I970
2020
Recenzja
Prof. dr hab. Jerzy Sperka Redakcja wydawnicza Halina Ławnicka
Projekt okładki i stron tytułowych Andrzej Taranek
Skład i łamanie Pracownia
Publikacja sfinansowana z działalności statutowej Wydziału Historycznego Uniwersytetu Gdańskiego
© Copyright by Uniwersytet Gdański Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego
ISBN 978‒83‒7865‒717‒0
Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego ul. Armii Krajowej 119/121, 81‒824 Sopot tel./fax 58 523 11 37, tel. 725 991 206 e‑mail: wydawnictwo@ug.edu.pl www.wyd.ug.edu.pl
Księgarnia internetowa: www.kiw.ug.edu.pl
Spis rzeczy
Wstęp . . . . 9
Rozdział 1. Kasztelan dobrzyński Andrzej Ogon z Radzików i Woli . . . 19
1. Powiązania rodzinne . . . 19
2. Początki kariery . . . 27
3. W pomorsko ‑kujawsko ‑dobrzyńskim władztwie księcia Kazimierza Bogusławica (Kaźka) . . . 30
4. We władztwach Władysława Opolczyka, Siemowita IV, z wojną domową w tle . . . 43
5. Pod władzą wielkich mistrzów . . . 61
6. Potomstwo . . . 71
7. Sprawy majątkowe . . . 76
Rozdział 2. Kasztelanic dobrzyński Mikołaj z Kutna . . . 78
1. Powiązania rodzinne . . . 78
2. Działalność . . . 79
3. Potomstwo . . . 83
4. Sprawy majątkowe . . . 83
Rozdział 3. Wojewoda inowrocławski Janusz z Kutna, Skępego, Radzików, Kościelca . . . 87
1. Powiązania rodzinne . . . 87
2. Początki kariery – kasztelan dobrzyński z wielkomistrzowskiej nominacji . . . 93
3. Powrót pod polską władzę – królewska niełaska . . . 100
4. W latach wojny 1409‒1411 . . . 107
5. Przed sądami ziemskimi w latach 1411‒1412 . . . 113
6. Wojewoda inowrocławski i królewski doradca 1412‒1414. . . 117
7. W początkowym okresie obowiązywania rozejmu brodnickiego (1414‒1418). Początki żywszej działalności dyplomatycznej w służbie króla Władysława Jagiełły . . . 125
8. Starosta dobrzyński i dyplomata królewski 1418‒1421 . . . . 133
9. Wojna, krótka królewska niełaska i powrót do dyplomacji (1422‒1426) . . . 148
Spis rzeczy 6
10. Potomstwo . . . 158
11. Sprawy majątkowe . . . 159
Rozdział 4. Wojewoda brzeski i starosta dobrzyński Mikołaj Kościelecki ze Skępego . . . 163
1. Pochodzenie i związki rodzinne . . . 163
2. Początki działalności, pierwsza nominacja urzędnicza . . . . 167
3. Lata rządów opiekuńczych . . . 174
4. Na bocznym torze . . . 183
5. Nowy król i pierwsze awanse, powrót do wielkiej polityki. . . 190
6. W latach wojny trzynastoletniej . . . 210
7. Doradca króla. W kręgu problemów pruskich, mazowieckich i polityki dynastycznej . . . 243
8. Schyłek . . . 259
9. Działalność Mikołaja Kościeleckiego ze Skępego jako lidera lokalnej wspólnoty szlacheckiej . . . 264
10. Potomstwo . . . 276
11. Dobra dziedziczne i starostwa . . . 277
Rozdział 5. Synowie wojewody Mikołaja . . . 284
1. Podkomorzy dobrzyński Wincenty Kościelecki ze Skępego . . 284
1.1. Pochodzenie i związki rodzinne . . . 284
1.2. Działalność . . . 286
1.3. Potomstwo . . . 294
1.4. Sprawy majątkowe . . . 295
2. Prepozyt włocławski, biskup chełmski, sekretarz królewski, starosta dobrzyński, inowrocławski i kowalski, Mikołaj Kościelecki ze Skępego . . . 299
2.1. Pochodzenie i związki rodzinne . . . 299
2.2. Zarys działalności . . . 301
2.3. Sprawy majątkowe . . . 337
3. Wojewoda inowrocławski Jan Kościelecki ze Skępego . . . . 341
3.1. Pochodzenie i związki rodzinne . . . 341
3.2. Działalność . . . 345
3.3. Potomstwo . . . 363
3.4. Sprawy majątkowe . . . 365
Spis rzeczy 7
Rozdział 6.
Synowie podkomorzego dobrzyńskiego Wincentego Kościeleckiego
ze Skępego . . . 370
1. Pochodzenie i związki rodzinne . . . 370
2. Działalność . . . 373
2.1. Kasztelan kruszwicki, następnie duchowny Mikołaj Kościelecki . . . 373
2.2. Chorąży inowrocławski Wincenty Kościelecki z Płonkowa . 379
2.3. Podkomorzy inowrocławski Jan Kościelecki . . . 382
2.4. Cześnik brzeski i kasztelan dobrzyński Stanisław Kościelecki z Wysokiej . . . 383
3. Sprawy majątkowe . . . 389
Rozdział 7. Kościeleccy ze Skępego – status, polityka rodzinna i biologiczny wymiar rodziny . . . 397
1. Status rodziny . . . 397
2. Polityka rodzinna . . . 400
3. Biologiczny wymiar rodziny . . . 452
4. Imiennictwo . . . 463
Zakończenie . . . 466
Wykaz skrótów . . . 483
Bibliografia . . . 486
Tablice genealogiczne . . . 519
Indeks osobowy . . . 531
Spis tabel i tablic genealogicznych . . . 570
Wstęp
P olskie możnowładztwo późnego średniowiecza już od dłuższego czasu jest przedmiotem badań wielu historiografów. Poczesne miejsce wśród publikacji książkowych dotyczących tej tematyki zajmują monografie wielkich rodów możnowładczych. Ich nowoczesną formę zaproponował Włodzimierz Dworzaczek w swojej pracy o rodzinie Tar‑
nowskich już na początku lat siedemdziesiątych minionego stulecia1. Silny impuls do badań genealogicznych nad polskimi elitami średniowiecznymi dał jednak Janusz Bieniak i stworzona przez niego toruńska szkoła badań genealogicznych, w ramach której zostały wypracowane nowoczesne kry‑
tyczne metody i wzorce dociekań nad genealogią i prozopografią polskiego rycerstwa i szlachty w średniowieczu2. Między innymi na tym modelu prowadzenia badań została oparta znakomita praca o wybitnej późnośre‑
dniowiecznej rodzinie możnowładczej Tęczyńskich, która wyszła spod pióra Janusza Kurtyki3. Obok niej powstały jednak również monografie innych wybitnych rodzin możnowładczych tego okresu, wywodzących się z Małopolski lub silnie związanych z tą dzielnicą: Kurowskich, Krzelow‑
skich. Czyżowskich, Szafrańców, Rogowskich, Koniecpolskich, Kmitów, Potockich i Moskorzewskich ‑Kamienieckich4. Nieco mniej opracowań
1 W. Dworzaczek, Leliwici Tarnowscy. Z dziejów możnowładztwa małopol‑
skiego – wiek XIV‒XV, Warszawa 1971.
2 Zob. S. Szybkowski, Ród Cielepałów w średniowieczu. Studium genealogiczne, Gdańsk 1999, s. 10‒11, i J. Sperka, Stan badań nad rodami rycerskimi w średniowiecznej Małopolsce [w:] Rody na Śląsku, Rusi Czerwonej i w Małopolsce: średniowiecze i czasy nowożytne, red. W. Zawitkowska, A. Pobóg ‑Lenartowicz, Rzeszów 2010, s. 42‒57.
3 J. Kurtyka, Tęczyńscy. Studium z dziejów polskiej elity możnowładczej w średnio‑
wieczu, Kraków 1997; jej kontynuacja, skupiająca się wszakże na problematyce gospo‑
darczej, doprowadzona aż do XVII w.: idem, Latyfundium tęczyńskie. Dobra i właściciele (XIV‒XVII wiek), Kraków 1999.
4 S.[A.] Sroka, Rodzina Kurowskich w XIV‒XV wieku. Ze studiów nad dziejami moż‑
nowładztwa małopolskiego w średniowieczu, Kraków 1990; B. Śliwiński, Lisowie Krzelowscy w XIV‒XV w. i ich antenaci. Studium genealogiczne, Gdańsk 1993; J. Sochacka, Jan z Czy‑
żowa namiestnik Władysława Warneńczyka. Kariera rodziny Półkozów w średniowieczu, wyd. 2, Oświęcim 2016 (pierwsze wydanie: Lublin 1993) (wbrew tytułowi nie jest to tylko praca monograficzna dotycząca wyłącznie Jana z Czyżowa, ale całej rodziny możnowład‑
czej z Bogumiłowic i Czyżowa w średniowieczu, choć specjalną uwagę poświęcono jej najwybitniejszej linii – Czyżowskim); J. Sperka, Szafrańcowie herbu Stary Koń. Z dziejów kariery i awansu w późnośredniowiecznej Polsce, Katowice 2001; B. Czwojdrak, Rogowscy herbu Działosza, podskarbiowie królewscy. Studium z dziejów możnowładztwa w drugiej połowie XIV i w XV wieku, Katowice 2002; R. Trawka, Kmitowie. Studium kariery politycz‑
nej w późnośredniowiecznej Polsce, Kraków 2005; W. Zawitkowska, W służbie pierwszych Jagiellonów. Życie i działalność kanclerza Jana Taszki Koniecpolskiego, Kraków 2005 (tu,
Wstęp 10
dotyczyło natomiast możnowładczych familii związanych z ziemiami środkowopolskimi. Jak dotąd, szeroko przedstawiono bowiem w formie książkowej jedynie dobrzyńsko ‑mazowiecką linię Świnków ze Strzyg, Zielonej, Sarnowa i Chojnowa oraz Oporowskich5. Kariera i działal‑
ność średniowiecznych przedstawicieli Kretkowskich została z kolei opracowana w całościowej monografii tej familii autorstwa Tomasza Sławińskiego6. Najwybitniejsze elitarne rodziny województwa sieradz‑
kiego zostały natomiast przedstawione przez Alicję Szymczakową7. Brak również osobnych monograficznych opracowań poszczególnych rodzin możnowładczych z Mazowsza8, choć dysponujemy dotyczącymi ich zbiorczymi pracami Małgorzaty Wilskiej, Anny Supruniuk i Kazimierza Pacuskiego9, które są jednak ograniczone chronologicznie i terytorialnie lub tylko terytorialnie. Brak również monografii wielkopolskich rodzin możnowładczych, choć sporo informacji o nich znaleźć można w pra‑
cach przedstawiających genealogię wielkopolskich rodów rycerskich10. Zbliżone swoim charakterem do monografii późnośredniowiecz‑
nych rodzin możnowładczych są zwarte opracowania przedstawiające biografie pojedynczych wybitnych przedstawicieli elity ogólnopolskiej (zazwyczaj nakreślające szczegółowo również ich powiązania rodzinne).
podobnie jak w przypadku książki A. Sochackiej, mamy do czynienia faktycznie z cało‑
ściową monografią późnośredniowiecznych Koniecpolskich h. Pobóg); M. Wolski, Potoccy h. Pilawa do początku XVII wieku, Kraków 2013; K. Niemczyk, Kamienieccy herbu Pilawa.
Z dziejów kariery i awansu szlachty polskiej do 1535/1536 roku, Katowice 2016.
5 B. Możejko, Ród Świnków na pograniczu polsko ‑krzyżackim w średniowieczu, Gdańsk 1998; T. Pietras, Oporowscy herbu Sulima. Kariera rodziny możnowładczej w późnośredniowiecznej Polsce, Łódź 2013 (w pracy tej skupiono się na początkach familii oraz na linii rodziny wywodzącej się od wojewody łęczyckiego Piotra z Oporowa, zapowiedziana jest jednak kontynuacja, która ma dotyczyć Chodowskich, Miłońskich, Służewskich i Goślubskich, wywodzących się od braci wspomnianego wojewody).
6 T. Sławiński, Kretkowscy i ich dzieje od połowy XIV wieku, wyd. 2, Warszawa–
Skrzeszew 2011, s. 17‒102.
7 A. Szymczakowa, Szlachta sieradzka w XV wieku. „Magnifici et generosi”, Łódź 1998; nadto wiele miejsca kujawskim familiom możnowładczym poświęcają: J. Karczew‑
ska, Ród Pomianów na Kujawach w średniowieczu, Poznań–Wrocław 2003, i S. Szybkow‑
ski, Kujawska szlachta urzędnicza w późnym średniowieczu (1370‒1501), Gdańsk 2006.
8 Praca J. Piętki, Mazowiecka elita feudalna późnego średniowiecza, Warszawa 1975, nie odpowiada już współczesnym standardom badawczym.
9 M. Wilska, Mazowieckie środowisko dworskie Janusza Starszego. Studium spo‑
łeczne, Warszawa 2012; A. Supruniuk, Otoczenie księcia mazowieckiego Siemowita IV (1374‒1426). Studium o elicie politycznej Mazowsza na przełomie XIV i XV wieku, Warszawa 1998; K. Pacuski, Możnowładztwo i rycerstwo ziemi gostynińskiej w XIV
Wstęp 11
W przypadku możnych świeckich dysponujemy pracami o Jakubie z Dębna, Ambrożym Pampowskim i Wojciechu Malskim11. Powstały również krytyczne monografie kilku możnowładców duchownych (o Stanisławie Ciołku, Wojciechu Jastrzębcu, Władysławie z Oporowa, Pawle Giżyckim, Zbigniewie Oleśnickim (starszym))12.
Zarysowany stan badań pokazuje, że badacze, jak dotąd, intereso‑
wali się częściej późnośredniowiecznymi rodzinami pochodzącymi lub związanymi silniej z Małopolską. Znacznie mniej rejestrujemy natomiast monograficznych ujęć dotyczących familii możnowład‑
czych z ziem środkowopolskich, Wielkopolski właściwej i Mazow‑
sza. Piszącemu te słowa wydawało się zatem zasadne podjęcie prac badawczych nad rodziną Kościeleckich h. Ogon, wywodzącą się z ziemi dobrzyńskiej, związaną jednak w XV i na początku XVI stulecia pod względem majątkowym i poprzez dzierżenie starostw również z Kuja‑
wami, Prusami Królewskimi, a nawet powiatem poznańskim. O jej wybitnej pozycji w początkach epoki nowożytnej był przekonany już jeden z „ojców” przednaukowej jeszcze polskiej heraldyki i genea‑
logii – Bartosz Paprocki. Od przedstawienia bowiem ich protopla‑
stów oraz naszkicowania genealogii aż po schyłek XVI w. rozpoczął własną prezentację rodzin możnowładczych i szlacheckich, które posługiwały się herbem Ogon (Ogończyk) w Herbach rycerstwa pol‑
skiego13. Warto również wyraźnie podkreślić, że wiedział on o tym, że z Kościeleckimi byli „jednej dzielnice” także przedstawiciele innych wybitnych polskich rodzin możnowładczych/magnackich, działających
11 F. Kiryk, Jakub z Dębna na tle wewnętrznej i zagranicznej polityki Kazimierza Jagiellończyka, Wrocław 1976; J. Wiesiołowski, Ambroży Pampowski – starosta Jagiello‑
nów (ok. 1440‒1510). Z dziejów awansu społecznego na przełomie średniowiecza i odro‑
dzenia, Wrocław 1976; K.G. Latocha, Wojciech Malski (ok. 1380‒1454) – wojewoda łęczycki i sieradzki oraz namiestnik króla na Wielkopolskę, Warszawa 2015.
12 Z. Kowalska, Stanisław Ciołek (zm. 1437): podkanclerzy królewski, biskup poznański, poeta dworski, Kraków 1993; G. Lichończak ‑Nurek, Wojciech herbu Jastrzębiec arcybiskup i mąż stanu (ok. 1362‒1463), Kraków 1996; W. Graczyk, Paweł Giżycki biskup płocki (1439‒1463), Płock 1999; P. Chojnacki, Biskup płocki Paweł Giżycki (1439‒1463) i jego działalność [w:] Z biografistyki polskiej późnego średniowiecza, red. M. Koczerska, Warszawa 2001; M. Koczerska, Zbigniew Ole‑
śnicki i kościół krakowski w czasach jego pontyfikatu (1423‒1455), Warszawa 2004;
Z. Wilk ‑Woś, Władysław z Oporowa (ok. 1395‒1453), podkanclerzy królewski, biskup włocławski i arcybiskup gnieźnieński, Łódź–Warszawa 2003 („Studia Claromon‑
tana”, t. 21).
13 B. Paprocki, Herby rycerstwa polskiego, wyd. K.J. Turowski, Kraków 1858, s. 518‒519, wypada tu wszakże podkreślić, że B. Paprocki, używając swoiście pojmo‑
wanego kryterium majątkowego wczesnych przodków Kościeleckich h. Ogon, pomie‑
szał ich z przodkami „po kądzieli” – dziedzicami Kościelca h. Laska, którzy dzierżyli tę posiadłość w powiecie inowrocławskim aż do schyłku XIV stulecia.
Wstęp 12
w późnym średniowieczu i w początkach nowożytności: Działyńskich i Kucieńskich14. Nie powoływał się przy tym na żadne relacje pisane, wydaje się zatem, że swoje zdanie oparł o istniejące jeszcze w latach jego życia przekonanie przedstawicieli wspomnianych familii o łączącym je bardzo bliskim pokrewieństwie agnatycznym. Informacje B. Paproc‑
kiego o bliskich więzach rodzinnych łączących Kościeleckich, Dzia‑
łyńskich i Kucieńskich pozytywnie zweryfikowali, na podstawie nie‑
budzących wątpliwości świadectw źródłowych, polscy współcześni genealodzy i mediewiści zajmujący się tą problematyką w końcu XIX i w XX w. (zob. rozdziały 1, 2, 3).
Pierwszym przedstawicielem rodu Ogonów, który na początku XV w.
zaczął używać przydomka posesjonatywnego urobionego od północno‑
kujawskiego Kościelca był Janusz ze Skępego w ziemi dobrzyńskiej.
Nabył on prawa do tych dóbr w wyniku małżeństwa z ich jedyną dzie‑
dziczką, Dobrochną, córką sędziego brzeskiego Mikołaja z Kościelca h. Laska15. Nie wydaje się jednak właściwe, aby monografię dotyczącą interesującej nas familii rozpoczynać dopiero od omówienia jego powiązań rodzinnych oraz aktywności na różnych płaszczyznach. Mał‑
żonek Dobrochny wywodził się bowiem z rodziny, która miała znaczącą pozycję na obszarze ziem dobrzyńskiej, łęczyckiej oraz zachodniego Mazowsza znacznie wcześniej. Jej najwybitniejszym przedstawicie‑
lem z pokoleń poprzedzających bezpośrednio działalność Janusza był jego dziad, kasztelan dobrzyński Andrzej Ogon z Radzików i Woli, znany źródłom od 1364 r.16 Uważamy zatem za zasadne, aby to właśnie od przedstawienia jego działalności rozpocząć niniejsze rozważania.
Tym bardziej, że to właśnie Andrzej jako ojciec Mikołaja z Kutna17 był również bezpośrednim przodkiem nie tylko Kościeleckich, ale także innych wybitnych rodzin możnowładczych/magnackich lub tylko szla‑
checkich, aktywnych w późnym średniowieczu i w okresie nowożyt‑
nym: wspomnianych już wyżej Działyńskich i Kucieńskich, ale także Żelskich (boczna linia Działyńskich), Kuczborskich i Radzikowskich.
Janusz ze Skępego i Kościelca pozostawił z kolei dwóch synów:
Mikołaja i Jana. Podzielili się oni majątkiem rodzinnym w ten sposób, że Mikołaj przejął dobra dobrzyńskie rodziny (lub ich ogromną większość), pozostawiając sobie niewielkie posiadłości na Kuja‑
wach Inowrocławskich, Janowi przypadły natomiast głównie dobra kujawskie, gdzie dzierżył także klucz szarlejski z zamkiem (dobra
Wstęp 13
dziedziczne żony)18. Z Kujawami Jana i jego synów wiązało jeszcze i to, że trzymał on tam na podstawie zapisów królewskich starostwa nieszawskie oraz bydgoskie z tenutą gniewkowską19. W przypadku jego i jego potomstwa wielką wagę ma jeszcze i to, że dzierżenie starostwa malborskiego (1459‒1478), świeckiego (połowa), osieckiego, jasiniec‑
kiego i tucholskiego bardzo silnie powiązało tę część rodziny Koście‑
leckich z Prusami Królewskimi20. Tymczasem Mikołaja Januszewica i jego z kolei descendentów łączyły z Prusami tylko krótkie epizody w postaci dwukrotnego dzierżenia starostwa brodnickiego w latach 1457‒1461/1462 oraz w 1479 r.21 Ta linia rodziny związana była przede wszystkim z ziemiami środkowopolskimi i właściwą Wielkopolską, a nawet, choć krótko, z koronną Rusią. Mikołaj i Jan Kościeleccy zapo‑
czątkowali zatem dwie regionalne linie familii: Kościeleckich ze Skępego i Kościeleckich z Kościelca. Mnogość materiału źródłowego dotyczą‑
cego działalności obu części interesującej nas familii możnowładczej w drugiej połowie XV w. uzasadnia wyłączenie z niniejszego opracowa‑
nia jednej z nich. Zdecydowaliśmy się zatem na opracowanie w książce protoplastów Kościeleckich oraz linii skępskiej. Powiązanymi silnie z Prusami Królewskimi Kościeleckimi z Kościelca, Janem Januszewi‑
cem i jego descendentami, zajmiemy się w odrębnej publikacji.
Celem naszej monografii będzie zatem przedstawienie powiązań rodzinnych oraz aktywności na wszystkich możliwych polach oraz statusu majątkowego kasztelana dobrzyńskiego Andrzeja z Radzi‑
ków i Woli, jego syna Mikołaja z Kutna, wnuka, wojewody Janusza ze Skępego, prawnuka, wojewody brzeskiego Mikołaja Kościelec‑
kiego ze Skępego oraz jego z kolei zstępnych, działających do począt‑
ków XVI stulecia.
Pierwszy rozdział poświęcimy kasztelanowi Andrzejowi. W pierw‑
szej kolejności zostaną omówione jego pochodzenie i powiązania rodzinne, następnie działalność (chronologicznie), problematyka zwią‑
zana z jego bezpośrednimi potomkami (synami i córkami) oraz sprawy majątkowe. Ten sam schemat zastosujemy w rozdziałach drugim i trze‑
cim, dotyczących Mikołaja z Kutna oraz Janusza ze Skępego i Kościelca.
W podobny sposób został skonstruowany rozdział czwarty, najobszer‑
niejszy w niniejszej monografii, poświęcony Mikołajowi Kościelec‑
kiemu ze Skępego. Obok wspomnianych wyżej elementów znajduje się w nim wszakże dodatkowy podrozdział dotyczący jego działalności
18 Zob. rozdział 4 i S. Szybkowski, Kujawska…, s. 559‒560, 628‒629.
19 S. Szybkowski, Kujawska…, s. 560.
20 K. Górski, Starostowie malborscy w latach 1457‒1510. Pierwsze półwiecze pol‑
skiego Malborka, Toruń 1960, s. 21‒38; S. Szybkowski, Kujawska…, s. 560, 628.
21 Zob. rozdziały 4 i 5.
Wstęp 14
jako lidera ziemskich wspólnot szlacheckich (głównie południowo‑
kujawskiej). W rozdziale piątym znalazły się kolejno biografie trzech synów Mikołaja: podkomorzego dobrzyńskiego Wincentego, biskupa chełmskiego Mikołaja oraz wojewody inowrocławskiego Jana. Każda z nich stanowi trzy podrozdziały omawianego rozdziału, podzielone wewnętrznie według zbliżonego schematu (pochodzenie i związki rodzinne, działalność, dzieci (z wyłączeniem biskupa), sprawy mająt‑
kowe). We fragmencie dotyczącym Jana Mikołajewica Kościeleckiego ze Skępego bardzo krótko omówiono również postać jego jedynego syna: wojewody kaliskiego Mikołaja, którego działalność jest znana źródłom dopiero od 1501 r. (zm. 1535).
W rozdziale szóstym według omówionego schematu zostały przedstawione sylwetki czterech synów podkomorzego Wincentego Kościeleckiego ze Skępego: Mikołaja, Wincentego, Jana i Stanisława.
Poświęcenie im, w przeciwieństwie do ich brata stryjecznego Mikołaja Janowica, odrębnego rozdziału motywujemy tym, że wszyscy z synów Wincentego dorosłość osiągnęli jeszcze w XV w. – Mikołaj Wincentowic już w 1492 r. był nawet kasztelanem kruszwickim. Chcieliśmy w tym przypadku jak najszerzej przedstawić sylwetki wszystkich Kościelec‑
kich ze Skępego, których aktywność poświadczały przekazy źródłowe sprzed 1501 r.
Wincentowice wszakże działali jednak podobnie jak ich stryj, biskup chełmski Mikołaj Mikołajewic, oraz brat stryjeczny Mikołaj Janowic jeszcze długo w XVI stuleciu. Pragniemy tu wyraźnie podkreślić, że nasze rozważania dotyczące ich aktywności w tym czasie stanowią jedynie zarys problemu i punkt wyjścia dla badań historyków dziejów nowożytnych, którzy zechcą je w przyszłości podjąć.
Rozdział siódmy został poświęcony polityce rodzinnej Koście‑
leckich ze Skępego, wymiarowi biologicznemu rodziny oraz imien‑
nictwu. Problematykę tę przedstawiliśmy wszakże szeroko, wyko‑
rzystując podobne dane dotyczące innych rodzin możnowładczych/
magnackich, których protoplastą był kasztelan dobrzyński Andrzej z Radzików i Woli: Kościeleckich z Kościelca, Kucieńskich, Działyń‑
skich i Radzikowskich. W rozdziale tym staramy się wskazać na cechy charakterystyczne polityki rodzinnej Kościeleckich i ich najbliższych agnatów, które doprowadziły do uzyskania przez nich znaczącej pozycji w polskiej elicie szlacheckiej późnego średniowiecza oraz jej ugrun‑
towania, co pozwoliło większości z wymienionych rodzin utrzymać ją także we wczesnym okresie nowożytnym.
Wstęp 15
Pierwszym krytycznym badaczem, który szerzej zajął się genealogią Kościeleckich był Adam Boniecki. W swoim Herbarzu polskim przed‑
stawił on obszerny, choć niepozbawiony pewnych uproszczeń oraz pomyłek obraz powiązań rodzinnych przedstawicieli tej familii, dzia‑
łających w średniowieczu oraz w okresie nowożytnym22. Należy jeszcze podkreślić, że wspomniany warszawski historyk w innych miejscach swego dzieła zamieścił również informacje o genealogii Działyńskich, Kucieńskich i Kuczborskich, wskazując, że zarówno oni jak i Koście‑
leccy pochodzili od wspólnych agnatycznych przodków23.
Ważne były również rozważania Antoniego Bilińskiego, który w swojej monografii o szlachcie dobrzyńskiej w XVI stuleciu nie odniósł się wprawdzie bezpośrednio do genealogii Kościeleckich, pra‑
widłowo jednak wskazał, że ich przodkami byli: kasztelan dobrzyński Piotr Ogon, jego syn, także kasztelan dobrzyński Andrzej z Radzi‑
ków i Woli, oraz Mikołaj z Kutna. Badacz ten, podobnie jak wcześniej A. Boniecki, prawidłowo uznał, że bliskimi agnatami Kościeleckich, wywodzącymi się od wspomnianych wyżej przodków, byli: Działyńscy, Kucieńscy, Kuczborscy i Radzikowscy24.
Po drugiej wojnie światowej bardzo istotne uwagi dotyczące poli‑
tycznej i wojskowej działalności wojewody brzeskiego, Mikołaja Kościeleckiego ze Skępego, tuż przed i podczas wojny trzynastolet‑
niej (1454‒1466) zawarł na kartach swoich dwóch obszernych prac Marian Biskup25. Wspomniany toruński badacz wraz z Aleksandrem Swieżawskim i W. Dworzaczkiem byli również autorami biogramów średniowiecznych i wczesnonowożytnych Kościeleckich (w tym przed‑
stawicieli linii skępskiej), zamieszczonych w tomie 14 Polskiego słownika biograficznego26.
Wielką pracę nad poznaniem genealogii i prozopografii Koście‑
leckich ze Skępego oraz ich protoplastów wykonał również J. Bie‑
niak. Jego ustalenia w znaczący sposób uzupełniły obraz stworzony przez dotychczasowych genealogów i biografów tej rodziny, korygując również powielane przez nich błędy i pomyłki27. Ważne informacje
22 A. Boniecki, Herbarz polski, t. 11, Warszawa 1907, s. 249‒252.
23 Ibidem, t. 5, Warszawa 1902, s. 153; ibidem, t. 13, Warszawa 1909, s. 89, 95.
24 A. Biliński, Szlachta ziemi dobrzyńskiej za ostatnich Jagiellonów, Warszawa 1932, s. 37, 49, 142‒143, 228.
25 M. Biskup, Zjednoczenie Pomorza Wschodniego z Polską w połowie XV wieku, Warszawa 1959, passim; idem, Trzynastoletnia wojna z zakonem krzyżackim 1454‒1466, Warszawa 1967, passim.
26 PSB, t. 14, Wrocław 1969, s. 398‒419.
27 J. Bieniak, Piotr Ogon z Radzików i Woli [w:] PSB, t. 26, Wrocław 1981, s. 428;
idem, Kościelecki Mikołaj ze Skępego [w:] Słownik biograficzny Pomorza Nadwiślań‑
skiego, t. 2, red. Z. Nowak, Gdańsk 1994, s. 470‒474; idem, Możliwości i zadania polskich
Wstęp 16
dotyczące protoplastów Kościeleckich, kasztelana Andrzeja z Radzi‑
ków i Woli oraz Mikołaja z Kutna, zawarli również w swych opraco‑
waniach A. Supruniuk28, Jerzy Sperka29 i K. Pacuski30. Działalność dyplomatyczną wojewody inowrocławskiego Janusza ze Skępego i Kościelca oraz jego syna, wojewody brzeskiego Mikołaja Koście‑
leckiego ze Skępego, bardzo szeroko omówił z kolei Adam Szweda31. Politycznej aktywności oraz pozycji wojewody Mikołaja w otoczeniu króla Kazimierza Jagiellończyka nieco uwagi poświęcił również Woj‑
ciech Fałkowski32.
Sprawami związanymi z genealogią, prozopografią, działalnością polityczną, modelem kariery Kościeleckich ze Skępego i Kościeleckich z Kościelca od pewnego czasu zajmował się również piszący te słowa33. W badaniach nad polskim możnowładztwem i szlachtą późnośre‑* dniowieczną standardem już od wielu lat jest wykorzystanie podczas dociekań źródeł archiwalnych, a zwłaszcza ksiąg ziemskich i grodzkich.
Wymóg ten w przypadku Kościeleckich ze Skępego i ich protoplastów nie mógł być wszakże w pełni spełniony. Spowodowane jest to tym,
genealogów ‑mediewistów [w:] Tradycje i perspektywy nauk pomocniczych historii w Polsce, red. M. Rokosz, Kraków 1995, s. 88‒89; idem, Elita ziemi dobrzyńskiej w póź‑
nym średniowieczu i jej majątki [w:] Stolica i region. Włocławek i jego dzieje na tle przemian Kujaw i ziemi dobrzyńskiej, red. O. Krut ‑Horonziak, L. Kajzer, Włocławek 1995, s. 33‒37; idem, Zapomniana generacja Kościeleckich [w:] Drogą historii. Studia ofiarowane profesorowi Józefowi Szymańskiemu w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, red. P. Dymmel, K. Skupieński, B. Trelińska, Lublin 2001, s. 135‒148; idem, Termino‑
logia pokrewieństwa i powinowactwa w średniowiecznych źródłach, „Klio. Czasopismo Poświęcone Dziejom Polski i Powszechnym”, t. 13, 2009; idem, Radziki (Radzikowo) i ich dziedzice w średniowieczu [w:] Zamek w Radzikach Dużych na ziemi dobrzyńskiej, red. L. Kajzer, Rypin 2009, passim.
28 A. Supruniuk, Otoczenie…, według indeksu.
29 J. Sperka, Otoczenie Władysława Opolczyka w latach 1370‒1401. Studium o elicie władzy w relacjach z monarchą, Katowice 2006, według indeksu.
30 K. Pacuski, Możnowładztwo…, s. 161‒163.
31 A. Szweda, Organizacja i technika dyplomacji polskiej w stosunkach z zakonem krzyżackim w Prusach w latach 1386‒1454, Toruń 2009, według indeksu.
32 W. Fałkowski, Elita władzy w Polsce za panowania Kazimierza Jagiellończyka (1447‒1492), Warszawa 1992, passim.
33 M.in. S. Szybkowski, Kujawska…, według indeksu; idem, Król Jan Olbracht wobec możnowładztwa ziem środkowopolskich [w:] Jagiellonowie i ich świat. Dynastia królewska w drugiej połowie XV i w XVI wieku, red. B. Czwojdrak, J. Sperka, P. Węcowski,
Wstęp 17
że nie zachowały się do chwili obecnej żadne średniowieczne księgi sądów szlacheckich z obszarów, na których znajdowały się ich główne siedziby – Kujaw Inowrocławskich i ziemi dobrzyńskiej34. Wykorzy‑
stano natomiast analogiczne źródła z koronnych ziem sąsiadujących lub dalszych: księgi ziemskie i grodzkie powiatów wielkopolskich35, południowokujawskich36 oraz ziemi łęczyckiej37. Dzięki pozyskaniu cyfrowych zdjęć tekstu było również możliwe wykorzystanie najstarszej księgi ziemskiej przedeckiej z lat 1408‒1411, przechowywanej obecnie w Moskwie38. Kwerenda przeprowadzona w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie przyniosła bardzo ciekawe dane dotyczące inte‑
resującej nas rodziny, znajdujące się w Metryce Koronnej oraz zbiorze dokumentów pergaminowych.
Spożytkowano również niedrukowane źródła epistolarne z Archi‑
wum Państwowego w Gdańsku39 i Toruniu40. Szczególnie istotne jednak dla badanego tematu były źródła listowe i dokumentowe z archiwum pokrzyżackiego, przechowywane w Geheimes Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz w Berlinie ‑Dahlem41.
Niedrukowane źródła dokumentowe dotyczące interesującej nas problematyki znaleźliśmy także w zespołach dokumentów pergamino‑
wych i kopiariuszy klasztorów cysterskiego w Koronowie (Byszewie) oraz norbertanek w Strzelnie, przechowywanych w Archiwum Pań‑
stwowym w Bydgoszczy42.
Obok źródeł niedrukowanych kwerendzie poddano drukowane kodeksy dyplomatyczne i listowe43, edycje ksiąg ziemskich44 oraz źródeł narracyjnych45.
34 J. Bieniak, Elita…, s. 22; idem, Średniowiecze na ziemi dobrzyńskiej, cz. 1 [w:] Z dziejów ziemi dobrzyńskiej, t. 1, red. Z. Goźdź, Dobrzyń 1997, s. 13; S. Szybkow‑
ski, Najstarsze księgi ziemskie i grodzkie Kujaw Brzeskich i Inowrocławskich (XIV‒XV w.) [w:] Formuła, archetyp, konwencja w źródle historycznym, red. A. Górak, K. Skupieński, Lublin–Radzyń Podlaski–Siedlce 2006, s. 212, 214‒217.
35 Przykładowo: APP, Nakło Gr.; Poznań Gr., Gniezno Z.; Poznań Z., Pyzdry Z.
36 Przykładowo: AGAD, Księgi grodzkie brzeskie, Księgi ziemskie brzeskie.
37 AGAD, Księgi grodzkie łęczyckie; Księgi ziemskie łęczyckie, pełny wykaz wyko‑
rzystanych ksiąg ziemskich i grodzkich został zamieszczony w bibliografii.
38 Rossijskij gosudarstvennyj archiv drevnich aktov, Moskva, fond 356, opis 1, nr 57 (najstarsza księga ziemska przedecka z lat 1408‒1414, do 1944 r. w AGAD).
39 Przykładowo: APG, 300D44.
40 APT, Katalog I.
41 GSPK, XX. HA, Pergament Urkunden; OBA; OF.
42 APB, Koronowo Kl. A; Strzelno Kl. A.
43 Przykładowo: Dogiel, KDP, KDL, CEXV, KDW, pełny wykaz w bibliografii.
44 Przykładowo: Die ältesten grosspolnischen Grodbücher, Bd. 1, hrsg. J. Lekszycki, Leipzig 1881.
45 Przykładowo: Długosz, lib. 10‒12.
Wstęp 18
Sporo informacji, ze względu na zaangażowanie Kościeleckich w polską dyplomację związaną z relacjami z państwem krzyżackim dała nam kwerenda w drukowanych aktach stanów pruskich46 oraz zbiorach dokumentów traktatów międzynarodowych zawieranych przez korpo‑
rację krzyżacką w późnym średniowieczu47.
Książka ta jest owocem dość długo trwającej pracy. Jej ukończenie nie * byłoby możliwe bez nieustannego wsparcia ze strony moich Najbliż‑
szych: żony Joanny oraz dzieci – Haliny i Bartłomieja. Bardzo Wam dziękuję!
Wielkie podziękowania pragnę również skierować do Kolegów z Zakładu Historii Średniowiecza Polski i Nauk Pomocniczych Histo‑
rii Instytutu Historii Uniwersytetu Gdańskiego, Profesorów: Błażeja Śliwińskiego, Beaty Możejko i Marka Smolińskiego. Wyrazy wdzięcz‑
ności kieruję również do Profesorów: Adama Szwedy z Zakładu Nauk Pomocniczych Historii Instytutu Historii i Archiwistyki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, Sławomira Jóźwiaka z Zakładu Histo‑
rii Krajów Niemieckich tegoż samego Instytutu i Uniwersytetu oraz Janusza Grabowskiego z Archiwum Głównego Akt Dawnych. Niniejszą książkę pozwoliły także znacząco ulepszyć uwagi i poprawki jej recen‑
zenta wydawniczego, Profesora Jerzego Sperki z Instytutu Historii Uni‑
wersytetu Śląskiego w Katowicach, za co mu również gorąco dziękuję.
46 Toeppen; Thunert; ASPK.
47 Weise, Bd. 1‒2.
Rozdział 1.
Kasztelan dobrzyński Andrzej Ogon z Radzików i Woli
1. Powiązania rodzinne
A ndrzej po raz pierwszy został odnotowany w źródłach w wystawionym dlań przez króla Kazimierza Wielkiego w dokumencie z 29 lutego 1364 r., dotyczącym należącej doń wsi Umień w ziemi łęczyckiej1. Został wówczas określony jako natus castel‑
lani Dobrinensis, co pozwala bez wątpliwości uznać go za syna spra‑
wującego wówczas ten urząd Piotra Ogona, dowodnego posiadacza najstarszej pieczęci z wizerunkiem herbu Ogon, na co wskazywała już starsza literatura przedmiotu2. Sam Andrzej również był posiadaczem pieczęci z tym herbem, którą dowodnie przywiesił do dokumentu z 27 lipca 1392 r., na mocy którego książę Władysław Opolczyk zasta‑
wił zakonowi krzyżackiemu ziemię dobrzyńską3. Jako syn kasztelana dobrzyńskiego Piotra Andrzej był rodzonym bratankiem wojewody łęczyckiego Pawła, podkomorzego łęczyckiego Marcina oraz chorążego sieradzkiego Jakuba4.
1 AC, t. 2, nr 589.
2 UKD, s. 260; A. Boniecki, Herbarz polski…, t. 11, s. 245; A. Biliński, Szlachta ziemi dobrzyńskiej…, s. 37, 49, 142‒143; J. Bieniak, Piotr Ogon…, s. 428; idem, Możliwości i zadania…, s. 88‒89; idem, Elita…, s. 34; idem, Dobrzyński wywód szlachectwa z 1378 roku [w:] Heraldyka i okolice, red. A. Rachuba, S. Górzyński, H. Manikowska, Warszawa 2002, s. 449; idem, Radziki…, s. 28; A. Supruniuk, Otoczenie…, s. 144;
J. Sperka, Otoczenie…, s. 186; K. Pacuski, Możnowładztwo…, s. 162.
3 AGAD, Zbiór dokumentów pergaminowych, nr 864.
4 J. Bieniak, Elita…, s. 33‒34; idem, Radziki…, s. 31. Zgodnie z ustaleniami B. Śliwińskiego i J. Bieniaka do grona braci Piotra Ogona należy jeszcze dodać, najstarszego spośród nich, kasztelana chmieleńskiego Trojana (1304), zmarłego zapewne przed 1315 r., oraz siostrę Małgorzatę, drugą żonę Stanisława Szyrzyka z Brzezia na Kujawach h. Doliwa, matką ich była zaś nieznana z imienia córka sędziego kujawskiego Macieja z Ostrowa, siostra biskupa włocławskiego Gerwarda, zob. Urzędnicy Pomorza Wschodniego do 1309 roku. Spisy, oprac. B. Śliwiński, Wrocław 1989, s. 32, 71; B. Śliwiński, Dzieje kasztelanii chmieleńskiej, Chmielno 2000, s. 56‒57;
idem, Pomorze Wschodnie w okresie rządów księcia polskiego Władysława Łokietka w latach 1306‒1309, Gdańsk 2003, s. 146‒147; J. Bieniak, Radziki…, s. 31‒32, 34‒35.
Zob. tablica genealogiczna 1.
Kasztelan dobrzyński Andrzej Ogon z Radzików i Woli 20
Bratem Andrzeja był miecznik dobrzyński (1377‒1392) Piotr z Umienia i Lubina, co wiadomo z rocznika franciszkanów toruń‑
skich5. Ze względu na czas pierwszego pojawienia się w źródłach za starszego spośród tych dwóch braci uznajemy kasztelana Andrzeja.
Prawdopodobne wydaje się, że pochodzili oni od tej samej matki, której imienia, pochodzenia rodzinnego i rodowego nie potrafimy ustalić. Jeśli weźmiemy pod uwagę czas pierwszej (i jedynej) nomi‑
nacji urzędniczej Andrzeja, która nastąpiła po 1364, a przed 1371 r.
(zob. dalej) oraz fakt, że małżeństwo zawarł on najprawdopodobniej przed rokiem 1350 (zob. dalej), to obie te przesłanki pozwalają ostroż‑
nie wnioskować o dacie jego urodzenia, która przypada po 1320, a przed 1330 r.6
W literaturze przedmiotu istnieją różne koncepcje dotyczące istnienia kolejnych braci kasztelana Andrzeja, zatem synów Piotra Ogona. W biogramie tego ostatniego, zamieszczonym w Polskim słowniku biograficznym, J. Bieniak uznał, że jego synem, obok kasz‑
telana Andrzeja i miecznika Piotra, był jeszcze chorąży dobrzyński z nominacji krzyżackiej (1395‒1402) Mikołaj z Trutowa, dowodny przedstawiciel rodu Ogonów7. Przypuszczenie to za nietrafne uznał jednak sam jego autor i wycofał się z niego w późniejszych pracach, uznając dziedziców Trutowa za przedstawicieli odrębnej linii wspo‑
mnianego clenodium, tzw. chalińskiej, dziedziczącej na Kujawach Brzeskich i w ziemi dobrzyńskiej8. Warto tu zauważyć, że zdaniem wspomnianego badacza zarówno najbliższych krewnych kasztelana Piotra, jak i Ogończyków z linii chalińskiej łączyło bliskie pokrewień‑
stwo agnatyczne. Pochodzili oni bowiem od dwóch braci: Chalińscy od Jakuba (tożsamego prawdopodobnie z kasztelanem kruszwickim
5 Franciscani Thorunensis Annales Prussici, hrsg. E. Strehlke [w:] Scriptores rerum Prussicarum, Bd. 3, Leipzig 1866, s. 175 („dominus Andreas Ogen Dobrinensis et dominus Petrus metshnig germanus suus”); J. Bieniak, Możliwości i zadania…, s. 88‒89; idem, Elita…, s. 36; idem, Radziki…, s. 29. Zob. tablica genealogiczna 2.
6 W chwili mianowania na urząd kasztelański musiał liczyć sobie co najmniej 30 lat, co w polskiej praktyce dotyczącej nominacji na urzędy ziemskie było dolną gra‑
nicą wieku, w którym je zazwyczaj uzyskiwano, zob. A. Gąsiorowski, Urzędnicy zarządu lokalnego w późnośredniowiecznej Wielkopolsce, Poznań 1970, s. 122‒125; A. Szym‑
czakowa, Urzędnicy łęczyccy i sieradzcy do połowy XV wieku, Łódź 1984, s. 81‒84;
S. Szybkowski, Kujawska…, s. 131.
7 J. Bieniak, Piotr Ogon…, s. 428; o czasie sprawowania urzędu przez Mikołaja oraz o tym, że nominacji udzielił mu wielki mistrz jako zastawnik ziemi dobrzyńskiej
