydawnictw katalogowych i albumowych, dotyczących twórczości poszczególnych artystów), a także poszerzeniu istniejącej już refleksji na temat działalności tych teatrów. Głównymi obszarami, wyznaczającymi pole badań nad tak sformułowanym tematem, są: kultura polska, kultura studencka, teatr studencki, teatr alternatywny, teatr plastyczny, teatr repertuarowy i sztuki pla- styczne/wizualne w XX i XXI wieku. obszar pokrewny omawianym w książce tematom stanowią plastyka i scenografia teatralna, przywoływane tutaj jedy- nie w ujęciu niezbędnym dla pełnego ukazania opisywanych zjawisk i kontek- stów. Dla przedstawienia procesu zmian w obrębie prezentowanych zjawisk (m.in. teatr studencki, teatr plastyczny, sztuki wizualne) zostały one usytuowa- ne w perspektywie historycznej (w ujęciu syntetycznym), pokazującej fakty poprzedzające opisywany okres i następujące po nim, aż do współczesności (np. w przypadku szkoły sopockiej i tzw. „nowej szkoły gdańskiej”).

Pierwszy człon tytułu niniejszej pracy został zaczerpnięty z artykułu autor- stwa joanny Chojki

, która pisząc o Teatrze Bim-Bom, stwierdzała, że „przewa- żający w zespole liczebnie plastycy i architekci narzucali myślenie obrazem”

. jednocześnie ta część tytułu stanowi nawiązanie do tytułów dwóch książek gdańskich teatrologów – jana Ciechowicza Myślenie teatrem

i Andrzeja żu- rowskiego Myślenie Szekspirem

. Zaproponowany w drugim członie tytułu termin „teatry plastyków” zdaje się najlepiej oddawać specyfikę podjętego tu tematu. Stanowi on nawiązanie do formuły zastosowanej m.in. przez Wikto- ra Bieriezkina już w tytule jego publikacji, poświęconej twórczości scenicznej najważniejszych przedstawicieli polskiego teatru plastycznego: Tadeusza Kan- tora, józefa Szajny i leszka Mądzika, w której określa ją jako „teatr artysty-ma- larza”

. Z kolei określenie „gdańskie” należy traktować umownie, opisywane tu teatry działały bowiem głównie lub również w Gdańsku, ale także na terenie

2

Gdańska badaczka w późniejszym okresie posługiwała się nazwiskiem joanna Puzyna- -Chojka.

3

j. Chojka, Moda i historia. Notatki o teatrzyku Bim-Bom [w:] Zbigniew Cybulski. Aktor XX wieku, red. j. Ciechowicz, T. Szczepański, Gdańsk 1997, s. 36.

4

j. Ciechowicz, Myślenie teatrem, Gdańsk 2000.

5

A. żurowski, Myślenie Szekspirem, Gdańsk 2001.

6

W. Bieriezkin, Polskij tieatr chudożnika. Kantor, Szajna, Mondzik (Polski teatr artysty-

-plastyka. Kantor, Szajna, Mądzik), Moskwa 2004.

13

Wprowadzenie

całego Trójmiasta, zwłaszcza Sopotu. Centrum ich działalności stanowił jed- nak Gdańsk z Klubem Studentów Wybrzeża żak jako głównym miejscem pra- cy wszystkich opisywanych tu teatrów (w różnym okresie ich istnienia).

Nie powstała dotychczas publikacja książkowa, która opisywałaby wskaza- ny tutaj obszar badań w podobnym aspekcie. Choć w wielu artykułach, przy okazji omówienia działalności poszczególnych grup lub ich spektakli, zwra- cano raz po raz uwagę na dominację aspektu plastycznego w gdańskich tea- trach studenckich omawianego okresu, to najpełniej ten temat ujęły w swoich tekstach dwie gdańskie badaczki – Małgorzata Abramowicz i Zofia Tomczyk- -Watrak

, które w wielokrotnie przywoływanych w niniejszej książce publika- cjach formułują go w podobny sposób. Abramowicz artykułuje go wprost już w tytule swojego tekstu: Teatr mój widzę… O wpływie artystów plastyków na gdańskie teatry osobne i co z tego wynika

. Syntetycznym ujęciem opisywane- go zagadnienia jest także szkic autorstwa Barbary Świąder-Puchowskiej, po- wstały podczas pracy nad niniejszą książką, Język obrazu. Plastycy i plastyka w gdańskich teatrach studenckich lat 50. i 60. XX wieku

.

Pozycją o charakterze naukowym, fundamentalną dla podjętego tutaj te- matu, jest zbiorowy tom Gdańskie teatry osobne pod redakcją wspomnianych już wybrzeżowych teatrologów, jana Ciechowicza i Andrzeja żurowskiego

, zawierający m.in. osobne szkice i hasła słownikowe poświęcone omawianym tu teatrom, w tym teksty dotyczące Co To autorstwa Mieczysława Abramo- wicza, Cyrku – Ewy Nawrockiej, Galerii – Andrzeja żurowskiego, przywo- łany już tekst Zofii Tomczyk-Watrak o ą oraz podważający legendę Bim- -Bomu artykuł Wojciecha owczarskiego. o Bim-Bomie i jego czasach pisała interesująco także inna gdańska badaczka, wspomniana już joanna Chojka,

7

Gdańska badaczka w części publikacji swojego autorstwa posługuje się nazwiskiem w przywołanej tu formie: Zofia Tomczyk-Watrak, a w części w formie: Zofia Watrak. Na potrzeby niniejszej publikacji przyjęto jako obowiązującą w tekście głównym pierwszą for- mę, natomiast w przypisach i w bibliografii zachowano formy zapisu nazwiska właściwe dla zapisów oryginalnych, zastosowanych w poszczególnych przywoływanych tutaj tek- stach; Z. Tomczyk-Watrak, Wybory i przemilczenia. Od szkoły sopockiej do nowej szkoły gdańskiej, Gdańsk 2001; Z. Watrak, Gatunek działań plastycznych. Teatr Ą [w:] Gdańskie teatry osobne, red. j. Ciechowicz, A. żurowski, Gdańsk 2000.

8

M. Abramowicz, Teatr mój widzę… O wpływie artystów plastyków na gdańskie teatry osobne i co z tego wynika [w:] Akademia Sztuk Pięknych w Gdańsku 1945–2005. Tradycja i współczesność, 60 lat ASP w Gdańsku, red. W. Zmorzyński, Gdańsk 2005.

9

B. Świąder-Puchowska, Język obrazu. Plastycy i plastyka w gdańskich teatrach studenc- kich lat 50. i 60. XX wieku [w:] Na szlakach kultury. Sztuka – antropologia – teoria, red.

K. Kaczor, B. Świąder-Puchowska, Gdańsk 2018.

10

Gdańskie teatry osobne…

14 Myślenie obrazem. Gdańskie teatry plastyków w latach 50. i 60. XX wieku

m.in. w obszernym tekście, zamieszczonym w tomie Zbigniew Cybulski. Ak- tor XX wieku pod redakcją jana Ciechowicza i Tadeusza Szczepańskiego

. Teksty częściowo naukowe, a częściowo skupione na anegdocie i oddające głos twórcom teatrzyków znalazły się w tomie Gdańsk teatralny. Historia i współczesność pod redakcją jana Ciechowicza i Haliny Kasjaniuk

: szkic jacka Fedorowicza O Bim-Bomie nieco inaczej

, Czasy Bim-Bomu jerzego Afanasjewa

i Studencki Gdańsk teatralny Michała Błażejewskiego

. Wśród publikacji poświęconych poszczególnym grupom (przeważają wśród nich, oczywiście, te poświęcone Bim-Bomowi), omawianym w niniejszej książce, warto wskazać zwłaszcza teksty autorstwa Andrzeja żurowskiego o Teatrze Galeria, m.in. Wyspy czystej formy. O teatrze Jerzego Krechowicza

, oraz Zo- fii Tomczyk-Watrak o tymże teatrze i Teatrze ą

.

Gdańskie teatrzyki studenckie lat 50. i 60. XX wieku, zwłaszcza Bim-Bom, wydają się zjawiskiem gruntownie opisanym i omówionym, niemniej jednak duża część poświęconych im publikacji ma charakter wspomnieniowy, aneg- dotyczny, mitologizujący różne zjawiska z obszaru poruszonego w niniejszej książce. Tak więc m.in. za sprawą owych przesadnych relacji okres działalno- ści gdańskich teatrów studenckich okazuje się raczej zjawiskiem opisywanym i omawianym, w trybie niedokonanym. W wielu miejscach pozbawionym konkretnego umocowania w faktografii bądź jednoznacznych rozstrzygnięć dotyczących tejże. Trzeba tkać nić tej narracji także z relacji uczestników, wspomnień, biografii, anegdot, opowieści, strzępów filmów, fotografii, pla- katów… okres lat 50. XX wieku obrósł chyba największą legendą w kultu- rze studenckiej PRl-u, a w ramach niego osobno status legendy zyskały takie zjawiska, jak: sopocko-gdańska PWSSP, ówczesny Klub Studentów Wybrze- ża żak, życie studenckiej braci artystycznej, styl bycia, moda, jak również

11

Por. j. Chojka, Moda…; taż, Wąchanie czasu. STS kontra Bim-Bom, „Dialog” 1998, nr 4.

12

Gdańsk teatralny. Historia i współczesność, red. j. Ciechowicz, H. Kasjaniuk, Gdańsk 1988.

13

j. Fedorowicz, O Bim-Bomie nieco inaczej [w:] Gdańsk teatralny…

14

j. Afanasjew, Czasy Bim-Bomu [w:] Gdańsk teatralny…

15

M. Błażejewski, Studencki Gdańsk teatralny [w:] Gdańsk teatralny…

16

A. żurowski, Wyspy czystej formy. O teatrze Jerzego Krechowicza, „Słupskie Prace Filo- logiczne” 2009, nr 7.

17

Z. Watrak, Gatunek działań plastycznych…; Z. Watrak, Ą. Teatr Ą [w:] Gdańskie teatry

osobne…; Z. Tomczyk-Watrak, Teatr Galeria [w:] Encyklopedia Gdańska, red. B. Śliwiński

i in., Gdańsk 2012; Z. Tomczyk-Watrak, Wybory i przemilczenia…; Z. Watrak, Jerzy Kre-

chowicz. Wystawa, Trojmiasto.pl [dostęp 18.05.2017].

15

Wprowadzenie

gdańskie teatry studenckie, zwłaszcza Bim-Bom, i ich najważniejszy lider – Zbigniew Cybulski. Te legendy się ze sobą częściowo pokrywają i spotykają, także w opisywanym tu obszarze: np. żak z jego złotym okresem, trwającym do połowy lat 60. XX wieku, Bim-Bom i Cybulski. Tak więc obok publikacji naukowych, prezentujących omawiane zjawisko oraz jego recepcję, w niniej- szym tomie przywołane zostały również teksty o charakterze popularnym, wspomnieniowym, obrazujące wcześniej i aktualnie funkcjonujące wyobra- żenie gdańskich teatrów plastyków. Te perspektywy oglądu zdają się tworzyć możliwie pełen ich obraz.

Artyści teatrów studenckich niejako sami współtworzyli własną legen- dę, podtrzymywali mit, potwierdzając go i definiując swoją działalność, jeszcze zanim zdążył na dobre opaść kurz po występach pierwszych gdań- skich zespołów. już w 1968 roku powstały dwie książki opisujące czas bu- rzy i naporu, czyli Sezon kolorowych chmur jerzego Afanasjewa

i Pokolenie kataryniarzy Andrzeja Cybulskiego

. obydwie próbowały uchwycić, suge- stywnie, acz subiektywnie (zwłaszcza Afanasjew we właściwym sobie, po- etyckim stylu), określony czas i pokolenie, jednocześnie operując nośnymi metaforami, które przylgnęły już chyba na zawsze do refleksji poświęconej omawianym latom. Rok i dwa lata po książkach Afanasjewa i Cybulskiego ukazały się publikacje poświęcone Zbigniewowi Cybulskiemu po jego nagłej śmierci w 1967 roku, stworzone przez kolegów z Bim-Bomu: O Zbigniewie Cybulskim – Wspomnienia, opracowane przez Włodzimierza Wowo Bielic- kiego

i Okno Zbyszka Cybulskiego jerzego Afanasjewa

. Później pojawiły się kolejne, pisane „od środka” wydawnictwa, dotyczące okresu gdańskich teatrzyków (zwłaszcza Bim-Bomu), m.in. Radość poważna Mieczysława Kochanowskiego

, Studencki teatrzyk Bim-Bom, minęło 50 lat… Tadeusza Chrzanowskiego

oraz książka wspomnieniowa jacka Fedorowicza Ja jako wykopalisko

. Wszystkie te publikacje, stanowiąc doskonałe źródło bezpo- średnich, subiektywnych relacji twórców, współtwórców i współpracowni- ków gdańskich scenek, jednocześnie wzmacniały nostalgię za minionymi

18

Afanasjew z Sopotu [j. Afanasjew], Sezon kolorowych chmur, Gdynia 1968.

19

A. Cybulski, Pokolenie kataryniarzy, Gdynia 1968.

20

O Zbigniewie Cybulskim – zebrane wspomnienia z życia aktora, zebr. W. Bielicki, War- szawa 1969.

21

j. Afanasjew, Okno Zbyszka Cybulskiego, łódź 1970.

22

M. Kochanowski, Radość poważna, Gdańsk 1989.

23

T. Chrzanowski, Studencki teatrzyk Bim-Bom, minęło 50 lat…, Gdańsk 2004.

24

j. Fedorowicz, Ja jako wykopalisko, Warszawa 2014.

16 Myślenie obrazem. Gdańskie teatry plastyków w latach 50. i 60. XX wieku

czasami młodości, a także idealizowały je (choć np. przez Fedorowicza po- traktowane są krytycznie i z dystansem). Istotny, osobisty kontekst wprowa- dzają także bezpośrednie relacje z rozmów, przeprowadzonych na potrzeby niniejszej publikacji, z twórcami omawianych tu teatrów: aktorem Cyrku Rodziny Afanasjeff, Ryszardem Ronczewskim, z malarzem i aktorem Teatru Rąk Co To, Włodzimierzem łajmingiem, z rzeźbiarzem, aktorem Cyrku Ro- dziny Afanasjeff, józefem Fuksiem i aktorem Bim-Bomu, jackiem Fedoro- wiczem. Cennym źródłem informacji okazały się także wydane niedawno książki biograficzne: tom „Cześć, starenia!”. Zbyszek Cybulski we wspomnie- niach, przygotowany przez Mariolę Pryzwan

, a zwłaszcza dwie obszerne biografie (przede wszystkim, ze względu na temat, pierwsza z nich) autor- stwa trójmiejskich reportażystek – Cybulski. Podwójne salto Doroty Karaś i Komeda. Osobiste życie jazzu Magdaleny Grzebałkowskiej

, stawiające w nowym świetle wydarzenia z obszaru kultury w opisywanym tu okresie i ukazujące nieznane wcześniej wątki.

Kwestią wartą odnotowania już na wstępie jest, niejako wpisana w kon- wencje realizacji teatralnych omawianych tu grup, trudność z werbalizacją, re- konstrukcją kształtu scenicznego spektakli (co jest zawsze w przypadku teatru obarczone pewnym ograniczeniem w perspektywie historycznej), ponieważ nie były teatrami dramatycznymi, opartymi na gotowym tekście dramatycz- nym czy scenariuszu (nie tworzyły opowieści linearnych, historii, które można łatwo streścić), a głównym nośnikiem znaczeń były ulotne obrazy i sytuacje, możliwe do „uchwycenia” jedynie w żywym odbiorze, tu i teraz. Bazowały bowiem na stronie wizualnej, sytuacyjności, zdarzeniowości. jak stwierdza Zbigniew Taranienko, przywoływany dalej znawca teatru narracji wizualnej, o tego typu realizacjach: „Spektakl staje się sumą przekształcających się tea- tralnych obrazów w ruchu, pozostających w dramatycznych konfliktach; ich wyraz i sens jest emocjonalnie i zmysłowo odczuwalny, ale bardzo się różni od znaczeń i treści przekazywanych przez słowa – trudno je werbalizować bez nadmiernych uproszczeń”

.

Nie ma, niestety, dokumentacji filmowej, stanowiącej pełen zapis progra- mów/-u któregokolwiek z teatrów. Są oczywiście uwiecznione fragmenty, takie

25

„Cześć, starenia!”. Zbyszek Cybulski we wspomnieniach, zebr. i oprac. M. Pryzwan, War- szawa 2014.

26

D. Karaś, Cybulski. Podwójne salto, Kraków 2016; M. Grzebałkowska, Komeda. Osobi- ste życie jazzu, Kraków 2018.

27

Z. Taranienko, Teatr narracji plastycznej [w:] Encyklopedia teatru polskiego, http://

encyklopediateatru.pl/hasla/203/teatr-narracji-plastycznej [dostęp: 13.08.2017].

17

Wprowadzenie

jak scenki z Co To w filmie Do widzenia, do jutra janusza Morgensterna czy te przywołane i inscenizowane po latach w filmie dokumentalnym Sopockie lata

. jest w końcu film poetycki jerzego Afanasjewa Białe zwierzęta

, poka- zujący m.in. estetykę i część środków stosowanych przez Cyrk Rodziny Afa- nasjeff, aczkolwiek pozbawiony komizmu i z oczywistych względów, interakcji z publicznością, jakże istotnych w realizacjach grupy. Zachowały się również krótkie fragmenty spektakli Cyrku, wykorzystane m.in. w obrazie dokumen- talnym Mag z Sopotu

. Są też kawałki zarejestrowanych „numerów” Bim- -Bomu, pokazane w filmach Legenda Żaka

i Wspomnienie o Bim-Bomie

. Mówiąc o materiale filmowym, jaki pozostał z pięciu programów Bim-Bomu, Mieczysław B. Vogt, reżyser dwóch ostatnich przywołanych tu filmów, wymie- nia: garść materiałów archiwalnych Polskiej Kroniki Filmowej, zawierających fragmenty programów Ahaaa…, Radość poważna oraz Coś by trzeba, nagra- nia z wyjazdów teatru, kręcone po amatorsku za pomocą kamer przez człon- ków Bim-Bomu, Bogdana Krzyżanowskiego i Tadeusza Chrzanowskiego

. To wszystko jednak za mało, by zrekonstruować kształt spektakli, opartych na tak ulotnych środkach, jakimi posługiwał się gdański teatr. Przystępując do próby opisania dokonań teatrów studenckich z lat 50. i 60. XX wieku, trzeba więc mieć świadomość, że ich istota pozostanie i tak nieuchwytna, a werbalizacja może wręcz czasami odbierać, degradować ich pełen, pierwotny zamysł i sens, co dobitnie ilustrują zapisy niektórych numerów Bim-Bomu, Co To lub Cyrku, dokonane w części dokumentacyjnej książki jerzego Afanasjewa Sezon koloro- wych chmur

.

jacek Fedorowicz już przed laty trafnie porównał Bim-Bom do „rzeźbiarza, który najwspanialsze w życiu dzieło ulepił ze śniegu i nie sfotografował przed nadejściem upałów”

. I dodawał: „[…] kto wie, może taki aparat w ogóle nie istnieje. Bo gdyby nawet sfilmować całe przedstawienie Bim-Bomu, to obiekty- wowi kamery wymknie się to, co najistotniejsze, a mianowicie stan świadomo- ści widowni. Bim-Bom był – owszem – wspaniały w t e d y. Dla t a m t y c h

28

Sopockie lata, reż. A. i j. Mydlarscy, prod. Video Studio Gdańsk 1996.

29

Białe zwierzęta, reż. j. Afanasjew, prod. TVP 1960.

30

Mag z Sopotu, realizacja K. Miklaszewski, współpr. j.W. Afanasjew, prod. Video Studio Gdańsk 1993.

31

Legenda Żaka, reż. M.B. Vogt, prod. Video Studio Gdańsk 1998.

32

Wspomnienie o Bim-Bomie, reż. M.B. Vogt, prod. Video Studio Gdańsk 2006.

33

B. Świąder-Puchowska, Rozmowa z reżyserem filmów dokumentalnych, Mieczysła- wem B. Vogtem, 6.07.2018.

34

Afanasjew z Sopotu [j. Afanasjew], Sezon…

35

j. Fedorowicz, O Bim-Bomie nieco inaczej [w:] Gdańsk teatralny…, s. 117

18 Myślenie obrazem. Gdańskie teatry plastyków w latach 50. i 60. XX wieku

ludzi”

. Wszak należy pamiętać, że w narodzinach opisywanego tutaj zjawiska swój udział miały aspekty różnej natury, wskazywane raz po raz przez bada- czy oraz samych twórców, a układające się w swoisty konglomerat społeczno- -polityczno-kulturalno-obyczajowy. Dla możliwie pełnego opisania działalności gdańskich teatrów studenckich lat 50. i 60. XX wieku niezbędna jest więc syn- tetyczna charakterystyka wskazanych tu kontekstów. Czas i miejsce, a wręcz możliwość zaistnienia tych grup (zwłaszcza pierwszej, czyli Bim-Bomu), były bowiem nierozerwalnie związane ze zmianami w kraju, dokonującymi się na fali odwilży, z kulminacją w 1956 roku (która mimo że w dalszej perspektywie miała się okazać jedynie „zabiegiem kosmetycznym”

, odegrała istotną rolę, dokonu- jąc pierwszego otwarcia w rzeczywistości realnego socjalizmu) i późniejszymi wydarzeniami na ogólnopolską skalę, jak Marzec ’68. Na polu kultury, obok naj- ważniejszych zjawisk teatralnych i plastycznych, istotne było choć syntetyczne wskazanie m.in. zmian w obszarze literatury, kina, prasy, a zwłaszcza narodzin zjawisk nowych – festiwali oraz kultury studenckiej – w tym teatru studenckie- go, klubów studenckich i Dyskusyjnych Klubów Filmowych. Głównym źródłem wiedzy, służącym przedstawieniu tła społeczno-politycznego, są publikacje: Se- zony błędów i wypaczeń. Socrealizm w dramacie i teatrze polskim Małgorzaty jarmułowicz

, Młodzież w PRL Marka Wierzbickiego

, 1956. Przebudzeni Pio- tra Bojarskiego

, Rewolucja międzypaździernikowa. Polska 1956–1957 jerzego Kochanowskiego

oraz tekst józefa lipca Kultura studencka 1956–1980 – idee i wartości

, zamieszczony w kolejnym istotnym dla tematu tomie, Kultura stu- dencka. Zjawisko – twórcy – instytucje pod redakcją Edwarda Chudzińskiego

. Artykuł józefa lipca, obok książki Witolda Września Krótka historia młodzieżo- wej subkulturowości

, był niezbędny dla dokonania ważnej, choć ujętej skrótowo, na potrzeby niniejszej publikacji, charakterystyki pokolenia, które zrodziło teatry studenckie, z uwzględnieniem szerszej perspektywy oraz lokalnej specyfiki gdań- skiego środowiska ówczesnych socromantyków – w tym ich swoistej infantylno-

36

Tamże.

37

W. Wrzesień, Krótka historia młodzieżowej subkulturowości, Warszawa 2013, s. 69.

38

M. jarmułowicz, Sezony błędów i wypaczeń. Socrealizm w dramacie i teatrze polskim, Gdańsk 2003.

39

M. Wierzbicki, Młodzież w PRL, Warszawa 2009.

40

P. Bojarski, 1956. Przebudzeni, Warszawa 2016.

41

j. Kochanowski, Rewolucja międzypaździernikowa. Polska 1956–1957, Kraków 2017.

42

j. lipiec, Kultura studencka 1956–1980 – idee i wartości [w:] Kultura studencka. Zja- wisko – twórcy – instytucje, red. E. Chudziński, Kraków 2011.

43

Kultura studencka. Zjawisko…

44

W. Wrzesień, Krótka historia…

19

Wprowadzenie

-sentymentalnej wrażliwości, stylu życia, inspiracji artystycznych (ze szczegól- nym akcentem na film), a także mody (w tym elementów subkultury bikiniarzy).

opisywany tu aspekt jest podjęty także w kontekście powstania po wojnie „mło- dzieży” (i „kultury młodzieżowej”) jako nowej kategorii socjologicznej, w ramach której w obszarze kultury euroamerykańskiej dokonywały się w tym samym czasie podobne (choć silnie zróżnicowane ze względu na konteksty społeczno- -polityczne poszczególnych państw) procesy społeczne w życiu młodych ludzi.

Zasadniczą część niniejszej książki stanowią omówienia działalności, w tym realizacji (w bibliografii zamieszczono ich wykaz), wszystkich pięciu teatrów, do których głównym materiałem badawczym były istniejące publika- cje naukowe, artykuły prasowe, recenzje oraz materiały teatrów (w tym archi- walne, ze zbiorów jerzego Afanasjewa i Włodzimierza łajminga, zgromadzo- ne w gdańskim oddziale Polskiej Akademii Nauk). oprócz próby dokonania możliwie pełnej analizy i interpretacji programów teatrów (tam, gdzie było to możliwe), znalazły się tu fragmenty sytuujące twórczość poszczególnych grup w perspektywie zjawisk kulturowych (prezentowanych także w kontek- ście historycznym), szczególnie istotnych dla obranych przez nie poetyk. I tak np. w części poświęconej Teatrowi Cyrk Rodziny Afanasjeff znalazły się wątki związane m.in. z cyrkiem, pantomimą i komedią dell’arte. Z kolei w rozdziale dotyczącym Teatru Rąk Co To – z teatrem dłoni, zwłaszcza w wydaniu jego prekursorów, yves’a joly’ego i Siergieja obrazcowa.

Wszystkie omawiane tu gdańskie scenki istniały krótko, po kilka lat (poza Co To, które miało niejako przedłużony żywot) i przygotowały równie mało, bo zaledwie po kilka, premier (choć policzenie poszczególnych premierowych programów w wypadku Co To jest niemożliwe), tworzonych w oparciu o wła- sne, autorskie scenariusze (poza drobnymi wyjątkami, jak skecz Bim-Bomu Profesor autorstwa Sławomira Mrożka). Powstanie tych grup było efektem spontanicznie inicjowanej, oddolnej działalności studentów, choć realizowa- nej w ramach struktur Zrzeszenia Studentów Polskich (co ilustruje opisany w książce moment narodzin Bim-Bomu), do której potem tworzono ramy no- minalne i formalne. żaden z gdańskich teatrów nie poszedł jednak w kierun- ku instytucjonalizacji i długiego trwania, jak np. warszawski STS

. Wszystkie miały za to wspólny, zasadniczy dla perspektywy obranej w niniejszej publi- kacji, dominujący w ich widowiskach, walor plastyczny, za sprawą którego z jednej strony, jako malarze, rzeźbiarze i graficy, ich twórcy odkrywali nowe możliwości ekspresji plastycznej, a z drugiej zmieniali oblicze teatru.

45

Zob. m.in.: P. Szlachetko, j.R. Kowalczyk, STS. Tu wszystko się zaczęło, Warszawa 2014.