Autorem ksi ki jest Alojzy Szudrowicz, historyk-regionalista, znany g ównie z kilku prac po wi conych Kcyni

„Nasza Przesz ” t. 126: 2016, s. 441-446.

R E C E N Z J E

RADOS AW KRAJNIAK (Toru )

Rec. ALOJZY SZUDROWICZ, KAPITU A KRUSZWICKA.

W TYSI CLECIE POWO ANIA BISKUPSTWA W KRUSZWICY Wydawnictwo Pejza , Kruszwica-Bydgoszcz 2013, ss. 216

Recenzowan prac , do której wprowadza s owo wst pne ksi dza pra ata Stefana Balcerzaka, wydano staraniem kapitu y kolegiackiej przy bazylice w. Aposto ów Piotra i Paw a w Kruszwicy. Autorem ksi ki jest Alojzy Szudrowicz, historyk-regionalista, znany g ównie z kilku prac po wi conych Kcyni. Pretekstem do wydania niniejszej pozycji mia a by rzekoma tysi czna rocznica powo ania biskupstwa w Kruszwicy. Czy rzeczywi cie jednak biskupstwo powo ano tam ju w 1013 r.? Wyja nienie którego udziela Autor we wst pie brzmi niestety do pokr tnie „Przyjmujemy stanowisko G. Labudy o jednoczesnym powo aniu w 1124/1125 r. przez legata papieskiego kardyna a Idziego z Tuskulum, dwóch biskupstw na Kujawach, w Kruszwicy i W oc aw- ku, opieramy si jednak na tradycji” (s. 7). Poza tym we „Wst pie”

Autor bardzo króciutko charakteryzuje pocz tki kapitu oraz stara si przedstawi pi miennictwo historyczne po wi cone kapitule w Krusz- wicy. Pomija jednak kilka istotnych prac, o czym nieco wi cej poni ej.

Po krótkim wst pie Autor chronologicznie w pi ciu rozdzia ach przedstawia dzieje kapitu y od redniowiecza a po czasy wspó cze- sne. Zauwa alna jest tu jednak spora dysproporcja pomi dzy poszcze- gólnymi rozdzia ami. Znaczn cz ksi ki po wi ca Autor bowiem nowo ytnym (XVI-XVIII w.) dziejom kolegium podczas gdy losy kapitu y w okresie XIX i XX w. opisuje ledwie na nieco ponad trzy- dziestu stronach.

W rozdziale I „Biskupstwo kruszwickie” (s. 17-40), A. Szudrowicz przedstawi pogl dy badaczy dotycz ce powstania biskupstwa w Krusz- wicy oraz przeniesienia b po czenia biskupstw kruszwickiego i w oc awskiego. Przybli równie , niestety bardzo pobie nie, dzieje kruszwickich ko cio ów p.w. w. Wita i w. Piotra i Paw a. Rozdzia II

„Kapitu y w. Wita i w. Piotra w redniowieczu” (s. 41-67), zawiera informacje dotycz ce najstarszych dziejów kolegiów kanonickich.

A. Szudrowicz podj w nim prób przedstawienia pocz tków kapitu kruszwickich, ich organizacji, maj tku a w przypadku kapitu y

w. Piotra, na bazie artyku u Janusza Bieniaka, zreferowa dodatkowo XIV-wieczne zwi zki kapitu w Kruszwicy i W oc awku. W rozdziale III

„Kapitu a w. Piotra i Paw a w czasach nowo ytnych” (s. 69-137) omówi dzieje kapitu y od XVI do XVIII w. Wiele uwagi po wi ci XVI i XVII-wiecznym statutom, omówi organizacj , maj tek kapitu y oraz nakre li na kilku stronach postaw kolegium wobec reformacji i kontrreformacji. Przedstawi równie ksi gozbiór kapitu y z 1780 r.

Rozdzia IV „Walka o przetrwanie kapitu y w XIX w.” (s. 139-154) to próba nakre lenia dziejów kapitu y w trudnym okresie zaborów.

W ostatnim pi tym rozdziale „Odrodzenie kapitu y w XX w.” (s. 155- 175) A. Szudrowicz charakteryzuje kapitu w okresie II Rzeczypo- spolitej oraz jej dzieje po II wojnie wiatowej. Ksi zamyka za- ko czenie, aneks, b cy wykazem pra atów i kanoników kruszwic- kich, wykaz skrótów, bibliografia, indeks osób i jednostronicowe streszczenie w j zyku niemieckim.

Uwagi które nasun y si po lekturze ksi ki i które chcia bym teraz przedstawi dotycz g ównie niewykorzystania szeregu wa - nych, moim zdaniem niezb dnych przy pisaniu tego typu ksi ki prac.

Dotycz one g ównie najstarszych dziejów kapitu y kruszwickiej.

A. Szudrowicz nie wykorzysta przede wszystkim pracy zbiorowej po wi conej redniowiecznym dziejom diecezji w oc awskiej, która pod redakcj Andrzeja Radzimi skiego wydana zosta a w 2008 r.¹ Niemal ka dy z zamieszczonych tam artyku ów by by pomocny przy pracy nad syntez kapitu y kolegiackiej w Kruszwicy. Powa nym uchybieniem jest równie pomini cie ksi ki Magdaleny Bilskiej- Cie wierz o powstaniu i organizacji redniowiecznych kapitu kole-

————

1 Dzieje diecezji w oc awskiej, T. 1 redniowiecze, red. A. R a d z i m i s k i, W o- awek 2008.

giackich². Na kartach tej pracy badaczka poczyni a wiele istotnych uwag dotycz ce redniowiecznych kapitu kruszwickich. Nienajlepiej o kwerendzie przeprowadzonej przez A. Szudrowicza wiadczy rów- nie nieznajomo prac Witolda Hensla i Aleksandry Broniewskiej o najstarszych dziejach Kruszwicy³ oraz Henryka Rybusa o kolegiacie w Kruszwicy w latach 1514-1531⁴. Nie zna Autor tak e artyku ów Karola Górskiego⁵, Zygmunta wiechowskiego⁶, Zygmunta Su ow- skiego⁷, Katarzyny Hewner⁸, Macieja Michalskiego⁹, Lecha bika¹⁰, Marka Derwicha¹¹ oraz prac Dariusza Karczewskiego i Dariusza Ku- rzawy¹², samego Dariusza Kurzawy¹³, Witolda Kujawskiego¹⁴ i Alek-

————

2 M. B i l s k a - C i e w i e r z, Powstanie i organizacja kapitu kolegiackich metro- polii gnie nie skiej w redniowieczu, Kraków 2007.

3 W. H e n s e l, A. B r o n i e w s k a, Starodawna Kruszwica. Od czasów najdawniej- szych do roku 1271, Wroc aw 1961.

4 H. R y b u s, Kolegiata w Kruszwicy w latach 1514-1531, „Studia Theologica Var- saviensia”, t. 8: 1970, nr 2, s. 119-157.

5 K. G ó r s k i, Topografia wczesno redniowiecznej Kruszwicy, „Studia Wczesno re- dniowieczne”, t. 2: 1953, s. 37-63; idem, Jeszcze o pocz tkach biskupstwa kruszwic- kiego, „Zapiski Historyczne”, t. 31: 1966, z. 4, s. 93-94.

6 Z. w i e c h o w s k i, Wczesno redniowieczny warsztat budowlany na przyk adzie kolegiaty w Kruszwicy, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” (dalej cyt. KHKM), t. 2: 1954, s. 65-77.

7 Z. S u o w s k i, Kruszwica i W oc awek. Problem biskupstw na Kujawach i Pomorzu w XI-XII wieku, „Sprawozdania Towarzystwa Naukowego KUL”, t. 20: 1971, s. 21-25.

8 K. H e w n e r, O datowaniu wczesno redniowiecznej kolegiaty w Kruszwicy, KHKM, t. 44: 1996, nr 4, s. 431-436.

9 M. M i c h a l s k i, Ustanowienie i wczesne dzieje biskupstwa kujawskiego, „Scripta Minora”, t. 1, red. B. L a p i s, Pozna 1996, s. 83-108.

10 L. b i k, Mi dzy legend a histori , czyli i o pocz tkach roma skiej kolegiaty wi tego Piotra w Kruszwicy, „Materia y do Dziejów Kultury i Sztuki Bydgoszczy i Regionu”, t. 2: 1997, s. 91-103.

11 M. D e r w i c h, Kruszwica-W oc awek-Szpetal. Epizod „kujawski” w dziejach opactwa benedyktynów w Mogilnie, „Nasza Przesz ”, t. 96: 2001, s. 263-282.

12 D. K a r c z e w s k i, D. K u r z a w a, Czy istnia w Kruszwicy Ko ció pod wezwa- niem Naj wi tszej Marii Panny? Korekta do topografii redniowiecznej Kruszwicy,

„Slavia Antiqua” (dalej cyt. SA), t. 42: 2001, s. 163-169.

13 D. K u r z a w a, Monasterium Sancti Petri Crusviciensis. G os w dyskusji, SA, t. 44: 2003, s. 167-179. Tam Autor przedstawia stanowiska wielu Autorów i zaopatrza tekst w cenn bibliografi .

14 W. K u j a w s k i, Diecezja kruszwicka, jej pocz tki i przeniesienie do W oc awka,

„Studia W oc awskie”, t. 9: 2006, s. 329-341.

sandry Jeli skiej¹⁵. Znajomo tych prac nie tylko wzbogaci aby prac A. Szudrowicza o nowe tre ci, ale uchroni aby go równie przed pope nianiem b dów. Cho za dotarcie do niepublikowanych prac magisterskich Katarzyny Kalinowskiej i Rafa a Balkiewicza, nale y si Autorowi pochwa a, to zaznaczy nale y, e na bazie tych prac wspomniani autorzy przygotowali artyku y które opublikowali na- st pnie w uznanych periodykach naukowych¹⁶. Tych pozycji A. Szu- drowicz ju niestety nie zna. Poza tym szukaj c niepublikowanych prac dyplomowych absolwentów UMK, powinien Autor trafi rów- nie cho by na prac D. Kurzawy o wczesnych dziejach kolegiaty kruszwickiej¹⁷. Brakuje wreszcie odwo do istotnych wyników ostatnich bada archeologicznych przeprowadzonych przy kolegiacie, które przedstawili najpierw Jadwiga Chudziakowa¹⁸ a nast pnie Mar- cin Wiewióra¹⁹.

Nieporozumieniem wydaje si by poza tym zestawienie w formie aneksu pra atów i kanoników kruszwickich w oparciu w zasadzie jedynie o prac Antoniego Fiutaka z 1938 r. Liczba prac po wi co- nych duchowie stwu kapitulnemu jest na tyle du a, e nale oby uwzgl dni wyniki wieloletnich trudnych bada szeregu autorów²⁰.

————

15 A. J e l i s k a, Odniesienia do liturgii w ustawodawstwie kapitu y kruszwickiej w latach 1516-1611, „Ziemia Kujawska” (dalej cyt. ZK), t. 22: 2009, s. 75-82.

16 K. K a l i n o w s k a, Kapitu a kolegiacka w. Piotra w Kruszwicy w wietle XVI- wiecznych statutów, „Ateneum Kap skie”, t. 131: 1998, z. 1, s. 97-109; R. B a l - k i e w i c z, Pra aci kapitu y kolegiackiej w Kruszwicy w drugiej po owie XIV wieku, ZK, t. 18: 2005, s. 29-50.

17 D. K u r z a w a, Wczesne dzieje kolegiaty w. Piotra i Paw a w Kruszwicy, Toru 2000 (maszynopis pracy magisterskiej w zasobie Archiwum UMK, sygn. 93908).

18 J. C h u d z i a k o w a, Kolegiata w Kruszwicy-po badaniach archeologicznych przeprowadzonych w latach 1995-1996, [w:] Benedykty ska praca. Studia historyczne ofiarowane o. Paw owi Sczanieckiemu w 80-rocznic urodzin, red. J. A. S p i e , Z. W i e l g o s z, Tyniec-Kraków 1997, s. 129-140.

19 M. W i e w i ó r a, Kolegiata w Kruszwicy w wietle najnowszych bada , [w:]

Osadnictwo i architektura ziem polskich w dobie Zjazdu Gnie nie skiego, red.

A. B u k o, Z. w i e c h o w s k i, Warszawa 2000, s. 101-108.

20 Zob. min. prace dotycz ce innych redniowiecznych kapitu katedralnych i kole- giackich gdzie odnale mo emy biogramy duchownych posiadaj cych równie kanonie w Kruszwicy, zob. m.in. A. R a d z i m i s k i, Pra aci i kanonicy kapitu y katedralnej p ockiej w XIV i I po . XV w. Studium prozopograficzne, t. 1. Pra aci, Toru 1991, t. 2, Kanonicy, Toru 1993; M. D. K o w a l s k i, Pra aci i kanonicy krakowskiej kapitu y katedralnej od pontyfikaty biskupa Nankera do mierci biskupa Zawiszy z Kurozw k (1320-1382), Kraków 1996; M. C z y a k, Kapitu a katedralna

Zlekcewa enie tych wyników oraz fakt, e w swym wykazie A. Szu- drowicz zaznacza jedynie daty instalacji danego duchownego na ka- nonii, wzgl dnie jego pierwsze pojawienie si w ród ach z godno ci kanonika kruszwickiego, sprawia, e wspomniane zestawienia jest niemal bezwarto ciowe.

Zamieszczona na ko cu ksi ki bibliografia poza tym, e nie za- wiera szeregu istotnych pozycji, których Autor po prostu nie zna, a które wyliczy em powy ej, pozbawiona jest równie prac, które Autor wykorzysta w ksi ce jak cho by artyku u Krzysztofa Kar- czewskiego i Wies awa Sieradzana o pra atach kruszwickiej kapitu y kolegiackiej w I. po . XIV w. (s. 9, przypis 12), ksi ki Waldemara Ga zki o kapitule w Opatowie (s. 11, przypis 27), prac Ludwika - towskiego i Jana Korytkowskiego (s. 12, przypis 29-30), Leo Santifalle- ra (s. 12, przypis 32, 36), A. Radzimi skiego (s. 12, przypis 33), Ka- zimierza Doli (s. 12, przypis 38), Juliusa Kothego (s. 37, przypis 67), Jacka Maciejewskiego (s. 53, przypis 44), Józefa Szyma skiego (s, 54, przypis 49), Teodora Wierzbowskiego (s. 103, przypis 88), Jana W sickiego (s. 153, przypis 59) i Tadeusza Pietrykowskiego (s. 154, przypis 63). Brak w bibliografii równie wykorzystanego niemieckiego Lexikon für Theologie und Kirche (s. 133) i polskiej Encyklopedii Katolickiej (s. 134).

Nie unikn Autor równie pomy ek, niekiedy mocno kompromitu- cych, polegaj cych na niew ciwym zapisie nazwisk, tytu ów prac, nazw geograficznych, urz dów oraz urz dników. Autorem regu y napi- sanej dla kanoników by bowiem Chrodegang a nie Chordegang (s. 8).

Prac o kapitule kolegiackiej w Opolu napisa Rudolf Nieszwiec a nie Nieszawiec (s. 13, 108, 203), wreszcie autork ksi ki o kapitule w Otmuchowie jest Ewa Wó kiewicz, a nie W ókiewicz (s. 12-13), a nawet W ókniewicz (s. 203) jak o mieli si napisa Autor recenzo- wanej pracy. Przekr cenia te powtórzone zosta y niestety dodatkowo w indeksie osób (s. 204, 209, 213). B dy znajdujemy równie w nie-

————

w Gnie nie w wietle metryki z lat 1408-1448, Pozna 2003; L. Poniewozik, Pra aci i kanonicy sandomierscy w okresie redniowiecza, Toru 2004; idem, Pra aci i kano- nicy wi liccy w okresie redniowiecza, Lublin 2004; A. K o w a l s k a - P i e t r z a k, Pra aci i kanonicy kapitu y czyckiej do schy ku XV wieku, ód 2004; A. J a b s k a, Kapitu a uniejowska do pocz tku XVI wieku, Kielce 2005; P. D e m b i s k i, Pozna ska kapitu a katedralna schy ku wieków rednich. Studium prozopograficzne 1428-1500, Pozna 2012.

mieckoj zycznych tytu ach prac Leo Santifallera (s. 12, jest „Zusam- mensetzund” zamiast „Zusammensetzung”), Juluisa Kothego (s. 37, jest

„Regirungsbezirks” zamiast „Regierungsbezirks”) oraz pracy zbioro- wej o duchowie stwie kapitulnym pod redakcj A. Radzimi skiego (s. 9, 50, 202, jest „wczesno redniowiecznej” zamiast „wczesnonowo-

ytnej”). Dwukrotnie b dnie zamiast o Ostrowie nad Gop em pisze A. Szudrowicz o Ostrowiu nad Gop em (s. 24, 46). Podobnie zamiast o Kowalu pisze o Kowlu (s. 24, 48). Kilkakrotnie (s. 52, 83, 176), co wyklucza chyba zwyk pomy , na kartach ksi ki wspomina Autor o procedencji cho zapewne chodzi o mu o precedencj ²¹. Po- dobnie rzecz si ma z kanonikiem zobowi zanym w danym tygodniu do odprawiania mszy wi tych czyli hebdomadariuszem²² niew ci- wie nazywanym przez A. Szudrowicza hebdomariuszem (s. 61-62, 123-125, 129-130). Kilka razy (m.in, na s. 84, 144, 176) pisze wresz- cie Autor o kancelariacie podczas gdy bardziej zasadne by oby pisanie o urz dzie kanclerza b kanclerstwie.

Podsumowuj c, z przykro ci nale y stwierdzi , e ksi ka A. Szu- drowicza jest syntez nieudan . Nie spe nia wymogów stawianych zarówno pracom naukowym jak i popularnonaukowym. Brak znajo- mo ci wielu istotnych prac oraz bardzo wyrywkowa kwerenda ró- owa nie pozwala oceni pracy A. Szudrowicza wysoko. Wiele za- gadnie zwi zanych z funkcjonowaniem kapitu y kruszwickiej w ró - nych okresach historycznych wci czeka tym samym na swoich Au- torów. Dopiero szereg szczegó owych monografii pozwoli by mo e kiedy na powstanie spe niaj cej wszystkie wymogi syntezy dziejów kapitu y kolegiackiej w Kruszwicy.

_________

————

21 Zob. A. S o w i k o w s k a, Precedencja, [w:] Encyklopedia Katolicka [dalej: EK], t. 16, Lublin 2012, szp. 339-340.

22 Zob. B. Z u b e r t, Hebdomadariusz, [w:] EK, t. 6, Lublin 1993, szp. 604.